چه کسی مسئول ارائه آمار خسارت وارد شده به کسب‌وکارهای اینستاگرامی پس از فیلتر آن است؟ انکار واقعیت یا سردرگمی آماری در فقدان نهاد پاسخگو

به گزارش پیوست، با مسدودی شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام و واتس‌اپ آمارهای رسمی و غیررسمی درباره میزان خسارت وارده به کسب‌وکارها بر صدر اخبار آمد. اما شکاف عمده‌ای میان آمارها وجود داشت و هنوز با گذشت بیش از ۵۰ روز از مسدودی این شبکه‌ها و محدودیت اینترنت آمار رسمی مشخصی در این باره منتشر نشده است. از طرف دیگر، نهادهای رسمی آمارهای موجود از زیان و خسارات وارده به کسب‌وکارهای اینترنتی را خلاف واقع می‌داند و در مواردی حتی آمارشان با مرکز توسعه تجارت الکترونیکی نیز در تناقض آشکار قرار دارد.

اما داستان چیست؟

بانک مرکزی، مرکز آمار، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، شرکت ملی پست، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، مرکز امور اصناف و بازرگانان و وزارت صنعت، معدن و تجارت و مرکز توسعه تجارت الکترونیکی از جمله نهادهایی هستند که در ارتباط با تجارت الکترونیکی نقش نظارتی یا اجرایی دارند. اما در این میان همچنان مشخص نیست کدام یک از نهادهای یادشده مسئول پاسخگویی به میزان خسارات وارده به کسب‌وکارهای الکترونیکی پس از مسدودی شبکه‌های اجتماعی است. تا جایی که مشخص است تجیمع داده‌های نهادهای یادشده در بالا با پالایش در مرکز توسعه تجارت الکترونیکی به شکل سالانه در قالب گزارش تجارت الکترونیکی ایران منتشر و در دسترس همگان قرار می‌گیرد. مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در شهریورماه امسال گزارش تجارت الکترونیکی ایران سال ۱۴۰۰ را منتشر کرد.

تا این لحظه همه چیز بر سر جای خودش بود و تعارضی آماری در کار نبود تا اینکه از ۳۰ شهریور شبکه‌های اجتماعی واتس‌اپ و اینستاگرام به لیست دیگر شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده اضافه و عملا از دسترس کاربران ایرانی خارج شدند. میزان مصرف پهنای باند شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که نه تنها این شبکه‌ها سهم عمده‌ای در بخش سرگرمی دارند بلکه سهم عمده‌ای در تجارت الکترونیکی دارند و آمارهای مرکز توسعه تجارت الکترونیکی نیز در سال ۱۴۰۰  آن تایید کرده است.

بر اساس این گزارش، حجم تجارت الکترونیکی در سال ۱۴۰۰ با رشد ۱۳ درصدی به هزار و ۲۳۷ هزار میلیارد تومان رسیده و ۸۰ درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد، علاوه بر وب‌سایت از شبکه‌های اجتماعی برای عرضه محصول و خدمت استفاده می‌کنند و ۶۰ درصد از صاحبان واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد، در گروه سنی جوانان قرار دارند. همچنین پیام‌رسان‌ها نیز ۲۸ درصد برای عرضه خدمات و کالا مورد استفاده قرار می‌گیرند.

اما چندی بعد در اظهارنظری شاه‌میرزایی، معاون وزیر صمت درباره سهم بازار اینستاگرام از تجارت الکترونیکی عنوان کرد: «کسب‌وکار مجازی در کشور، حداقل ۱۳۰۰ هزار میلیارد تومان در سال فروش دارد و کسب‌وکارهایی که در اینستاگرام بودند، کمتر از ۳ درصد این عدد بودند.» طبق آمار مرکز تجارت الکترونیکی ۸۰ درصد از کسب‌وکارها، در شبکه‌های اجتماعی فعالیت داشته و در این بسترها به عرضه محصولات و خدمات خود می‌پرداختند.

همچنین او گفت: «از افرادی که برخی آمارهای غیر واقعی را منتشر می‌کنند درخواست کردیم تا بگویند آمار بیکاری و تعطیلی کسب‌وکارها را چگونه محاسبه کردند، اما پاسخی ندادند.» طبق گزارش مرکز تجارت، اینستاگرام با سهم ۸۴ درصدی و پس از آن ۴۹ درصد کسب‌وکارها از واتس‌اپ و ۳۲ درصد هم از تلگرام استفاده می‌کنند. طبق گفته‌های مدیر پایش تتا ضریب نفوذ اینترنت به ۱۲۷.۲ درصد رسیده که بالاتر از میانگین آسیا و جهان است و ضریب نفوذ شبکه اجتماعی ۵۶ درصد و تعداد کاربران ۴۸ میلیون نفر برآورد شده است. در سال گذشته تعداد کاربران اینترنت با رشد ۱۳درصدی به ۱۰۶.۹۲ میلیون نفر رسیده بود. این آمار اگرچه کلیت ضریب نفوذ اینترنت و شبکه‌های اجتماعی را نشان می‌دهد به طور ضمنی میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای توسعه کسب و کار را نشان می‌دهد.

وزیر ارتباطات نیز، به کارشناسی نبودن آمارها در خصوص آسیب کسب‌وکارهای اینترنتی و تناقض‌های آماری اشاره کرد و گفت: «برای ما حتی یک کسب‌وکار هم که از تصمیمات امنیتی این روزها متأثر شده باشد، مهم است؛ اما رقم‌های مطرح‌شده درباره اثر بستن یک پلتفرم خارجی بر اقتصاد دیجیتال، کارشناسی نیست و لازم است نهادهای ذی‌ربط ارزیابی دقیقی از این مسئله ارائه دهند.»

شاید یکی از دلایل تناقض آماری و کارشناسی نبودن تخمین میزان آسیب‌ها به کسب‌وکارها در همین تعلل نهادهای ذی‌ربط در انتشار آمار رسمی و مسئولانه باشد. همانطور که گفته شد تاکنون هیچکدام از نهادهای دولتی از میزان خسارات و آسیب‌های کسب‌وکارهای اینترنتی آماری منتشر نکرده‌اند.

همچنین بانک مرکزی نیز به‌عنوان یکی از نهادهایی که آمار دقیق تراکنش‌های بانکی را در اختیار تاکنون از اظهارنظر پرهیز کرده و تنها در هشتادوهشتمین گزارش شاپرک به روند کاهشی شبکه الکترونیک پرداخت‌کارت اشاره شده است. بر اساس این گزارش در مهرماه سال ۱۴۰۱، بر اساس گزارش مهرماه ۱۴۰۱ شاپرک، سهم ابزار پذیرش اینترنتی از تعداد تراکنش‌ها در این ماه ۴.۴۴ درصد بوده است و این آمار کاهشی ۰.۴۱ درصدی را نسبت به شهریور ۱۴۰۱ نشان می‌دهد.

با این همه، در بین نهادهای مسئول دولتی مرکز ملی فضای مجازی و شورای عالی فضای مجازی به‌عنوان نهادهای پاسخگو تاکنون درباره میزان آسیب‌های مسدودی شبکه‌های مجازی و محدودیت اینترنت واکنشی نداشته‌اند و تنها ۱۷ آبان ماه مرکز ملی فضای مجازی اعلام کرده بیش از ۶۰ درصد از کسب‌وکارها در پلتفرم‌های ایرانی حضور پیدا کرده‌اند. این در حالی است که این دو مرکز هنوز هیچ آمار رسمی در این باره نیز منتشر نشده است.

در این میان تنها محمود لیائی، مدیرعامل شرکت ملی پست و معاون وزیر ارتباطات در روز جهانی پست به کاهش یک‌سوم درآمد شرکت پست اشاره داشت و گفت: با توجه به اختلال اینترنت در دو هفته گذشته و فیلتر پلتفرم‌های خارجی مثل اینستاگرام و واتس‌اپ، درآمد شرکت پست یک‌سوم کاهش یافته است و این موضوع نشان می‌دهد یک‌سوم مرسوله‌های پستی و معاملات از طریق اینترنت بین‌الملل و پلتفرم‌های خارجی انجام می‌گرفته است. هر چند این گفته نیز بعداً از سوی وی رد شد.

اما در فضایی که هنوز هیچ آمار روشنی از تعطیلی و خسارات وارده به کسب‌وکارها توسط نهادهای دولتی مسئول منتشر نشده و فقدان یک پاسخگو به چشم می‌آید چند مرکز پژوهشی و فعالان بخش خصوصی به ارائه آمارها و اظهارنظر در این باره اقدام کرده‌اند.

آمارهای موجود چه می‌گویند؟

بر اساس گزارش تکراسا، در میان شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام با ۴۱۵ هزار فروشگاه اینستاگرامی بازیگر اصلی صنعت تجارت اجتماعی ایران است. ضریب نفوذ ۷۱ درصد شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها در میان مردم ایران و حضور ۴۴ میلیون کاربر فعال ایرانی در اینستاگرام مؤید این موضوع است. طبق تخمین تکراسا، روزانه ۳۱۰ تا ۴۷۰ هزار سفارش خریدوفروش در اینستاگرام انجام می‌شود که زمینه اشتغال‌زایی مستقیم یک میلیون نفر را فراهم کرده است.

بر اساس گزارش نوین هاب، ۴۸ و نیم درصد از ایرانی‌ها عضو اینستاگرام هستند و اینستاگرام یکی از پلتفرم‌های محبوب برای کسب‌وکارهاسا و ۹۰ درصد کاربران اینستاگرام حداقل یک پیج تجاری را دنبال کرده‌اند و اکانت‌های متصل‌شده به اینستاگرام برای کسب‌وکارها ۵۶ درصد بوده است.

بر اساس گزارش موسسه پژوهشی بتا، حدود یک میلیون صفحه فارسی از طریق اینستاگرام کسب درآمد حداقلی داشته‌اند. همچنین حداقل ۲۰۰ هزار کسب‌و‌کار کوچک و متوسط و حدود ۵۰۰ هزار کسب‌وکار استانی و بومی در اینستاگرام صفحه فعالیت می‌کردند.

امین کلاهدوزان، سرپرست مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در اظهارنظری کل حجم گردش مالی تجارت الکترونیکی که در بستر اینستاگرام اتفاق افتاده است را بین ۲۵ تا ۳۵ همت اعلام کرده  که بنابر تخمین‌های صورت گرفته ۳.۳ درصد از کل گردش مالی تجارت الکترونیکی در سال گذشته بوده‌ است.

طبق آمار مرکز تتا، کسب‌وکارهایی که در حوزه تجارت الکترونیکی، تنها در بستر اینستاگرام فعالیت می‌کنند در حدود ۳۰۰ تا ۳۲۰ هزار واحد است و از ۴۰۰ هزار کسب‌وکاری که در حوزه تجارت الکترونیکی فعال هستند نزدیک به ۸۰ هزار واحد از آنها در بیرون از اینستاگرام نیز فعال هستند.

علیرضا کلاهی، رییس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی ایران با اشاره به گزارش اتاق بازرگانی گفت: واحدهای صنفی و بنگاه‌های اقتصادی طی یک ماه گذشته با قطعی و محدودیت اینترنت، زیان ۸۰ هزار میلیارد تومانی دیده‌اند.

حسین سلاح‌ورزی، در جلسه شورای گفت‌و‌گوی دولت و بخش خصوصی عنوان کرد: بر اساس سهمی که حوزه آی تی در تولید ناخالص داخلی کشور دارد هر ساعت قطعی اینترنت ۱.۵ میلیون دلار ضرر اقتصادی می‌زند. همچنین معیشت حدود ۹ میلیون نفر از جمعیت کشور که خدماتشان را به صورت آنلاین عرضه می‌کردند، دچار خطر شده است.

محسن عامری، دبیر شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی اتاق بازرگانی گفت: اینستاگرام اقتصادی ۴۰ هزار میلیارد تومانی دارد و ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار کسب‌وکار در آن حضور دارند.

عطا خلیقی، رئیس کمیسیون تجارت الکترونیکی نصر تهران از کاهش ۵۰ تا ۸۰ درصدی در فروش کسب‌وکار‌های اینترنتی به علت مسدودسازی اینترنت در روزهای اخیر و ایجاد معضلات شدید برای فعالان اقتصادی در این حوزه خبر داد.

اما اگر دولت معتقد است که آمارهای جمع‌آوری شده در خصوص زیان‌های صورت گرفته برای فعالان روی شبکه‌‌های اجتماعی درست نیست باید بخش‌هایی از دولت را که به صورت مستقیم به کسب و کارهای فعال در این حوزه سرویس می‌دهند را ملزم به ارائه آمار در این زمینه کند.