فیلترینگ در روسیه چگونه این کشور را به یکی از بزرگ‌ترین بازارهای VPN جهان تبدیل کرد

به گزارش پیوست، طبق مقاله CEPA این مساله باعث شده تا اینفلوئنسر‌های خارج از این کشور به یکی از جریان‌های مهم اثرگذاری بر اذهان عمومی تبدیل شوند و برای مثال چهره‌هایی چون یوری دود، یکی از مشهورترین یوتیوبرهای مستقل روس که از بارسلونا برنامه تولید می‌کند، با انتشار هر ویدیو در یوتیوب میلیون‌ها مخاطب روس را از داخل خاک این کشور جذب خود می‌کنند.

ویدیوهای دود گاه بیش از ده‌ها میلیون بازدید دارند و بخش بزرگی از این مخاطبان از داخل روسیه، از طریق VPN به او دسترسی پیدا می‌کنند. همین تضاد بزرگ به‌خوبی نشان می‌دهد که چرا سانسور دیجیتال در این کشور با شکست روبه‌رو شده است: مردم روسیه برای دسترسی به اطلاعات آزاد به ابزاری متکی شده‌اند که دولت عملا کنترلی بر آن ندارد.

به نظر در روسیه نیز حالا جریانی مشابه کشورمان را شاهد هستیم که نه تنها هزینه‌ای را بر مردم تحمیل می‌کند، بلکه پلتفرم‌های فیلتر شده را به یک اکوسیستم قدرتمند و اثر گذار اما در عین حال خارج از نفوذ قانون بدل کرده است

طی یک دهه اخیر، تلاش کرملین برای «مهندسی رفتار» کاربران تبدیل به یکی از محورهای اصلی حکمرانی دیجیتال شده است. دولت روسیه به‌جای ممنوعیت کامل VPN‌ها، به ایجاد فضایی مبهم و خاکستری روی آورده است؛ محیطی که در آن مردم نمی‌دانند چه کاری واقعا ممنوع است و چه کاری ممکن است موجب دردسر شود.

اکرینا شولمان، پژوهشگر علوم سیاسی می‌گوید در چنین فضایی نوعی «سانسور رفتاری» شکل می‌گیرد و مردم خودشان تصمیم می‌گیرند کمتر کنجکاوی کنند، کمتر به دنبال حقیقت بروند و کمتر بر لینک‌های خارج از محدوده مجاز کلیک کنند.

اما واقعیت این است که همین رفتارهای دولت به شکلی بی‌سابقه استفاده از VPN را افزایش داده است. سال ۲۰۲۱، تعداد نصب VPN در روسیه فقط ۱۲.۶ میلیون مورد بود، اما با آغاز جنگ اوکراین و موج شدید فیلترینگ، این عدد در ۲۰۲۲ به ۳۳.۵ میلیون رسید؛ رشدی ۱۶۷ درصدی در یک سال.

تقریبا ۲۳ درصد جمعیت در همان سال VPN نصب کردند. زمانی که اینستاگرام و فیس‌بوک در مارس ۲۰۲۲ لقب «افراطی» گرفتند، نصب VPN در روسیه یک‌باره ۱۱ هزار درصد افزایش یافت. در اولین هفته پس از حمله به اوکراین، تقاضای VPN نزدیک به ۲ هزار درصد افزایش یافت و تا سال ۲۰۲۵، دست‌کم ۴۱ درصد کاربران اینترنت روسیه برای عبور از فیلترها از VPN استفاده می‌کنند؛ رقمی که روسیه را به یکی کشوری با یکی از بیشترین نرخ‌های استفاده از VPN تبدیل کرده است.

این در حالی است که کرملین هر چند ماه یک بار از «پیروزی بر VPNها» سخن می‌گوید. راسکامنادزور ادعا می‌کند صدها VPN را مسدود کرده، اپل و گوگل مجبور شده‌اند ده‌ها مورد را از فروشگاه‌های خود حذف کنند و تبلیغ آنها نیز ممنوع شده است. اما در عمل، تبلیغات VPN در تلگرام و وب‌سایت‌های فناوری روسیه همچنان ادامه دارد. حتی یک نظرسنجی در سال ۲۰۲۳ نشان داد ۴۸ درصد اینفلوئنسرها همچنان در اینستاگرام، پلتفرمی که رسما در این کشور فیلتر است،‌ درآمد کسب می‌کنند. برای بسیاری از آنان، استفاده از VPN تنها راه ادامه کار حرفه‌ای است و اگر مخاطبی از روش مشابه به آنها دسترسی نداشت، عملا چنین فعالیتی بی‌معنا بود.

یکی دیگر از دلایل اصلی ناکامی دولت در ممنوعیت VPNها، وابستگی دولت به این ابزارها است. شرکت‌های تجاری روسیه برای اتصال به سیستم‌های جهانی از VPN استفاده می‌کنند. سازمان‌های دولتی نیز از همین ابزار برای ارتباط با تامین‌کنندگان خارجی یا دسترسی به ابزارهایی که در روسیه قابل استفاده نیست، کمک می‌گیرند. در نتیجه، دولت نمی‌تواند VPN را به‌طور کامل غیرقانونی اعلام کند، زیرا خود نیز محتاج آن است. به همین دلیل، مجموعه‌ای از قوانین نامشخص و پراکنده تصویب شده که به دولت اجازه می‌دهد «در صورت نیاز» از VPNها علیه مردم استفاده حقوقی کند بدون آنکه به‌طور رسمی آنها را ممنوع کرده باشد.

هم‌زمان با این مساله، زیرساخت سرکوب اینترنت نیز تقویت شده است. قانون «اینترنت مستقل» که در سال ۲۰۱۹ تصویب شد، ارائه‌دهندگان خدمات را مجبور کرد تجهیزات DPI نصب کنند؛ تکنولوژی‌ای که امکان کنترل عمیق ترافیک را برای دولت فراهم می‌کند. نتیجه آن شد که طی سال‌های اخیر روسیه توانسته یوتیوب را کند کند، ده‌ها هزار وب‌سایت مخفی‌شده پشت ابزارهایی مثل Cloudflare را مسدود کند و بارها پروتکل‌های VPN مانند WireGuard یا OpenVPN را هدف بگیرد. ارائه‌دهندگان VPN اکنون باید هر هفته روش‌های جدیدی برای عبور از فیلترینگ ابداع کنند.

اما سخت‌ترین مرحله در سال ۲۰۲۵ کلید خورده است. محدودیت‌های گسترده موبایل و ایجاد لیست سفید اینترنت. در بیش از نیمی از مناطق روسیه، اینترنت موبایل برای روزها یا هفته‌ها قطع شده است و کاربران فقط می‌توانستند به فهرست بسیار محدودی از سرویس‌های مورد تایید دولت دسترسی داشته باشند: از گوس‌اوسلوگی و بانک‌های دولتی گرفته تا یاندکس، شبکه‌های اجتماعی بومی و رسانه‌های حکومتی. همه‌چیز دیگر در چنین شرایطی ناپدید می‌شود و برخی مقامات حتی گفته‌اند تا پایان «عملیات ویژه نظامی» اینترنت به طور کامل آزاد نخواهد شد.

در کنار این، دولت روسیه در حال ساخت یک اکوسیستم ارتباطی کاملا داخلی است. پس از محدود کردن واتس‌اپ و تلگرام، در سال ۲۰۲۵ پیام‌رسان «مکس» در روسیه عرضه شد که ابزاری متصل به سیستم‌های دولتی است و به‌تدریج استفاده از آن برای معلمان، دانش‌آموزان و کارمندان دولت اجباری شده است. این روند به‌طور آهسته اما پیوسته آزادی دیجیتال روس‌ها را محدودتر می‌کند.

با وجود تمام این فشارها، VPN همچنان ابزاری است که دولت توان حذف کامل آن را ندارد. فیلترینگ گسترده، بستن سرویس‌ها، تهدیدهای حقوقی و سانسور، همگی موجب شده تا بخش بزرگی از مردم روسیه راهی جز استفاده از VPN پیش روی خود نداشته باشند و نتیجه آن شده که روسیه امروز یکی از بزرگ‌ترین بازارهای VPN در جهان است و همین مساله شاید بزرگ‌ترین نشانه شکست پروژه کنترل کامل اینترنت در روسیه باشد.