تاثیر فناوری بر سلامت روان، تکنولوژی مسیر ذهن را به کدام سو می‌برد؟

به گزارش پیوست، اختلال در خواب، فراگیری استرس و مقایسه اجتماعی از جمله مواردی است که از ناتوانی در برقراری ارتباط درست ناشی از تاثیرگذاری منفی فناوری بر سلامت ذهن و روان افراد اتفاق می‌افتد. تغییر نوع سرگرمی و تنوع در منابع اطلاعاتی از علت‌ها و مشوق‌هایی است که افراد را به سمت یادگیری هر چه بیشتر از این فضا هدایت می‌کند.

تاثیر فناوری بر سلامت روان مثبت است یا منفی؟

فناوری با ایجاد تغییراتی در نحوه تعامل، دریافت اطلاعات، سرگرمی و به‌طور کلی سبک زندگی، سلامت روان افراد را با چالش‌هایی مواجه کرده است. البته که قابلیت‌های فضای دیجیتالی آثار مثبت بسیاری را نیز داشته و موجب ارتقای آگاهی عمومی و برقراری سریع ارتباط شده است. به‌علت حضور طولانی مدت در فضای دیجیتالی مراقبت از سلامت ذهن و روان امری ضرروری قلمداد می‌شود که بایستی موسسات، نهادهای بین‌المللی و دولت‌ها برای مقابله با خطرات فناوری و کاهش آثار سوء آن تهیه و تدوین برنامه و آئین‌نامه‌هایی را در دستور کار خود قرار دهند.

ایجاد تغییرات ذهنی و رفتاری توسط فناوری

شبکه‌های اجتماعی، ابزار دیجیتالی، نمایشگرها و به‌عبارتی انواع فناوری‌ها هر یک موجب بروز دگرگونی‌هایی در طرز تفکر و نحوه رفتار افراد شده است. تغییر در نحوه پردازش و دریافت اطلاعات، تعاملات اجتماعی، گذراندن اوقات فراغت از اصلی‌ترین تغییرات به‌وجود آمده توسط فناوری است. تحت تاثیر قرار گرفتن سلامت فیزیولوژی ذهنی نیز از موضوعات خطیر و مهمی است که باید به آن توجه شود.

تغییر در تعاملات اجتماعی

ارتباطات آنلاین: فناوری‌های گوناگون امکان برقراری ارتباط را تسهیل و تسریع کرده است. این امر با کنار زدن موانع زمانی و مکانی ارتباط آسان و سریع افراد با یکدیگر را فراهم آورده است. طبق مطالعه‌ای که توسط دانشگاه شیکاگو انجام شده، استفاده از شبکه‌های اجتماعی با افزایش ۲۵ درصدی احساس تعلق اجتماعی همراه است.

کیفیت تعاملات: تعاملات آنلاین، به‌ دلیل کم‌رنگ بودن نقش زبان بدن و لحن صدا، می‌تواند تجربه ارتباطی سطحی و غیرعمیق را برای کاربران داشته باشد.

مقایسه اجتماعی: شبکه‌های اجتماعی با فراهم کردن ارتباط سریع و آسان زمینه را برای تبادل اطلاعات نیز فراهم کرده است. در این شبکه‌ها کاربران با مقایسه مداوم خود با زندگی به‌نمایش گذاشته دیگران، ممکن است دچار آسیب و لطمه به عزت نفس و اعتماد به نفس شوند.  شبکه‌های اجتماعی یکی از عوامل شکل‌گیری FOMO است. FOMO یا همان Fear of Missing Out به معنی ترس از دست دادن است. افراد دچار FOMO معمولاً احساس می‌کنند باید همیشه در حال انجام فعالیت باشند و هیچ چیزی را از دست ندهند. وجود این احساسات می‌تواند منجر به استرس، اضطراب، افسردگی و کاهش عزت نفس شود.

بر اساس مطالعه انجام شده توسط دانشگاه پیتسبورگ، استفاده بیش از حد از شبکه‌های اجتماعی با افزایش ۳۰ درصدی خطر ابتلا به افسردگی همراه است.

تغییر در نحوه دریافت اطلاعات

دسترسی به اطلاعات: دسترسی به اطلاعات انبوه و منابع گوناگون در زمینه‌های مختلف از طریق انواع فناوری‌ها ممکن شده است. این امر در افزایش و ارتقای دانش و آگاهی افراد تاثیرگذار است. همچنین با فعالیت در این دنیای دیجیتالی متنوع می‌توان از راهکارهای مقابله با آثار منفی فناوری بر ابعاد گوناگون زندگی اعم از سلامت روان بهره‌مند شد. طبق مطالعه‌ای که توسط موسسه ملی سلامت روان آمریکا انجام شده است، ۷۰ درصد از افراد که به‌صورت آنلاین به جست‌وجوی اطلاعات در زمینه سلامت روان می‌پردازند از نتایج کسب کرده سود می‌برند.

اطلاعات نادرست: جدای دسترسی به انبوهی از اطلاعات، درستی و اعتبار منابع اطلاعاتی موضوع نگران‌کننده‌ای است. زیرا که همه اطلاعات منتشر شده در فضای دیجیتالی صحیح و منابع ارائه‌دهنده معتبر نیست. موثق نبودن اطلاعات موجود می‌تواند منجر به سردرگمی و اضطراب در افراد شده و مشکلات بزرگی ایجاد کند. همچنین انتشار اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده ممکن است مشکلات سلامت روان را تشدید کند. دانشگاه هاروارد می‌گوید ۵۰ درصد اطلاعات مربوط به حوزه سلامت روان در اینترنت نادرست است.

تغییر در نحوه پردازش اطلاعات

افزایش سرعت پردازش: فناوری، سرعت پردازش اطلاعات را افزایش می‌دهد. این امر می‌تواند به ارتقای تمرکز و حافظه کوتاه‌مدت کمک کند.

کاهش تمرکز عمیق: استفاده مداوم از فناوری، به خصوص شبکه‌های اجتماعی در کاهش  تمرکز عمیق و تفکر انتقادی تاثیرگذار است.

حواس‌پرتی: وجود دائمی اعلان‌ها و وفور محتواهای جدید در دنیای دیجیتالی، می‌تواند منجر به حواس‌پرتی و اضطراب شود.

تغییر در نحوه گذران وقت

سرگرمی: گذراندن اوقات فراغت با استفاده از فناوری‌های مختلف مانند بازی‌های ویدئویی، پلتفرم‌های موسیقی و فیلم و غیره نسبت به گذشته دچار تغییر اساسی شده است. تنوع در ابزار دیجیتالی جهت وقت‌گذرانی نتایج مثبتی از جمله کاهش استرس و اضطراب را دارد.

اعتیاد: استفاده بیش از حد از فناوری می‌تواند منجر به وابستگی شدید یا اعتیاد به اینترنت، بازی‌های ویدئویی و شبکه‌های اجتماعی شود. اعتیاد به تکنولوژی موجب بروز اختلال در سلامت روان شده است و احتمال درگیری با مواردی چون اضطراب، افسردگی و بی‌خوابی را تشدید می‌کند.

نفوذ فناوری به ساختار مغز انسان

فناوری به‌طرز قابل توجهی بر وضعیت فیزیولوژیکی مغز تأثیر می‌گذارد، به‌ویژه از طریق نوروپلاستیسیته که توانایی مغز برای سازماندهی مجدد اتصالات عصبی را برقرار می‌کند. فعالیت‌هایی مانند بازی می‌تواند ساختار مغز را تغییر داده و توجه و مهارت‌های فضایی را افزایش دهد. با این حال، اتصال دیجیتال ثابت پاسخ های استرس را تحریک می‌کند، سطح کورتیزول را افزایش داده و هوشیاری را القا می‌کند. این هوشیاری دائمی مانع تمرکز عمیق می‌شود و بر بهره‌وری تأثیر می‌گذارد. علاوه بر این، اتکا به دستگاه‌های دیجیتالی برای بازیابی اطلاعات ممکن است فرآیند حافظه را مختل کند، زیرا افراد بیشتر از حافظه داخلی به منابع خارجی اتکا می‌کنند.

علاوه بر این، استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی قبل از خواب با سرکوب تولید ملاتونین، الگوهای خواب را با اختلال مواجه می‌کند و منجر به کیفیت پایین خواب و مشکلات شناختی می‌شود. رسانه‌های اجتماعی مقررات عاطفی را تشدید می‌کند، کاربران را در معرض محتوای تنظیم ‌شده و پویایی مقایسه قرار می‌دهد و همچنین احساس بی‌کفایتی و اضطراب را تقویت می‌کند. برعکس، فناوری‌هایی مانند واقعیت مجازی و بازی‌های کنترل‌شده حرکتی می‌تواند مهارت‌های حسی، حرکتی را با درگیر کردن حواس چندگانه و ارتقای حرکت فیزیکی، تأثیرگذاری بر فعالیت مغز و یادگیری حرکتی افزایش دهد.

آثار مثبت فناوری بر سلامت روان

به‌طور کلی تاثیرگذاری فناوری بر سلامت روان به ۲ بعد مثبت و منفی تقسیم می‌شود. در این قسمت به ابعاد مثبت آن می‌پردازیم.

• افزایش ارتباطات

فناوری، راه‌های جدیدی برای ارتباط با دوستان، خانواده و غیره ارائه می‌دهد که این امر  می‌تواند به کاهش احساس تنهایی و انزوا کمک کند.

• دسترسی به اطلاعات و افزایش آگاهی

فناوری، دسترسی به اطلاعات و منابع را آسان‌تر می‌کند. دسترسی به اطلاعات در یادگیری بیشتر در مورد موضوعات مختلف تاثیرگذار است. اینترنت و فضای مجازی دسترسی آسان و مقرون به‌صرفه‌ای را برای همه افراد در همه نقاط جهان فراهم کرده است. تنوع منابع نیز موجب امکان مقایسه کردن مطالب و انتخاب آن براساس نیاز کاربر شده است. به‌روزرسانی مداوم مطالب و انتشار باسرعت اخبار و اطلاعات جدید نقش کلیدی‌ای در ارتقای آگاهی عمومی دارد. امکان گفت‌وگو، تعامل با افراد مختلف، فراهم بودن زمینه برای کسب مهارت‌های جدید و یادگیری به شیوه‌های آسان و کاربردی مولفه‌های موثر در افزایش سواد و آگاهی مردم یک جامعه به‌شمار می‌آید.

• ارائه ابزارهای جدید

فناوری ابزارهای جدیدی برای آموختن مهارت‌ها و دانش جدید فراهم آورده است. سرعت و آسانی فراگرفتن مهارت و اطلاعات جدید موجب تقویت روحیه و انگیزه افراد شده و تمایل و اشتیاق به یادگیری را در آن‌ها برمی‌انگیزد.

• سرگرمی

فناوری راه‌های جدیدی برای سرگرمی و کاهش استرس را امکان‌پذیر کرده است. همانطور که پیش‌تر گفته شد بازی‌های ویدیویی، موسیقی و فیلم می‌تواند به افراد در استراحت و بهبود حالت روحی خود کمک کند.

آثار منفی فناوری بر سلامت روان

در این قسمت نیز به معرفی و توضیح آثار منفی فناوری بر سلامت روان پرداخته شده است.

• اعتیاد

استفاده بیش از حد از فناوری اعتیاد به آن را به دنبال دارد. اعتیاد به تکنولوژی می‌تواند به مشکلاتی مانند اختلال در خواب، مشکل در روابط و کاهش عملکرد در کار و تحصیل منجر شود.

• اضطراب و افسردگی

یکی از پیامدهای استفاده بیش از حد از شبکه‌های اجتماعی افزایش اضطراب و افسردگی است. مقایسه اجتماعی و ترس از دست دادن (FOMO) از دیگر مشکلات و آثار حاصل استفاده از فناوری است.

• مشکلات خواب

استفاده از ابزار دیجیتالی مانند گوشی‌های هوشمند، تبلت‌ و تلوزیون قبل از خواب به احتمال زیاد موجب اختلال در خواب می‌شود. نور آبی صفحات نمایشگرها چرخه خواب و بیداری را تحت تاثیر قرار داده و دستکاری می‌کند که در صورت تکرار این اتفاق، خواب فرد با مشکل اساسی رو به رو می‌شود. همچنین تماشای انواع محتوا قبل از خواب باعث تحریک شدن ذهن می‌شود و فعال ماندن ذهن در آن ساعات، خواب را به تعویق می‌اندازد. همچنین مطالعه و تماشای انواع اخبار، مطالب و محتوای منفی و ناراحت‌کننده موجب درگیری فرد با استرس و نگرانی شدیدی می‌شود. طبق تحقیقات جدیدی که دانشگاه پیتسبورگ انجام داده است افرادی که قبل از خواب از گوشی هوشمند استفاده می‌کنند به‌‌طور متوسط ۲۰ دقیقه بیشتر از سایر افراد طول می‌کشد تا به خواب بروند. همچنین ذکر شده که خواب این افراد سبک‌تر نیزه بوده است. تحقیقاتی که در سال ۲۰۲۲ توسط موسسه ملی سلامت ایالات متحده صورت گرفته نشان می‌دهد ۷۲ درصد از نوجوانان ۱۳ الی ۱۷ ساله در اتاق خواب خود از گوشی هوشمند استفاده می‌کنند و این موضوع با مشکلات خواب آن‌ها مرتبط است.

اقدامات جهانی برای مقابله با آثار منفی فناوری بر سلامت روان

در سال‌های اخیر، آگاهی از اثرات منفی فناوری بر سلامت روان افزایش یافته است. در نتیجه، تعدادی از کشورها و موسسات اقداماتی برای مقابله با این پیامدها انجام داده‌اند.

کمیسیون اروپا، در سال ۲۰۲۰، «راهبردی برای یک فضای دیجیتال ایمن‌تر و مناسب‌تر برای کودکان» را منتشر کرد. این استراتژی شامل اقداماتی برای مقابله با محتوای مضر آنلاین، قلدری سایبری و سوءاستفاده جنسی از کودکان است.

انگلستان نیز در سال ۲۰۱۸، «وظیفه مراقبت» را برای شرکت‌های فناوری معرفی کرد. این قانون، شرکت‌ها را ملزم می‌کند تا برای محافظت از کاربران خود در برابر محتوای مضر آنلاین، اقداماتی انجام دهند.

«حق قطع ارتباط» قانون مصوب دولت فرانسه در راستای ایجاد تعادل بین کار و زندگی، احترام به حریم خصوصی، افزایش بهره‌وری، ترویج فرهنگ کاری سالم و کاهش فرسودگی شغلی در سال ۲۰۱۷ است. این قانون این حق را به افراد شاغل می‌دهد تا در ساعات غیرکاری و در تعطیلات از تماس‌های کاری و پاسخگویی به ایمیل و پیام‌های کاری خودداری کنند.

موسسه ملی سلامت روان آمریکا (NIMH)، کمپینی را با عنوان «Change the Conversation» راه‌اندازی کرده است. هدف این کمپین افزایش آگاهی در مورد سلامت روان و تشویق مردم به صحبت در مورد مشکلات خود است.

علاوه بر این، تعدادی از سازمان‌های غیردولتی (NGO) نیز در زمینه مقابله با اثرات منفی فناوری بر سلامت روان فعالیت‌هایی را انجام می‌دهند. برای مثال مرکز تحقیقات پیو، به‌طور منظم مطالعاتی را در مورد اثرات فناوری بر جامعه گزارش می‌دهد.

Common Sense Media، به والدین و مربیان در مورد نحوه استفاده از فناوری به‌طور ایمن و مسئولانه توسط کودکان و نوجوانان، آموزش می‌دهد.

این‌ها فقط چند نمونه از اقداماتی است که برای مقابله با اثرات منفی فناوری بر سلامت روان انجام شده‌ است. با افزایش آگاهی از این موضوع، انتظار می‌رود که در سال‌های آینده شاهد اقدامات بیشتری از سوی کشورها، موسسات و سازمان‌های مختلف باشیم.

چه کسانی سهم بیشتری از این آسیب دارند؟

همه افرادی که کم‌وبیش در فضای دیجیتالی حضور داشته و از آن استفاده می‌کنند حداقل آسیب متوجه آن‌ها شده است اما برخی از افراد و قشرها هستند که سهم آسیب‌دیدگی‌شان بیشتر از سایر کاربران است. نوجوانان و جوانان، زنان و اقشار کم‌درآمد، کم‌سواد و دارای معلولیت یک جامعه بیش از سایر گروه‌های سنی و جنسیتی در معرض خطر هستند.

 نوجوانان و جوانان

نوجوانان و جوانان، کاربران فعال فضای دیجیتالی، بیشتر از بزرگسالان با پیامدهای استفاده بیش از حد از فناوری مواجه می‌شوند که این موضوع می‌تواند خطر ابتلا به افسردگی، اضطراب، مشکلات خواب و اعتیاد به فناوری را در میان این گروه سنی افزایش دهد. مقایسه اجتماعی در شبکه‌های اجتماعی نیز می‌تواند عزت نفس و اعتماد به نفس نوجوانان و جوانان را کاهش دهد.

زنان

به‌طور کلی زنان بیشتر از مردان در معرض آثار فناوری بر سلامت بدن و روان قرار می‌گیرند. این تاثیرپذیری بیشتر، ناشی از عوامل متعددی است. آزار و اذیت‌های آنلاین زمینه را جهت درگیری با مواردی چون افسردگی و استرس فعالیت حضور در این فضا بیشتر می‌کند. تفاوت‌های فرهنگی، فشارهای اجتماعی و افکار عمومی مولفه‌های موثر در راستای تاثیرپذیری بیشتر بانوان از این فضا است. مطالعه انجام شده توسط دانشگاه کالیفرنیا در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد بانوانی که بیشتر از ۲ ساعت از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند ۲ برابر بیشتر در معرض خطر ابتلا به افسردگی قرار دارند. دانشگاه هاروارد نیز در سال ۲۰۲۰ این نتیجه را اعلام کرد که استفاده از رسانه‌های اجتماعی با کاهش عزت‌نفس و افزایش اضطراب در زنان ارتباط دارد.

افراد کم‌درآمد، کم‌سواد و دارای معلولیت

افرادی که وضعیت مالی مناسبی ندارند یا افرادی که از سواد کافی برخوردار نیستند بیشتر تحت تاثیر پیامدهای منفی فناوری قرار می‌گیرند. افراد با درآمد کمتر به علت کمتر برخورداری از ابزار دیجیتالی به منابع محدودتری دسترسی دارند و احتمال تشخیص و شناسایی مطلب و اخبار درست از نادرست در این موارد کاهش می‌یابد. طبق مطالعه دانشگاه کلمبیا در سال ۲۰۲۰ افراد کم‌ درآمد ۳ برابر بیشتر از افراد با درآمد عالی در معرض خطر کلاهبرداری آنلاین قرار دارند. افرادی که سواد کافی برای فعالیت در فضای دیجیتالی نداشته باشند نیز در معرض خطرات فناوری هستند. اکثر برنامه‌ها و اپلیکیشن‌ها بدون در نظر گرفتن افراد دارای معلولیت طراحی می‌شود. به دنبال این موضوع دسترسی به انواع فناوری برای این دسته از افراد دشوار و حتی در مواردی غیرممکن است. بهره‌مندی از این فضا توسط افراد دارای معلولیت مستلزم آموزش، تامین و تجهیز امکانات و ایمن‌سازی اطلاعات این دسته از کاربران است. همچنین نگرش‌های منفی موجود از طرف این افراد به دلیل دریافت بازخوردهای نامناسب ممکن است موجب سرخوردگی و یاس در این افراد شده و باعث شود آن‌ها خود را ‌برای حضور و فعالیت توانمند و هوشمند نبینند. دانشگاه واشنگتن در سال ۲۰۲۱ اظهار کرد که فناوری غیرقابل دسترس یک مانع اصلی برای اشتغال افراد دارای معلولیت است.

جهت بهره‌مندی همه افراد یک جامعه از امکانات و قابلیت‌های تکنولوژیکی و برقراری تعادل میان تاثیرگذاری مثبت و منفی از فناوری باید که راهکارهای مقابله با خطرات فناوری مورد بررسی قرار گرفته و برای اجرایی شدن آن اقدامات لازم انجام شود. در این صورت تاثیر سوء فناوری بر سلامت روان افراد به حداقل رسیده و کارکرد فناوری بر بخش ذهنی انسان‌ها بیشتر مثبت می‌شود.