چشم‌انداز مراکز داده در خاورمیانه، پرتعداد و متمرکز

در حال حاضر ۲۰۷ مرکز داده در ۱۶ کشور خاورمیانه فعال است. این تعداد در میان 11 هزار دیتاسنتری که در سراسر جهان وجود دارند شاید عدد قابل توجهی نباشد منتها برای یک منطقه ثروتمند اما پرتنش که اولین ‌گام‌های تحول دیجیتالی را طی می‌کند آمار قابل قبولی است. خاورمیانه و خصوصاً کشور‌های حوزه خلیج‌فارس رشد پرشتابی در خلق و استفاده از داده‌ها دارند و به‌زودی منحنی این رشد روند صعودی پیدا خواهد کرد. دلیل این شتاب نیز فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی، شبکه 5G، منابع انرژی تجدیدپذیر، خدمات ابری، پردازش‌های فوق‌ سریع و موارد دیگر هستند که در کشورهای عربی به طور جدی دنبال می‌شوند.

چشم‌انداز مراکز داده در خاورمیانه

خاورمیانه به‌ویژه کشور‌های حوزه خلیج‌فارس یکی از پرشتاب‌ترین نرخ‌های رشد را در توسعه دیتاسنتر‌ها دارد. حجم بازار مراکز داده خاورمیانه بر اساس مصرف انرژی، ۱.۰۳ هزار مگاوات در سال ۲۰۲۴ تخمین‌ زده می‌شود و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۹ این ظرفیت با نرخ رشد مرکب بیش از ۱۴ درصد به ۲.۰۶ هزار مگاوات برسد.

درآمد حاصل از مراکز داده در خاورمیانه در سال میلادی جاری به ۱۲.۳ میلیارد دلار می‌رسد و پیش‌بینی می‌شود با نرخ رشد ۱۸ درصد تا سال ۲۰۲۹ این درآمد تا ۲۸.۳ میلیارد دلار افزایش پیدا کند. این در حالی است که در دوره پنج‌ساله قبلی نرخ رشد مراکز داده کمتر از ۱۱ درصد بود.

در سال جاری میلادی مساحت مراکز داده در منطقه خاورمیانه معادل ۴۲۵ هزار متر مربع برآورد شده است که این عدد طی پنج سال آینده به بیش از ۸۸۰ هزار متر مربع افزایش خواهد یافت. در این فضا ۲۲۸ هزار رک قرار دارد که این تعداد نیز در پنج سال پیش ‌رو به ۴۹۶ هزار رک افزایش پیدا می‌کند. اکنون کاربران نهایی نیز تقاضای بیشتری برای استفاده از مراکز داده دارند و همین تقاضا باعث ایجاد ۱۵۳ مرکز داده استیجاری در خاورمیانه شده است.

خدمات مرتبط با اینترنت و ارتباطات در کشور‌های حوزه خلیج‌فارس بالاتر از سطح جهانی است و نسبت کاربران اینترنت به کل جمعیت در این منطقه به ۹۸ درصد می‌رسد. این در حالی است که متوسط نرخ جهانی ۶۳ درصد است. همچنین در کشور‌های حوزه خلیج‌فارس، تعداد کل کاربران تلفن همراه تقریباً ۱۳۷.۶ درصد نسبت به جمعیت است اما میانگین جهانی حدود ۵۵ درصد است.

مراکز داده در خاورمیانه به دلیل توسعه اقتصاد دیجیتالی و گسترش فناوری‌هایی مانند شبکه 5G، شهر هوشمند و هوش مصنوعی نیازمند رشد سریع هستند. ضمن اینکه ترافیک داده‌ها به دلیل استفاده از سرویس‌های رسانه‌ای (OTT) روی موبایل نیز به‌شدت افزایش پیدا کرده است. در سال گذشته صنعت رسانه و سرگرمی ۳۵ درصد ظرفیت دیتاسنتر‌ها در کل جهان را در اختیار داشت.

حوزه خلیج‌فارس

دولت‌های کشور‌هایی مانند امارات و عربستان معتقدند شبکه‌های ارتباطی مبتنی بر 5G می‌توانند نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان در این منطقه را تقویت کنند و به همین دلیل سرمایه‌گذاری فراوانی روی زیرساخت‌هایی مانند مراکز داده انجام می‌دهند.

امارات متحده عربی اولین کشور منطقه بود که خدمات 5G را در مه ۲۰۱۹ ارائه کرد، پس از آن کویت، بحرین و قطر چند ماه بعد در جولای به توسعه شبکه پرداختند و سپس عربستان سعودی در اکتبر همان سال عرضه خدمات مرتبط با شبکه نسل پنجم را آغاز کردند. این شبکه در ایران و عمان حدود یک سال بعد در جولای ۲۰۲۱ راه‌اندازی شد.

از دیگر مواردی که باعث توسعه مراکز داده در خاورمیانه به‌خصوص در دو کشور امارات و عربستان شده، تغییر استراتژی‌های درآمدی این کشورها از نفت به فناوری است. به همین دلیل کشور‌های خاورمیانه به منظور تحول دیجیتالی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی که امکان انتقال تکنولوژی به این منطقه را دارد در رقابت‌اند و استقرار شبکه 5G به تحول دیجیتالی، اینترنت ‌اشیا، شهر‌های هوشمند و انقلاب صنعتی چهارم کمک می‌کند.

سرمایه‌گذاری سریع در فناوری 5G تقاضا برای اینترنت با پهنای باند بالا را افزایش می‌دهد و در نتیجه منجر به تولید حجم قابل توجهی از داده‌ها می‌شود که توسعه مرکز داده را برای پردازش اطلاعات بیشتر به همراه خواهد داشت. عربستان تا بهار سال گذشته حدود ۱۱.۲ میلیون مشترک 5G داشت که ۴۲.۸ درصد از کل اشتراک‌های 5G در منطقه خاورمیانه را تشکیل می‌دهد. امارات نیز پوشش صد درصدی تا سال ۲۰۲۵ را هدف‌گذاری کرده است.

امارات متحده عربی از نظر حجم در سال ۲۰۲۳ بیشترین سهم را به خود اختصاص داده اما عربستان سریع‌ترین رشد را در این مدت داشته است. امارات برای توسعه پرشتاب خود، مشوق‌های فراوانی مانند معافیت‌های مالیاتی و تسهیلات دولتی برای ایجاد زیرساخت‌ها در نظر گرفته است. این رویکرد باعث شده شرکت‌های بزرگی مانند مایکروسافت و متا، علاوه بر راه‌اندازی دیتاسنتر در این کشور، زیرساخت‌های ارتباطی مانند پروژه کابل‌های دریایی فیبر نوری را هم اجرا کنند.

عربستان در سال ۲۰۲۱ بابت راه‌اندازی مراکز بزرگ داده ۱۸ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرد. این سرمایه‌گذاری را شرکت‌های عربی در عربستان سعودی و بدون حضور سرمایه‌گذاران خارجی انجام دادند. در کشور عمان نیز هشت مرکز داده برای افزایش سهم تجارت الکترونیکی در این کشور فعالیت می‌کنند.

از دیگر کشور‌های منطقه می‌توان به بحرین با پنج دیتاسنتر، قطر با سه دیتاسنتر، کویت با چهار دیتاسنتر، اردن با پنج دیتاسنتر و اسرائیل با ۴۹ دیتاسنتر اشاره کرد. در لبنان نیز دو مرکز داده فعالیت می‌کنند.

بازار مراکز داده در خاورمیانه به‌شدت رقابتی است و از همین روست که این بازار یک رهبر مشخص ندارد؛ اما پنج بازیگر اصلی این منطقه نزدیک به ۳۰ درصد بازار را در اختیار دارند که عبارت‌اند از: شرکت ارتباطات عربستان (Etihad Etisalat Company)، شرکت EdgeConneX، شرکت اتصالات، شرکت MEEZA و شرکت بازق (Bezeq). از دیگر سرمایه‌گذاران در این منطقه که سهم بازار کوچک‌تری دارند می‌توان به Equinix، center3، گلف دیتا هاب، موبیلی، Khazna و Ooredoo اشاره کرد.

اتصالات در میان تمام فعالان منطقه خاورمیانه بیشترین سهم را دارد و ۱۸.۶ درصد سهم بازار دیتاسنتر این منطقه در اختیار اتصالات است. جالب است بدانید برق مصرفی این شرکت بالغ بر ۱۶۸.۳ مگاوات است.

ترکیه

ترکیه دارای ۳۱ مرکز داده است که اکثرشان مطابق با استاندارد‌های سطح سوم پایداری (Tier III) فعالیت می‌کنند. اغلب سرمایه‌گذاری‌های ترکیه در مراکز داده در شهر استانبول متمرکز شده است و پس از آن، آنکارا و ازمیر قرار دارند. ۲۰ درصد مراکز داده ترکیه در استانبول با سهم بازار ۶۵ درصد هستند. ترکیه پس از عربستان سعودی و امارات، سومین بازار گران قیمت در منطقه خاورمیانه به شمار می‌رود. هزینه ساخت مرکز داده در سال ۲۰۲۳ حدود هشت تا ۹ میلیون دلار در هر مگاوات بود و احتمالاً طی پنج سال آینده سالانه حدود سه تا چهار درصد افزایش می‌یابد.

استقرار و پذیرش خدمات 5G در ترکیه باعث افزایش ترافیک داده و افزایش تقاضا برای ساخت مراکز داده خواهد شد. به همین دلیل اپراتور‌های مخابراتی حاضر در بازار ترکیه مانند ودافون ترکیه، ترک تلکام و ترکسل برای کسب سهم از این بازار برنامه‌ریزی کرده‌اند.

طرح‌های جاه‌طلبانه‌ای مانند توسعه شهر هوشمند در این کشور رو به افزایش است. بر اساس فهرست شاخص شهر‌های هوشمند IMD در سال ۲۰۲۳، استانبول در بین ۱۴۱ کشور، رتبه ۱۰۷ را در لیست جهانی شهر‌های هوشمند به خود اختصاص داده است که فاصله بسیار زیادی با دبی و ریاض دارد. با این حال استراتژی‌های تحول دیجیتالی می‌توانند جایگاه ترکیه را ارتقا دهد.

منابع انرژی تجدیدپذیر

تامین انرژی مهم‌ترین چالش در توسعه مراکز داده است. برآورد می‌شود تا پایان سال گذشته ۱۱ هزار مرکز داده در سراسر جهان فعال بوده‌اند. در سال ۲۰۲۲ این مراکز ۴.۹ گیگاوات مصرف انرژی داشتند و این مقدار با ۵۵ درصد افزایش در سال بعد به ۷.۴ گیگاوات رسیده است. مراکز داده حدود چهار درصد انرژی جهانی را مصرف می‌کنند و انتشار یک درصد از گاز‌های گلخانه‌ای را بر عهده دارند.

علاوه بر این، هوش مصنوعی انرژی مصرفی هر رک مرکز داده را از ۵۰ تا ۱۰۰ کیلووات تغییر خواهد داد و باید توجه کرد حدود ۲۰ درصد از ظرفیت مراکز داده جهانی برای هوش مصنوعی استفاده می‌شود.

این میزان مصرف انرژی باعث شده استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر اهمیت پیدا کند. امارات متحده عربی، عربستان سعودی، قطر، ترکیه، بحرین، اردن و کویت در چند سال گذشته تلاش کرده‌اند انرژی‌های تجدیدپذیر را جایگزین کنند؛ به عنوان مثال در نوامبر سال گذشته، Equinix سومین مرکز خود را با نام DX3 در دبی افتتاح کرد. DX3 بزرگ‌ترین مرکز داده در منطقه است که توان مورد نیاز آن به ‌طور کامل از انرژی‌های تجدیدپذیر تامین می‌شود.

علاوه بر امارات، عربستان نیز پروژه NEOM Green Hydrogen را با هدف تولید هیدروژن سبز در مقیاس وسیع در منطقه NEOM عربستان سعودی در دست اجرا دارد. NEOM یک پروژه توسعه شهری بسیار بلندپروازانه است که عربستان با صرف هزینه‌ای ۵۰۰ میلیارد دلاری، قصد دارد آن را به یک قطب جهانی نوآوری تبدیل کند.

چشم‌انداز ۲۰۳۰ عمان و استراتژی ملی این کشور تولید ۳۰ درصد برق از منابع انرژی تجدیدپذیر است. این پروژه عبارت از دو IPP خورشیدی (تولید‌کننده برق مستقل) در منا، ۱۱ تاسیسات هیبریدی خورشیدی و یک مزرعه بادی در ظفار است.

سطوح پایداری و اطمینان مراکز داده

در سال گذشته مراکز داده سطح سوم Tier III بیشترین سهم بازار خاورمیانه را در اختیار داشتند و این در حالی است که مراکز داده با استاندارد‌های سطح چهار، دارای سریع‌ترین رشد هستند. مراکز داده سطح سه فوق‌العاده پایدارند و می‌توانند در طول سال با زمان آپ‌تایم ۹۹.۹۸۲ درصد فعالیت کنند؛ به این معنی که مدت سرویس‌ندادن برای این مراکز در یک سال کمتر از ۱.۶ ساعت است.

این مراکز در سال گذشته ۶۲۱.۷ مگاوات ظرفیت داشتند و پیش‌بینی می‌شود تا پنج سال دیگر ظرفیت‌شان با نرخ رشد ۱۱.۸ درصد به ۱۲۱۴.۸ مگاوات برسد.

سایر مطالب این پرونده را می‌توانید در لینک‌های زیر بخوانید:
پرونده‌ای درباره مراکز داده در ایران؛ جزیره‌های پایتخت‌نشین
وضعیت مراکز داده در ایران؛ قطعی برق دیتاسنترها را فلج کرد
مدیرعامل آسیاتک: غلط است که هر شرکتی برای خودش دیتاسنتر بسازد
مراکز داده عمومی همگی در تهران متمرکز شده‌اند؛‌ دیتاسنترها در انحصار پایتخت
مدیرعامل فناپ زیرساخت: خدمات مرکز داده در کشور ما مقرون‌به‌صرفه نیست
دشواریِ روشن‌ نگه داشتن چراغ دیتاسنتر در ایران؛ درباره مهم‌ترین مشکلات صنفی مراکز داده در کشور
چشم‌انداز مراکز داده در خاورمیانه، پرتعداد و متمرکز