استارت‌آپ‌های ایرانی ورای مرزهای کشور؛ امید به بازگشت یا بازگشت امید؟

به‌گزارش پیوست، شرایط اقتصادی و اجتماعی کلان بی‌برو برگشت وضعیت اکوسیستم استارت‌آپی را تحت تاثیر قرار داده است. در این میان خبرهایی از تاسیس و شکل‌گیری استارت‌آپ‌هایی در کشورهای اطراف شنیده می‌شود که ایرانیان در ترکیب هیات مدیره و بنیان‌گذاری آنها قرار دارند.

طبق نظر کارشناسان، راه‌ یافتن به بازارهای بزرگتر از بازار داخلی به‌خودی خود اتفاق مهمی به‌شمار می‌‌آید. به‌هر حال نقطه ایده‌آل برای عموم کسب‌وکارها، رشد و عبور از مقیاس‌های کوچک و محدود است. افزایش شعب در سطح کشور،همکاری با صنایع، عرضه در بورس و حرکت به‌سمت بین‌المللی شدن از اصلی‌ترین روش‌های گستره شدن بازار کسب‌وکارهاست. اما وضعیت سرمایه‌گذاری کنونی و محدودیت‌های ناشی از شرایط عام، اولویت‌های سرمایه‌گذاران و کسب‌وکارها را تغییر داده است. غالبا سوددهی سریع و زودبازده جایگزین رویکرد یونیکورن‌سازی شده و پشت سر گذاشتن مراحل گام به گام رشد با دشواری روبه‌روست.

از منظر فعالان حوزه اقتصاد دیجیتال، این کسب دانش و تجربه در ارتقا اکوسیستم استارت‌آپی، افزایش انگیزه سایر بازیگران و وسعت‌یافتن حوزه کسب‌وکاری قابل اهمیت است. اما مشروط بر آنکه این کوچ‌ها به خروج دائمی و رفتن همیشگی سرمایه‌ها منجر نشود.

شرط و شروط‌ نباختن

فعالیت در سطوح بین‌المللی به‌منظور گسترده شدن ابعاد بازار و قد وقواره استارت‌آپ‌ها در نگاه اول به‌عنوان اتفاقی سودمند تلقی می‌شود؛ اما نتایج این مهاجرت‌ها،‌ خوب و بد بودن آن را آشکار می‌سازد. بالغ‌بر ۱۰ سال است که از شکل‌گیری اکوسیستم استارت‌آپی می‌گذرد. در سال‌های اخیر، این حوزه شاهد خروج تعدادی از بنیان‌گذاران نسل اولی و در مواردی معدود تاسیس استارت‌آپ‌هایی توسط آنها خارج از کشور بود. محمدحسین سجادی‌نیری، رئیس هیات‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر معتقد است ورود به بازارهایی بزرگتر از بازار داخلی در توسعه اکوسیستم و کسب تجربه فعالیت در سطح بین‌المللی تاثیرگذار است. از نظر او ایجاد و راه‌اندازی استارت‌آپ‌ توسط ایرانیان در خارج از کشور، نقش مهمی در روحیه اکوسیستم خواهد داشت. از این منظر که توسعه بازار و نقش‌آفرینی در زمین بازی بزرگتر انگیزه کارآفرینان، صاحبان ایده و تمامی بازیگران این عرصه را برای تلاش و ترقی بیشتر تقویت می‌کند.

از نگاه رئیس هیات‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر در حال حاضر تعداد استارت‌آپ‌های ایرانی خارجی بسیار کم است و اکوسیستم به دانش، تجربه کار و فعالیت در مقیاس کلان‌تر نیازمند است. او در این باره گفت: تلاش‌های موسسان و بنیان‌گذارانی که در کشورهای اطراف اقدام به راه‌اندازی استارت‌آپ کردند و جذب سرمایه‌های موفقی داشتند یک امیدواری در اکوسیستم ایجاد کرده است.

زهره لورک، رئیس توسعه اکوسیستم نوآوری گلرنگ ونچرز در رابطه با مهاجرت استارت‌آپ‌ها و به‌دنبال آن کوچ سرمایه انسانی گفت: اگر بخواهیم خوشبین باشیم، می‌توان مهاجرت را به فرصتی برای «شبکه‌سازی منطقه‌ای» بدل کرد. فراهم بودن زمینه فعالیت همزمان شرکت‌ها در ایران و خارج، توسعه روابط با مراکز نوآوری و منطقه‌ای و همچنین ارائه مشوق‌های بازگشت سرمایه و دانش از اقداماتی است که می‌تواند این روند را به‌نفع اکوسیستم داخلی مدیریت کند. اما این موضوع مشروط به همراهی از سمت حاکمیت است.

لورک، رئیس توسعه اکوسیستم نوآوری گلرنگ ونچرز  با توصیف دوجنبه‌ای بودن انتخاب یا اجبار مهاجرت، به کارنامه کاری موفق یکسری از استعدادهای ایرانی اشاره کرد که با برگشت به کشور و راه‌اندازی استارت‌آپ نقش به‌سزایی در این حوزه ایفا کردند. او در این باره گفت: بسیاری از بنیان‌گذاران استارت‌آپ‌های موفق فعلی کشور، همان افرادی هستند که مهاجرت کردند و مجددا برگشتند تا در همینجا به خلق ارزش بپردازند، همان‌ها که ماندند و همچنان در هر شرایطی اصرار به تلاش دارند. پس این الگو از قبل وجود دارد و کمی همراهی و حمایت، ایجاد اعتماد و ثبات در محیط داخلی می‌تواند باز هم مانند گذشته از خروج دائمی جلوگیری کند.

از نظر لورک شفافیت مقررات، زیرساخت‌های مطمئن حقوقی و امکان دسترسی به بازارهای داخلی و بین‌المللی عوامل و شاخصه‌های تاثیرگذار در انگیزه بازگشت و تداوم همکاری ایرانیان با داخل کشور است. او معقتد است در صورت ناهموار بودن این مسیر، نه تنها مهاجرت هر فرد منجر به خروج دائمی او خواهد شد بلکه انگیزه‌ای برای مهاجرت سایرین نیز می‌شود.

رئیس توسعه اکوسیستم نوآوری گلرنگ ونچرز همچنین به ارتباطات سازنده و حائزاهمیت موسسان ایرانی خارج از کشور اشاره کرد و گفت: شبکه‌های حرفه‌ای هنوز زنده‌اند. بسیاری از تیم‌ها و موسسانی که مهاجرت کردند، ارتباط خود را با داخل حفظ کرده‌اند، منتورینگ، انتقال تجربه، معرفی شریک یا سرمایه‌گذار و حتی پروژه‌های مشترک. همین پیوستگی می‌تواند تهدید را به فرصت مشروط تبدیل کند. طبق گفته او تبدیل شدن ارتباطات به مسیرهای مشخص خلق ارزش، شرط اساسی نتیجه‌بخشی این تعامل است.

جای خالی تجربه

نوسانات اقتصادی و سیاسی، بحران‌های مربوط به‌ سرمایه‌گذاری، سیاست‌های فیلترینگ و فقدان دسترسی به بازارهای جهانی، اصلی‌ترین دلایل دلسردی و کم‌انگیزگی بازیگران اکوسیستم استارت‌آپی بیان شده است. طی کردن مسیر تبدیل کسب‌وکار نوپا به یک استارت‌آپ موفق زیرسایه صعود نرخ ارز، کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و تغییر اولویت‌ها از توسعه به مرتفع کردن نیازهای اساسی به‌نسبت روزهای ابتدایی اکوسیستم مشمول تغییرات چشمگیری شده است. از این رو، بیشتر تلاش‌ها برای بقاست تا بزرگ شدن و اگر هم شرایطی برای برداشتن گام‌های کوچک وجود باشد محتاطانه یا برای دوری از چالش‌های بیشتر است.

سجادی‌نیری، رئیس هیات‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر در گفت‌وگو با پیوست اشاره کرد که وضعیت کنونی اکوسیستم مانند سایر ارکان اقتصادی متاثر از اتفاقات رخ داده و جریان‌های پیش‌آمده قرار گرفته است. سجادی‌نیری به دشواری و مشکلات پیشبرد مسیر حرفه‌ای استارت‌آپ‌ها با لحاظ وضعیت اقتصادی کنونی اشاره کرد. او همچنین نقش تغییر جهت سرمایه‌گذاری‌ها و کاهش ریسک سرمایه‌گذاری روی استارت‌آپ‌های نوپا را در آینده اکوسیستم مهم برشمرد. طبق گفته او چندسالی است که سمت‌وسوی سرمایه‌گذاری خطرپذیر بنابر شرایط کلان اقتصادی و تعدد ریسک‌ها بیشتر روی استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهایی متمرکز است که در مراحل میانی (Growth-stage startups)  یا بالاتر (Late-stage startups) قرار دارند و کسب‌وکارهای میانی و بالاتر به‌دلیل اینکه  اگزیت از آنها نسبتا راحت‌تر انجام می‌شود و در کوتاه‌مدت به سودآوری می‌رسند بیشتر مورد توجه و انتخاب سرمایه‌گذاران هستند.

از دید سجادی‌‌نیری، با وجود همه این مشکلات، استارت‌آپ‌های ایرانی باید در مسیر تلاش برای ورود به بازارهای بزرگتر از جمله بازارهای بین‌المللی قدم بردارند. او معتقد است اکنون در حوزه اقتصاد دیجیتال جای خالی تجربه تجارت جهانی احساس می‌شود. از دید او آغاز کار از کشورهای اطراف و منطقه می‌تواند موثر باشد.

رئیس هیات‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر پیرو این موضوع گفت: دانش ما در این زمینه بسیار کم و تعداد استارت‌آپ‌های بین‌المللی‌مان محدود است. به‌نظرم با وجود تمام مشکلات موجود کسب‌وکارها باید به این سمت حرکت و به‌تدریج تجربه فعالیت جهانی را از کشورهای اطراف آغاز و ثبت کنند. اکنون این یادگیری بیش از هر چیزی اهمیت دارد.

لورک، رئیس توسعه اکوسیستم نوآوری گلرنگ ونچرز درباره پیامد منفی موج کوچ‌ سرمایه انسانی و مالی از کشور گفت: فراتر از خروج نیروی متخصص که به‌درستی زیاد درباره‌اش گفته شده، مهم‌ترین پیامد، افت امید و انگیزه در بدنه اکوسیستم است. هر بار که «فلانی هم رفت» تکرار می‌شود، بخشی از سرمایه روانیِ اکوسیستم فرسوده می‌شود؛ ریسک‌پذیری تیم‌ها پایین می‌آید، افق بلندمدت کوتاه می‌شود و چرخه شکل‌گیری الگوهای الهام‌بخش کند می‌شود.

لورک همچنین افزود: اگر «خروج‌ها» درست مدیریت شوند، مهاجرت استارت‌آپی از تهدید به پل اتصال ایران و اقتصاد جهانی بدل می‌شود.

از نظر او به‌جای اینکه استعدادها مهاجرت کنند شاهد حضور چرخشی آنها خواهیم بود، استارت‌آپ‌های ایرانی با استقرار دو‌مقره به بازیگران منطقه‌ای/جهانی تبدیل می‌شوند و همزمان سرمایه، دانش و شبکه را به داخل باز می‌گردانند. که در نهایت می‌توان ارتقای برند فناوری ایران، رشد درآمد ارزی، افزایش پایلوت‌های مشترک و هم‌سرمایه‌گذاری و در نهایت شتاب‌گیری بلوغ اکوسیستم نوآوری را متصور شد.