مشاغل و فرصت‌های صنعت فناوری چقدر به روی زنان باز است؟ زنان در سایه

در چنین شرایطی، پرسشی مبنی بر میزان فعالیت زنان در مشاغل حوزه آی‌تی موجب شد به سراغ جزئیات آمار شغلی زنان برویم؛ آماری که البته برخلاف بسیاری از کشورهای جهان در ایران موجود نیست اما می‌توان با بررسی وضعیت موجود، گمانه‌زنی‌هایی در خصوص آن داشت و بعضاً باز هم به بخش خصوصی اکتفا کرد. به همین انگیزه، برخی روندهای جهانی را نیز نگاهی گذرا انداختیم.

 در سایه

به گزارش پیوست، هویت زنان ایرانی در آمار انعکاس نیافته و معدود آمارهایی که در دسترس است جدید نیست. آخرین خروجی‌های سرشماری‌های مرکز آمار نشان می‌دهد در سال‌های اخیر همواره جمعیت مردان نسبت به جمعیت زنان کشور بیشتر بوده است؛ طوری که نسبت جنسیتی جمعیت کشور در سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ به ترتیب ۱.۰۴، ۱.۰۲ و ۱.۰۳ بوده است. در مورد سواد خواندن و نوشتن نیز همین امر صدق می‌کند: در سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ به ترتیب ۸۸.۷، ۸۸.۴ و ۹۱ درصد از مردان باسواد شمرده شده‌اند، رقمی که  برای زنان به ترتیب ۸۰.۳، ۸۱.۱ و ۸۴.۲ است.

همچنین آمارهای منتشرشده از سوی مرکز آمار گویای آن است که تعداد دانشجویان زن دوره‌های مختلف تحصیلی موسسات آموزش عالی طی سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۶ مجموعاً یک میلیون و ۸۷۱ هزار و ۵۹۶نفر و و طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۷ یک میلیون و ۶۸۵ هزار و ۱۶۰ نفر بوده است. این رقم در سال‌های اخیر سیر نزولی داشته و بخش قابل توجه دانشجویان زن، برای مثال در سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۷، تنها تا مقطع لیسانس تحصیل کرده‌اند.

آیا صرفاً وضعیت تحصیلی زنان بر شرایط آنها برای ورود به بازار کار نیز تاثیر گذاشته است یا آموزش تنها بخش کوچکی از تصویر بزرگ‌تر است؟

­بر اساس آمار اتاق بازرگانی در سال ۱۳۹۷، تنها ۱۶.۱ درصد از جمعیت در سن کار زنان کشور، از نظر اقتصادی فعال بودند، این در حالی است که  تعداد زنانی که در سن کار بودند ۳۳.۳ میلیون نفر بود. در سال ۱۴۰۰ نیز سهم زنان ایرانی از جمعیت شاغل حدود ۳.۵ میلیون نفر اعلام شد که نسبت به سال ۱۳۹۹، کاهش ۱۹۵ هزاری پیدا کرده است.

سهم زنان ایرانی از مشاغل حوزه فناوری

پیش از بررسی نقش زنان در مشاغل حوزه آی‌تی، آمارهایی را یادآوری می‌کنیم که مجموعه دیوار در گزارش جامع بازار کار ایران در سال ۱۳۹۹ منتشر کرد: در این سال افت ۱۹ درصدی تعداد زنان شاغل در بخش صنعت با افزایش مردان جبران شد. با اینکه زنان در بیشتر گروه‌های شغلی، سهم بسیار پایین‌تری نسبت به مردان داشتند، در برخی گروه‌ها نقش پررنگ‌تری ایفا کردند: آموزش، فعالیت‌های مربوط به سلامت انسان و مددکاری اجتماعی و هنر، سرگرمی و تفریح.

این در حالی است که بر اساس گزارش منابع انسانی شرکت دیجی‌کالا که ما را چند قدمی به موضوع حضور زنان در عرصه تکنولوژی، البته در سطحی نه‌چندان وسیع، نزدیک‌ می‌کند، در سال ۱۳۹۹، ۱۶ درصد از کل کارکنان دیجی‌کالا را خانم‌ها تشکیل دادند که بیشترشان در بخش غیرعملیاتی و تکنولوژی با این مجموعه همکاری کردند. اما در بخش مدیریتی نسبت حضور زنان چشم را خیره‌تر می‌کند: ۲۶ درصد از مدیران بخش‌های مختلف این مجموعه را خانم‌ها تشکیل می‌دهند.

در گزارش ۱۰ سالگی داتین نیز به صورت مشخص از تقریبا هزار نفری که به صورت مستقیم با این شرکت همکاری می‌کنند نیمی زن هستند. براین اساس تعداد همکاران زن این شرکت طبق این گزارش از تعداد همکاران مرد پیشی گرفته است به گونه‌ای که تقریبا ۵۱.۲ درصد شاغلان در داتین را زنان و ۴۸.۸ درصد آنان را مردان تشکیل می‌دهند.

البته داده‌های دیگر ایده حضور پررنگ‌تر زنان در بخش‌های مدیریتی را نقض می‌کنند؛ آمار نیروی انسانی وزارت کار در پایان سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد از هزار و ۲۵۱ مدیر در سطح کل کشور، هزار مدیر مرد و تنها ۲۵۱ مدیر زن بودند.

نگاه دیگری هم می‌توان به حضور زنان در عرصه تکنولوژی و به ویژه عرصه‌های مدیریتی داشت.

بنا بر اولین گزارش رتبه‌بندی کسب‌وکارهای اینترنتی در اواخر پاییز سال جاری، پنج شرکت کافه‌بازار، هاست ایران، زنبیل، ایسان و دیجی‌کالا کسب‌و‌کار پنج‌ستاره هستند و دیوار، اوبو، سفرمارکت، کیومیتا، دی‌جی‌سرویس، ایران‌کنسرت، بولد موبایل، پی‌میم، هایپرتایر، ایران بهداشت و غیره نیز جزو کسب‌‌و‌کارهای چهارستاره به حساب می‌آیند؛ کسب‌وکارهای بزرگی که نام هیچ زنی در میان اسامی مدیران‌شان به چشم نمی‌خورد.

همچنین گزارش سالانه تجارت الکترونیکی ایران که آمار جمعیت‌شناسی تعداد رو به رشد واحدهای تجارت الکترونیکی را نشان می‌دهد حاکی از آن است که در سال ۱۳۹۹ سهم زنان از مالکیت واحدهای تجارت الکترونیکی ۱۴ درصد بوده که بسیار کمتر از مردان است.

علاوه‌ بر این، گزارش‌های سالانه‌ای که در بخش خصوصی تولید و منتشر می‌شود نیز می‌تواند نشانگر چهره‌ای البته نه‌چندان واضح از حضور زنان در عرصه فناوری اطلاعات باشد. برای مثال، گزارش ۱۰ سالگی داتین حضور کمرنگ زنان حتی در کلیه گروه‌های شغلی را نیز نقض می‌کند؛ چراکه بر اساس این گزارش، ۵۱.۲ درصد از کارکنان این مجموعه زن و الباقی مرد هستند.

هرچند البته چنین بررسی‌هایی به طور دقیق نمی‌تواند حکم نهایی را در خصوص وضعیت حضور زنان در عرصه تکنولوژی صادر کند، زیرا برخلاف آنچه در دنیا مرسوم است، در ایران داده‌های جامع و دقیقی در این زمینه هنوز تولید نشده است. علاوه‌ بر این داده‌هایی که بخش خصوصی منتشر می‌کند، از سوی مراکزی مانند مرکز آمار گردآوری و منتشر نمی‌شود.

 شکافی به گستره دنیا

در دنیا وضعیت به‌ گونه‌ای دیگر است، شاید همچنان مردان سهم بیشتری از بازار کار را بر عهده داشته‌ باشند اما واقعیت این است که حضور زنان در بخش‌های مختلف نه تنها پذیرفته شده است بلکه آمار به صورت خاص به آنها توجه می‌کند.

به گزارش یونسکو، در سال ۲۰۲۱ زنان سهم چندانی در حوزه‌هایی مثل رایانش، فناوری اطلاعات دیجیتالی، مهندسی، ریاضی و فیزیک نداشتند. کافی است نگاهی به میزان حضور زنان در بین نیروی کار شرکت‌های بزرگ فناوری در سال ۲۰۲۱ نگاهی بیندازیم: فقط ۲۹ درصد از کل نیروی کار مایکروسافت زن هستند، فقط ۲۶ درصد از مدیران این شرکت زن هستند و فقط ۲۳ درصد از متخصصان حوزه فناوری در این مجموعه زن هستند.

در مجموع وضعیت مشاغل فناوری برای زنان آمریکایی تعریفی ندارد، در مقابل سهم کلی زنان آمریکایی از مشاغل ایالات متحده در دهه‌های اخیر به ۴۷ درصد رسیده است. اروپا نیز وضعیت جالبی ندارد: به گزارش یوروستت یا اداره آمار اروپا، سهم زنان اروپایی از مشاغل اصلی فناوری مثل برنامه‌نویسی، تحلیل سیستم‌ها و توسعه نرم‌افزار تنها ۱۷درصد است.

اما در مناطق آسیا-اقیانوسیه اوضاع بدتر است: مثلاً متخصصان زن حوزه امنیت سایبری در این مناطق کمتر از ۱۰ درصدند. هرچند جنوب شرقی آسیا استثنایی است که قاعده را باطل می‌کند: بر اساس تحقیق مشترک گروه مشاوره بوستون (BCG) و IMDA سنگاپور، مشارکت زنان در حوزه فناوری در منطقه جنوب شرقی آسیا بیشتر از متوسط جهانی است. سهم زنان از مشاغل فناوری و تحصیلات عالی در این منطقه، حتی از بازارهای غربی بالغ مثل بریتانیا و استرالیا بیشتر است. زنان این منطقه ۳۲ درصد از مشاغل حوزه فناوری را از آن خود کرده‌اند، در حالی که متوسط جهانی ۲۸ درصد است. پیشتاز این کشورها تایلند با سهم ۴۲ درصدی مشاغل فناوری برای زنان است اما سنگاپور هم با رقم ۴۱ درصد، چندان از تایلند عقب نیست.

متاسفانه اطلاعات و داده‌های معتبر چندانی از خاورمیانه در دست نیست.

 نامرئی‌ها: زنی در اتاق نیست

«احساس می‌کنی همان‌قدر که لیاقت داری برایت ارزش قائل‌اند؟ فکر می‌کنی به اندازه ارزشت حقوق می‌گیری؟ به نظرت فرصت‌هایی در اختیارت قرار می‌گیرد که نشان‌ دهد ارزشمندی؟ آیا منصفانه ارزیابی می‌شوی؟»

احتمالاً جواب حداقل یکی از سوال‌های بالا برای بسیاری از زنان صنعت فناوری «نه» است. هرچند حالا دیگر تصویر صنعت در بیشتر نقاط دنیا آن‌قدرها شبیه باشگاه مردانه نیست، نیروی کار تنوع بیشتری گرفته و استریوتایپ مردی که هودی به تن دارد، اندکی کمرنگ شده است. آمار مشارکت و حضور زنان در مشاغل فناوری رشدی تدریجی داشته، اما نابرابری همچنان وجود دارد.

زنان کمتر در نقش‌های مدیریتی به‌ ویژه در رده‌های بالایی دیده می‌شوند و کارهای «نامرئی و نادیدنی» را انجام می‌دهند، از جمله وظایف روزانه‌ای که مهم‌اند اما راهبردی نیستند و به چشم دیگران نمی‌آیند.

از سوی دیگر، زنان در مقام مدیریت هم انگار نامرئی باقی می‌مانند: زنان بارها گزارش داده‌اند که حتی در مقام مدیر مجبورند بدیهی‌ترین اصل‌ها و بنیانی‌ترین دانش فنی را در ارائه‌هایشان توضیح دهند تا مدیران هم‌رده و رده‌های میانی باور کنند آنها دانش لازم را دارند. آنها از مردفهم کردن (mansplaining)  نالیده‌اند. آنها در دو دهه اخیر با هشتگ‌هایشان گفته‌اند که چقدر فضای کار پتانسیل این را دارد که تبدیل به فضایی خشونت‌آمیز شود و چگونه تعرض‌ها، منجر به ترک مشاغل از سوی زنان شده است.

اما مساله محدود به فرهنگ فضای کار نیست: به گزارش HBO، استارت‌آپ‌هایی که رهبران‌شان زن بوده‌اند، در سال ۲۰۲۰ فقط ۲.۳ درصد سرمایه را در سطح جهان جذب کردند. هنوز راه درازی در پیش است.

موج فم‌تک

اصطلاح فم‌تک (FemTech) ابتدا برای تعریف استارت‌آپ‌هایی به کار رفت که محصولات بهداشتی با محوریت زنان تولید می‌کردند. اما امروز گستره بزرگ‌تری را در بر می‌گیرد. فم‌تک همه فناوری‌هایی را شامل می‌شود که زندگی زنان را بهبومی‌د بخشد، از مراقبت‌های بارداری، زایمان، یائسگی و باروری گرفته تا سلامت جنسی. در دو سال اخیر، همه‌گیری موج بزرگی در بازار فم‌تک به راه انداخت و با پررنگ کردن نقش تله‌مدیسن یا درمان از راه‌ دور، علاوه بر درمان، به بسیاری از زنان کمک کرده حول موضوعاتی مشورت بگیرند که تابو به شمار می‌آیند، به‌ ویژه در آسیا.

به نظر نمی‌رسد موج فم‌تک کاهش یابد، پیش‌بینی می‌شود بازار فم‌تک فقط در ایالات متحده آمریکا رشد سالانه ۱۳ درصد را طی سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۶ شاهد باشد.

آینده زنانه فناوری

شاید گفتن اینکه راه زنان در این سال‌ها به دنیای فناوری باز شده از اساس نادرست باشد: زنان از ابتدا نقشی کلیدی در پیشرفت فناوری و علوم رایانه‌ای بازی کرده‌اند: گریس هاپر بود که اولین زبان برنامه‌نویسی را در دهه ۱۹۵۰ اختراع کرد که کوبول با تکیه به آن توسعه یافته است. فناوری‌هایی مثل وای‌فای، جی‌پی‌اس و بلوتوث در اصل با اختراع پرش فرکانسی هایدی لامار ممکن شده‌اند.

فرصت‌ها در دنیای امروز فناوری می‌توانند با آموزش ممکن شوند. اما ردپای زنان در آکادمی در این حوزه کمرنگ است: مثلاً در سال ۲۰۱۵ زنان آمریکایی بیش از نیمی از جوایز علوم زیستی را در مقطع کارشناسی از آن خود کردند، در حالی که این رقم در حوزه علوم کامپیوتری تنها ۱۸ درصد بود.

برخی کشورها و نهادهای غیرانتفاعی سراغ آموزش رفته‌اند: هند از کشورهایی است که بر آموزش دختران نوجوان در زمینه فناوری تمرکز دارد. در جای‌جای دنیا موسساتی مثل Girls Who Code در حال فعالیت‌اند تا این امکان را برای دختران فراهم آورند که مهارت‌های حوزه فناوری را بیاموزند و در مقابل تصور غالب که «عملکرد زنان در چنین مشاغلی خوب نیست» بایستند.

از سوی دیگر، امروز بحران کمبود نیرو مساله‌ای جدی در اقتصاد جهان است و چندان هم تعجب‌برانگیز نیست. راه‌حل آشکار است. آینده صنعت فناوری تیره‌وتار و جانبدارانه خواهد بود اگر چشم‌هایش را ببندد و جمعیت عظیمی را نبیند که دنیا بیش از همیشه نیاز به حضورشان را احساس می‌کند.

برخی تحلیلگران می‌گویند راهی جز این پیش‌ روی صنعت نیست که سد راه زنان نشود و وضعیت را تسهیل کند تا شاید از بحران‌های منابع انسانی متعدد در شرکت‌ها و گزارش‌ها و افشاگری‌های رسوایی‌آمیز رهایی یابد.