اقتصاد پنهان فیلترینگ، دانشبنیان با رشد درونزا
ابزارهای عبور از محدودیتهای اینترنتی، یک اکوسیستم اقتصادی ایجاد کرده‌اند که با همکاری فیلترینگ و…
۳ آذر ۱۴۰۳
نگاهی به کارآفرینی زنان در ایران و خاورمیانه؛ جسارت و نوآوری زیر سقف شیشه‌ای
۲۷ مهر ۱۴۰۳
زمان مطالعه : ۱۳ دقیقه
تاریخ به‌روزرسانی: ۳۰ مهر ۱۴۰۳
طبق آمارهای بین‌المللی، زنان در کشورهای خاورمیانه بیشترین اشتیاق را برای راه‌اندازی کسبوکار دارند و این در حالی است که بیشترین چالش‌های فرهنگی نیز در همین منطقه دیده می‌شود.
کارآفرینی زنان در ایران و خاورمیانه در سال‌های اخیر رشد چشمگیری پیدا کرده است. با وجود چالش‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، زنان این منطقه با انگیزه و پشتکار وارد عرصه‌های مختلف کارآفرینی شده‌اند. بر اساس گزارش‌های جهانی، زنان خاورمیانه به‌خصوص در بخش‌های فناوری، خدمات و صنایع خلاق توانسته‌اند نقش بسزایی در ایجاد شغل و نوآوری ایفا کنند.
در ایران، زنان کارآفرین با استفاده از فرصت‌های نوظهور در اقتصاد دیجیتالی، کسبوکارهای مبتنی بر فناوری و استارت‌آپ‌ها را توسعه داده‌اند. همچنین برخی از برنامه‌های حمایتی از جمله وام‌های کم‌بهره و کارگاه‌های آموزشی به تسهیل ورود زنان به بازار کار کمک کرده است. اگرچه موانعی همچون قوانین و مقررات محدودکننده و نگرش‌های سنتی همچنان وجود دارد، اما حرکت رو به رشد زنان کارآفرین نشان‌دهنده پتانسیل بالا و توانمندی آنها در شکل دادن به آینده اقتصاد منطقه است.
کارآفرینی زنان در جهان، مرفه‌ها حقوق‌بگیر هستند
بر اساس داده‌هایی که دیده‌بان جهانی کارآفرینی منتشر کرده، از هر ۶ زن در سراسر جهان یک زن (در مقایسه با یک مرد از هر پنج مرد) قصد دارد در آینده نزدیک یک کسبوکار راه‌اندازی کند. ضمن اینکه اشتیاق کارآفرینی در بین زنان در کشورهای کم‌درآمد، بالاترین (۲۸ درصد) و در کشورهای پردرآمد، کمترین (۱۱ درصد) است. دو منطقه آمریکای لاتین و خاورمیانه و آفریقا در سطح جهانی پیشتازند و از هر سه زن یک نفر تمایل به کارآفرینی دارد.
از هر ۱۰ زن در سراسر جهان، یک زن در مراحل اولیه شروع یک کسبوکار در مقایسه با یک مرد از هر هشت مرد است. مانند نسبت اشتیاق برای شروع یک استارت‌آپ، بالاترین نرخ راه‌اندازی استارت‌آپ هم در میان زنان در کشورهای کم‌درآمد (۱۳.۳ درصد) است. از این نظر گواتمالا (۲۸.۲ درصد) و کلمبیا (۲۶.۱ درصد) در سراسر جهان پیشتاز هستند.
در گزارش دیده‌بان جهانی کارآفرینی از هر ۲۰ زن یک زن دارای کسبوکار با عمری بیش از سه سال و نیم است و آمارها نشان می‌دهد شکاف جنسیتی در کسبوکارهای تثبیت‌شده بسیار بیشتر از فعالیت‌های استارت‌آپی است.
در سطح جهانی، ۳.۵ درصد از زنان گزارش داده‌اند طی ۱۲ ماه گذشته از یک کسبوکار خارج شده‌اند که اندکی کمتر از مردان (۳.۸ درصد) است. خروج از مشاغل در بین زنان با بهبود سطح درآمد، از ۲.۲ درصد در کشورهای کم‌درآمد به ۵.۳ درصد زنان در کشورهای پردرآمد، افزایش می‌یابد. نرخ خروج از مشاغل برای زنان در سراسر جهان کمتر از مردان است (۳.۵ درصد در مقابل ۳.۸ درصد).
نکته مهم این است که نرخ ترک شغل باید در ارتباط با آینده شغلی زنان تفسیر شود. تعداد زنانی که در کشورهای متوسط و کم‌درآمد از یک کسبوکار خارج شده‌اند بیشتر از زنانی بوده که یک کسبوکار را شروع کرده‌اند. در نتیجه نرخ بالای خروج نشان‌دهنده زمینه‌های اقتصادی ناپایدار است که در آن ایجاد یک کسبوکار پایدار ممکن است برای زنان بسیار چالش‌برانگیز باشد.
در اروپا، فعالیت کارآفرینی زنان به طرز چشمگیری پایین است با این حال، اروپا بالاترین نرخ زنان کارآفرین در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات را دارد. به طور کلی، در بسیاری از کشورهای اروپایی، فعالیت‌های استارت‌آپی از گذشته پایین بوده است که این موضوع غالباً به دلیل امکانات رفاهی گسترده و مزایای مرتبط با خانواده و شرایط کاری مطلوبی است که افراد را به اشتغال در مشاغلِ با حقوق ثابت تشویق می‌کند. از نظر فرهنگی، نگرش‌ها نسبت به برابری جنسیتی برای زنان در اروپا بسیار مطلوب است، اما همچنان تفکیک شغلی و صنعتی بالایی در این قاره به‌ویژه در کشورهای اسکاندیناوی وجود دارد. به عبارت دیگر، زنان و مردان به مشاغل متفاوتی روی می‌آورند و تقسیم کار جنسیتی سنتی باقی مانده است که این مساله بر مشارکت زنان در کارآفرینی تاثیر زیادی می‌گذارد.
آمریکای شمالی تنها منطقه‌ای در جهان است که نرخ راه‌اندازی کسبوکار در آن بیشتر از اشتیاق برای کارآفرینی در هر دو جنس زن و مرد است. در نتیجه حدود یک نفر از هر ۱۰ زن در این منطقه قصد راه‌اندازی کسبوکار دارد، در حالی که یک نفر از هر ۶ زن در حال راه‌اندازی کسبوکار است (این نرخ در بین مردان بسیار بالاتر است). زنان کارآفرین در آمریکای شمالی تقریباً دو برابر مردان احتمال دارد درآمد خانوارشان در سه دهک پایین باشد.
کارآفرینی زنان در خاورمیانه، نقش پررنگ فرهنگ و اقتصاد
منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا اقتصاد‌ها و فرهنگ‌های متنوعی دارد. کارآفرینی زنان در ۱۱ کشور در این منطقه جدی است که شامل چهار کشور پردرآمد (عربستان سعودی، اسرائیل، قطر و امارات متحده عربی)، یک کشور با درآمد متوسط (عمان) و ۶ کشور کم‌درآمد (مصر، ایران، مراکش، آفریقای جنوبی، تونس و توگو) می‌شود. این منطقه بالاترین نرخ اشتیاق برای کارآفرینی زنان در جهان را دارد، اما به همان میزان نیز شکاف‌های زیادی در کسبوکار و دیجیتالی شدن برای زنان دیده می‌شود.
در منطقه خاورمیانه و آفریقا، نکته شایان توجه نرخ بالای اشتیاق برای کارآفرینی در بین زنان (۳۱.۴ درصد) است و در مقابل آن، نرخ نسبتاً پایین راه‌اندازی کسبوکار (۱۱.۶ درصد) قرار دارد. زنان در این منطقه به‌ویژه در کشور‌هایی مانند عمان، قطر و ایران با سرعت زیادی در حال کم کردن شکاف جنسیتی در فضای دیجیتالی هستند.
بسیاری از کشورهای در حال توسعه منطقه مِنا (خاورمیانه و شمال آفریقا) همچنان با چالش‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی متعددی مواجه‌اند. این چالش‌ها بیشتر روی کسبوکارهای کوچک و متوسط موثرند. ضمن اینکه نرخ بیکاری، به‌ویژه در میان زنان جوان این منطقه، همچنان بسیار بالاست. در بسیاری از کشورهای خاورمیانه، فرصت اشتغال برای زنان چندان زیاد نیست که ممکن است به اشتیاق بالا برای کارآفرینی در میان زنان، به‌ویژه زنان جوان، منجر شود.
موضوع سن یکی از فاکتور‌های مهم در نرخ کارآفرینی است. زنان کارآفرین در منطقه خاورمیانه و آفریقا نسبت به سایر مناطق جزو جوان‌ترین‌ها به شمار می‌روند، جایی که بیش از نیمی از زنان کارآفرین (۵۴.۶ درصد) در محدوده سنی ۱۸ تا ۳۵ سال قرار دارند. این یافته‌ها نشان می‌دهد زنان جوان نقش مهمی در این روند دارند. البته باید به نقش حمایتی دولت از زنان کارآفرین در کشور‌هایی مانند امارات و عربستان نیز اشاره کرد.
از نکات دیگری که در مورد نرخ بالای کارآفرینی زنان در منطقه خاورمیانه درخور بررسی است می‌توان به انگیزه‌های کارآفرینی اشاره کرد. به عنوان مثال در مورد اروپا، یکی از دلایل اصلی نرخ مشارکت پایین زنان در کارآفرینی، سطح رفاه و درآمد بالا بود اما این موضوع در منطقه‌ای مانند خاورمیانه برعکس است. تحقیقات نشان می‌دهد خلق ثروت به عنوان انگیزه راه‌اندازی یک استارت‌آپ بیشترین اهمیت را در خاورمیانه برای زنان و مردان دارد (۷۹.۶ درصد زنان در مقابل ۷۶.۵ درصد مردان). باید به این نکته نیز توجه کرد که خلق ثروت تنها انگیزه کارآفرینی است که در آن زنان انگیزه بیشتری نسبت به مردان دارند.
با این نتایج می‌توان استنباط کرد به‌رغم اشتیاق زیاد زنان به کارآفرینی، چالش‌های جدی باعث می‌شوند نرخ تبدیل تمایل به کارآفرینی در مقابل راه‌اندازی کسبوکار پایین باشد. زیرا اکثر کشورهای در حال توسعه منطقه خاورمیانه با انبوهی از چالش‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مواجه‌اند و این مسائل در درجه اول بر کسبوکارهای کوچک تاثیر می‌گذارد.
کسبوکارهای کوچک در اقتصاد به‌شدت حائز اهمین هستند. به عنوان مثال حدود ۵۰ درصد تولید ناخالص داخلی کشوری چون آلمان از طریق کارآفرینی و صنایع کوچک و متوسط به دست می‌آید و ۶۰ درصد از سهم تولید اشتغال را نیز این مشاغل به خود اختصاص می‌دهند.
زنان در کشورهای با درآمد پایین و متوسط نسبت به زنان کشورهای پردرآمد بیشتر احتمال دارد که در محصولات خود، خدمات نوین جدید عرضه کنند. در خاورمیانه تقریباً از هر پنج کارآفرین دو نفر محصولات یا خدمات نوآورانه ارائه می‌کنند یا در فرایند‌های خود دست به نوآوری می‌زنند، البته این رقم در بین مردان، سه نفر از پنج کارآفرین است. با این حال این آمار به صورت متوسط جهانی مطرح شده و در همه‌جا ثابت نیست؛ به عنوان مثال در ایران ۵۲ درصد، در اندونزی ۵۵ درصد و در رومانی ۵۲ درصد زنان کارآفرین در عرصه‌های نوآورانه فعال هستند. فرانسه در این میان یک استثنای جالب است و ۷۳ درصد از زنان کارآفرین در این کشور در حوزه‌های نوآورانه فعالیت می‌کنند.
ایران
کارآفرینی زنان در ایران پس از دوران همه‌گیری رو به افزایش گذاشته و با وجود اینکه گزارش مشخصی از وضعیت کارآفرینی زنان در ایران در دست نیست اما می‌توان به آمار پراکنده‌ای که در این زمینه موجود است اشاره کرد. به عنوان مثال گزارش‌های مرکز تجارت الکترونیکی نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۴ درصد مجوزهای صادرشده به زنان اختصاص داشته که این آمار در سال بعد از آن به ۱۶ درصد و در سال گذشته نیز به ۱۹ درصد رسیده است. همچنین ۲۲ درصد از متقاضیان دریافت اینماد در سال گذشته نیز زن بوده‌اند.
از دیگر داده‌هایی که در مورد کارآفرینی زنان می‌توان بازگو کرد، صحبت‌های کتایون سپهری عضو هیات مدیره انجمن زنان کارآفرین است که می‌گوید: بر اساس آمارهای جهانی ۱۰ درصد مردم دنیا کارآفرین هستند و از این ۱۰ درصد نیز تنها ۱۰ درصد را زنان تشکیل می‌دهند. البته این آمار متوسط کارآفرینان در کل دنیاست. مثلاً در عمان ۳۵ درصد از کارآفرینان زن هستند. در دوره خاتمی، ۱۰.۶ درصد و در دوران احمدی‌نژاد، ۷.۹ درصد از کارآفرینان زن بوده‌اند. به طور کلی ۱۰ درصد از کارآفرینان کشور زن هستند. بنابراین آمار اشتغال به کار زنان نسبت به سال‌های گذشته افزایش پیدا کرده است.
بنا بر سالنامه آماری سال ۱۴۰۱ کل کشور، میزان اشتغال مردان ۶۳ درصد است در حالی که نرخ اشتغال زنان تنها به ۱۱.۴ درصد می‌رسد؛ به این معنی که نسبت تعداد شاغلان از جمعیت زنان بالای ۱۵ سال در ایران کمتر از ۱۲ درصد است. این آمار بیش از هر توضیحی گویای وضعیت اشتغال زنان و به تبع آن کارآفرینی در ایران است. همسایگان جنوبی ایران یعنی قطر و امارات هر دو نرخ اشتغال بالای ۵۰ درصد دارند.
اما همین آمار نشان می‌دهد چالش‌های متعددی در زمینه اشتغال زنان وجود دارد. زیرا در گذشته یکی از مهم‌ترین چالش‌های کارآفرینی به سطح تحصیلات وابسته بود در حالی که اکنون بالغ بر نیمی از فارغ‌التحصیلان نظام آموزش عالی را زنان تشکیل می‌دهند. این آمار زمانی جدی می‌شود که میزان بیکاری در جمعیت زنان ۱۸ تا ۳۵ ساله به بیش از ۲۷ درصد می‌رسد اما این عدد برای مردان در گروه سنی مشابه حدود ۱۳ درصد است.
طبق داده‌های مرکز آمار ایران در مورد سیمای جمعیتی کشور، در سال جاری ۲۹.۶ میلیون نفر از زنان (از کل ۴۲.۶ میلیون نفر) در سن اشتغال قرار دارند (۱۵ تا ۶۴ سال) و گروه‌های سنی، در بازه ۳۰ تا ۴۴ سال بیشترین جمعیت در میان زنان را تشکیل می‌دهند. با این حال گروه سنی ۲۹ تا ۲۵ ساله بیشترین مشارکت اقتصادی را دارند به این معنی که اشتغال در این گروه بیشتر است (حدود ۲۶ درصد).
زنان بیشترین مشارکت اقتصادی را در بخش خدمات دارند و در میان زنان شاغل در تمام گروه‌های سنی همواره حدود دوسوم شاغلان در بخش خدمات فعال‌اند. زنان شاغل تنها ۱۹ درصد از پست‌های مدیریتی را در اختیار دارند و ۸۱ درصد در اختیار مردان است اما در موقعیت‌های شغلی تخصصی، زنان ۴۳ درصد از نیروی کار ماهر را تشکیل می‌دهند. کمترین مشارکت زنان در گروه متصدیان ماشین‌آلات و سپس گروه کارگران ساده است. این داده‌ها نشان‌دهنده توان رقابتی بالای زنان در مشاغل تخصصی و مهارتی است.
سطح تحصیلات و آموزش عالی یکی دیگر از مواردی است که در کارآفرینی و اشتغال زنان تاثیر گسترده‌ای دارد. بر اساس آمار سال ۱۴۰۲، در میان فارغ‌التحصیلان آموزش عالی که از نظر اقتصادی فعال هستند زنان بیشترین حضور را در حوزه بهداشت دارند و پس از آن نیز علوم تربیتی و خدمات قرار می‌گیرند.
موانع و چالش‌های کارآفرینی زنان در ایران
در وضعیت کنونی کشور، مواردی مانند فیلترینگ، مهاجرت، دورکاری و موارد دیگر بر کارآفرینی زنان تاثیر منفی گذاشته‌اند. برای درک مشکلات کارآفرینی زنان در ایران مطالعات متعددی انجام شده و به نظر می‌رسد شرایط محیطی کشور، اعم از وضعیت سیاسی، فرهنگی و فناوری همواره در توسعه کارآفرینی زنان موثرند.
ضمن اینکه عوامل فرهنگی در دو بعد رسمی و غیررسمی، نگرش هر جامعه را درباره فعالیت‌های اقتصادی زنان آن کشور نشان می‌دهد.
نگرش فرهنگی نقشی مثبت، معنادار و قوی در کارآفرینی زنان ایفا می‌کند. در یک مطالعه مشخص شد فرهنگ رسمی به‌ویژه در بخش آموزش جامعه و آموزش‌های رسمی در سال‌های اخیر نقش بسزایی در توسعه کسبوکار و کارآفرینی زنان داشته‌اند، اما فرهنگ غیررسمی نه‌تنها به زنان اجازه رشد کسب‌وکارشان را نمی‌دهد، بلکه مانعی جدی در راه آنها محسوب می‌شود.
زنان کارآفرین ایرانی با داشتن ویژگی‌هایی همچون توفیق‌طلبی، استقلال‌طلبی و انعطاف‌پذیری، با توسعه توانایی‌های خود از طریق ارتقای تحصیلات، تجربه و مهارت‌ها توانسته‌اند تا حد زیادی نگرش جامعه را نسبت به توانایی‌های خود تغییر دهند.
از دیگر عوامل موثر بر کارآفرینی زنان می‌توان به عوامل سیاسی اشاره کرد که در دو بخش سیاست‌ها و قوانین دولت قابل بررسی هستند. تحلیل‌های آماری نشان داده‌اند فناوری اطلاعات از عوامل تاثیرگذار در توسعه کارآفرینی و کسبوکار زنان است و باعث ایجاد فرصت‌های شغلی منطبق با ویژگی‌های فرهنگی شده است به‌طوری‌که در جوامع محدودتر بومی، زنان را ملزم به خروج از خانه نمی‌کند.
در تحقیق دیگری آمده است، عواملی مانند نگرش موافق اطرافیان، ارزش‌ها و باور‌های جامعه، وجود الگو‌های موفق، برقراری ارتباط بین کار و خانواده و در نهایت آموزش در توسعه کارآفرینی زنان در ایران نقش دارند.
محققان معتقدند فقدان خلاقیت و خودباوری مانع مهمی در کارآفرینی زنان است و پیشنهاد می‌کنند رشد و توسعه این ویژگی‌ها در خردسالی در مرکز توجه قرار گیرد. از همین رو نقش خانواده، محیط‌های آموزشی و رسانه‌های گروهی اهمیت پیدا می‌کند. ضمن اینکه برچسب‌های جنسیتی که بر نوعی نابرابری میان مرد و زن دلالت دارد، از خلال تعالیم خانواده، نظام تعلیم و تربیت، باور‌های کلیشه‌ای، انتظارات و مناسبات حاکم بر کار به زنان منتقل می‌شود (چالش‌ها و موانع اجتماعی کارآفرینی زنان، روشن‌نیا).
نتیجه جالب یک تحقیق در مورد کارآفرینی زنان در ایران نشان می‌دهد تنها عامل موثر تقویت‌کننده، نگرش موافق اطرافیان به زن کارآفرین است و سایر عوامل فرهنگی-اجتماعی مانند ارزش‌ها و باور‌های جامعه، وجود الگو در اطرافیان، برقراری تعادل بین خانواده و کار، آموزش و محرک‌های محیطی در این امر در مراحل بعدی اثرگذاری قرار دارند.
عناوین مطالب ویژه‌نامه مسیر آزاده تضادی میان مادری و کارآفرینی نیست پیچ دوم مسیر ماندگار آزاده نگاه کاتالیزورهای تغییر الزامات مشارکت اقتصادی زنان در بازارهای نوین کسبوکار جسارت و نوآوری زیر سقف شیشه‌ای نوآوری واقعیت مجازی در خدمت تجربه خرید مفیدتر املاک امن و آنلاین NFT در دانشگاه هنرهای زیبا تولید همزمان آب، برق و گاز از زباله در منازل شناسنامه و اصالت فرش دستباف ایرانی بستری قانونی برای تبادل ارزهای دیجیتالی توسعه در مسیر برق و الکترونیک ردپای فناوری در آبزی‌پروری طرح‌های درمانی نیاز به حمایت جدی‌تری دارند دژی برای محافظت از تقلب کسب‌وکاری که هوای محیط‌زیست را دارد مسیر امنیت لباس صنعتی بر تن زنان تلاش برای تجمیع رنگ‌ها قدم‌ها به سمت گسترش تولید درس خواندن هوشمند مرهمی برای زخم‌ها از جنس نوآوری فناوری و علم زیبایی آنلاین از ثبت اختراع تا تشخیص غیرتهاجمی ایده‌های دخترانه برای تسهیل امور افراد کم‌توان گذار از اقتصاد سنتی کودکان از راه بازی مهارت‌های دیجیتالی را یاد می‌گیرند نوآوری نفتی کشاورزی اجتماعی از کودکی در پی راه‌حل سوار بر موج خیال آگاهی‌بخشی مادرانه قیمت‌گذاری کالای خود را به موبیشا بسپارید فناوری‌های روان‌شناسانه کسب‌وکاری از جنس بزاق زالو انیمیشن و کودکان زیبایی و خلق ارزش نقاشی کودکان و هوش مصنوعی ویرایش و زبان فارسی دست در دست فناوری برای مقابله با سرطان یک شتاب‌دهنده برای پیشگیری از آسیب نوجوانان اسپیکرهای هوشمند ایرانی برای رقابت حاضر می‌شوند اینترنت اشیا و آغازی دوباره زندگی آغازگر خدمات مشاوره مدیریت و مهندسی سیستم به یاد آزادگی و دانندگی حامیان نوآوری فضا برای کارآفرینی زنان زیاد است سایه مردسالاری، کارآفرینی زنان را سخت کرده است توسعه با حضور زنان رخ می‌دهد جایزه آزاده فرصتی برای شناخت استعدادها
ارسال دیدگاه