تاثیر فناوری بر رشد مغز کودکان،‌ ضعف کارکردی یا توسعه مهارتی

به گزارش پیوست، در مطالعه‌ای که توسط آکادمی اطفال آمریکا در مورد تاثیر فناوری بر رشد مغز کودکان صورت گرفته، مواردی مانند اهمیت نقش والدین و ضعف مهارت‌های شناختی و رفتاری کودکان در نتیجه استفاده مداوم از ابزار دیجیتالی ذکر شده است.

ساختار تاثیرپذیر مغز کودک

رشد مغز کودکان فرآیندی پیچیده است که به صورت پیوسته از بدو تولد تا جوانی ادامه دارد. این روند شامل ایجاد و سازماندهی مسیرهای عصبی است که بر همه عملکردهای بدن از عملکردهای اساسی گرفته تا فرآیندهای شناختی مانند استدلال و تصمیم‌گیری اثر می‌گذارد. درک چگونگی رشد مغز برای شناسایی تاثیرات بالقوه عوامل خارجی به‌ویژه فناوری بر این فرآیند حیاتی است.

طبق تحقیقات انجام شده، سال‌های اول زندگی دوره‌ای حساس و طلایی برای رشد مغز به حساب می‌آید. در این دوران تجربیاتی که کسب می‌شود، پایه و اساس یادگیری، رفتار و سلامت آینده است. در این سنین مغز انسان به شدت منعطف و سازگار است و با هر آنچه دریافت می‌کند می‌تواند سریعا ارتباط بگیرد.

ظهور رسانه‌های دیجیتالی و فراگیری استفاده از آن‌ها نگرانی‌ها درباره مراقبت از کودکان و اهمیت حفاظت از سلامتی آن‌ها به خصوص سلامت روان را افزایش داده است. آکادمی اطفال آمریکا توصیه کرده، کودکان بین ۲ تا ۵ سال بیشتر از یک ساعت در شبانه روز نباید در معرض نمایشگرهای دیجیتالی قرار بگیرند. همچنین این آکادمی اعلام کرده است که کودکان بزرگ‌تر از ۵ سال و نوجوانان باید در استفاده از ابزارهای دیجیتالی محدودیت‌های ثابتی داشته باشند.

توانایی‌های شناختی زیر سایه سنگین فناوری

ساختار مغز در سنین پایین شامل فیلترهایی است که حین تمرکز، حواشی و عوامل حواس‌پرتی را کنار می‌زند. اما در حال حاضر که تنوع و تکثر در محتواهای رسانه‌های دیجیتالی بیشتر شده، زنگ خطر برای ضعف کارکردی ذهن کودکان به صدا در می‌آید.

مهارت‌های شناختی مهم از جمله توجه و توانایی حل مساله با تداوم قرارگیری در برابر نمایشگرهای دیجیتالی و استفاده از آن پیامدهای منفی بسیاری را شامل می‌شود. بر اساس آزمایش‌های انجام شده، احتمال افزایش اختلال در حواس و تمرکز در کودکانی که زمان بیشتری را مقابل صفحات نمایشگر دیجیتالی می‌گذرانند نسبت به کودکان دیگر بیشتر است. علاوه‌بر این مواردی چون ضعف در حافظه و کاهش توانایی‌ حل مساله در این کودکان قوت می‌یابد.

لازم به ذکر است که رسانه‌های دیجیتالی در رابطه با کودکان لزوما بدکارکرد و مخرب نیستند. اگر برای استفاده از این ابزار محدودیت زمانی اعمال نشود و از این محتواها جهت رشد و پرورش مهارت‌های شناختی کودکان مانند خواندن، یادگیری، درگیر شدن در بازی‌های تخیلی و غیره استفاده نشود در آن صورت است که آثار نامطلوبی متوجه کودکان خواهد شد.

کم‌توانی حافظه نتیجه غلبه نمایشگرها

بیش از حد در معرض صفحات نمایشی قرار گرفتن، کارکرد حافظه کودکان را دچار اختلال می‌کند. مطالعات انجام شده، افزایش زمان تماشای صفحات نمایش را با ضعف مهارت‌های حافظه و جلوگیری از رمزگذاری و نگهداری اطلاعات مرتبط دانسته‌اند.

تشویق به انجام فعالیت‌هایی مانند مطالعه کردن، داستان‌گویی و بازی‌های معمایی می‌تواند به مقابله با اثرات منفی کمک کند.

توانایی‌های حل مساله تقلیل می‌یابد

کودکانی که ساعات طولانی را جلوی صفحات نمایشی می‌گذرانند، توانایی حل مساله آن‌ها به شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرد. این امر، فرصت حضور، شرکت و تجربه کودکان در بازی‌ها و فعالیت‌های خلاقانه و چالش برانگیز را محدود می‌کند.

فناوری و مهارت‌های اجتماعی

به طور کلی فناوری عاملی مهم در تسهیل ارتباطات و تعامل‌های اجتماعی محسوب می‌شود. اما جدای پیامدهای مثبتی که دارد، استفاده بیش از حد از آن می‌تواند منجر به چالش‌هایی در توسعه مهارت‌های اجتماعی مهم مانند همدلی شود.

طبق تحقیقات، تماشای صفحات نمایش می‌تواند تاثیر منفی بر توانایی کودکان در خواندن نشانه‌های اجتماعی، تفسیر احساسات و مشارکت در ارتباط چهره به چهره را داشته باشد. این مساله ممکن است به وقوع مشکلاتی در ایجاد و حفظ روابط چه در دوران کودکی و چه در دوران بزرگسالی بیانجامد.

تشویق تعاملات رو در رو و ایجاد دستورالعمل‌های روشن و سودمند برای استفاده از فناوری می‌تواند به کودکان در کسب مهارت‌های اجتماعی و حرکت مسئولانه در دنیای دیجیتال کمک کند.

تاثیر استفاده از فناوری بر رفاه کودکان

بر اساس تحقیقات کالج اطفال و سلامت کودکان آمریکا، استفاده بیش از حد از فناوری اضطراب کودکان را تشدید کرده، خواب آن‌ها را با اختلال مواجه می‌کند، در کاهش عزت نفس آن‌ها تاثیر می‌گذارد و خطر ابتلا به افسردگی در کودکان و نوجوانان را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، زمان و استفاده بیش از حد فناوری با ADHD، اختلال نقص توجه و بیش فعالی مرتبط است.

برای ارتقای سطح رفاه عاطفی کودکان، تنظیم برنامه بهینه استفاده از ابزار دیجیتالی و ایجاد عادات فناوری سالم مهم است. محدود کردن زمان استفاده از صفحه نمایش، وقت‌ گذرانی با خانواده و دوستان و تشویق به فعالیت بدنی می‌تواند به کودکان در ایجاد تصویری مثبت از خود، کاهش استرس و تقویت و گسترش روابط سالم کمک کند.

علاوه‌ بر این، نظارت مستمر بر نحوه و میزان استفاده کودک از فناوری حائز اهمیت است. زیرا که با مشاهده هر گونه تغییر در خلق و خو یا رفتار کودک می‌توان از تشدید و تبدیل این حالت به وضعیتی نامطلوب و خطرناک پیشگیری کرد.

با توجه به این موضوع و لحاظ کردن این مساله که ابزار دیجیتالی جهت یادگیری و سرگرمی مفیدند، اما نظارت و محدود کردن استفاده از آن‌ها برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به مغز در حال رشد کودکان نیز بسیار اهمیت دارد. والدین، معلمان و پرستاران کودک می‌توانند فعالیت‌هایی مانند ورزش و بازی‌های خلاقانه و چند نفره را جایگزین بازی‌های دیجیتالی کنند.

همچنین باید میان زمان استفاده از صفحات نمایشی تفاوت قائل شد. محتوای تعاملی و آموزشی در صورت استفاده مناسب و متعادل می‌تواند تاثیرات مثبتی بر رشد مغز کودک داشته باشد.

انعطاف‌پذیری مغز در برابر فناوری

یکی از جنبه‌های مهم رشد مغز کودک، انعطاف‌پذیری مغز است که به عنوان نوروپلاستیسیتی نیز شناخته می‌شود. این بخش به توانایی مغز جهت تغییر و انطباق در طول زندگی در نتیجه تجربیات و تعاملات با محیط اشاره دارد. این فرآیند که در دوران کودکی به سرعت در حال رشد و ایجاد ارتباطات عصبی جدیدی است از اهمیت بیشتری برخوردار است.

براساس بررسی‌های صورت گرفته، استفاده طولانی مدت از ابزار دیجیتالی منجر به تغییراتی در ساختار و عملکرد نواحی کلیدی مغز، مانند قشر پیشانی مغز، که در تفکر و تصمیم‌گیری نقش بسزایی دارد، می‌شود.

همچنین استفاده بیش از حد فناوری می‌تواند تعادل طبیعی فعالیت عصبی در مغز را مختل کرده و باعث بروز مشکلاتی در توجه، حافظه و تنظیم احساسات ‌شود. علاوه بر این، تحقیقات نشان داده است که استفاده از رسانه‌های دیجیتالی می‌تواند در رشد مهارت‌های اجتماعی و عاطفی مهم مانند همدلی و خودآگاهی اختلال ایجاد کند.

ایجاد تعادل بین فناوری و سایر فعالیت‌ها

در این قسمت به ذکر چند مولفه در برقراری تعادل میان فناوری و سایر فعالیت‌ها پرداخته‌ایم.

• مرزهای مشخصی را برای استفاده از ابزارهای دیجیتالی تعیین کنید. مانند اعمال محدودیت‌هایی مانند ساعت یا روز مشخص استفاده از فناوری.
• کودکان را به انجام فعالیت‌های متنوع مانند بازی در فضای باز، مطالعه، خاطره و داستان‌گویی، کارهای دستی و هنری و غیره تشویق کنید.
• اعضای خانواده طبق اصول و برنامه از ابزار دیجیتالی استفاده کنند تا مشخص بودن و محدودیت داشتن در استفاده از فناوری رایج شده و تبدیل به سبک شود.
• به کودکان کمک و راهنمایی کنید تا از فناوری تا جایی که ممکن است دوری کنند. پرداختن به اموری مانند ورزش، موسیقی و گشت و گذار در طبیعت بهترین گزینه برای دوری از فناوری است.
• برای کمتر کردن میزان استفاده از نمایشگرهای دیجیتالی پاداش در نظر بگیرید.
• از خواب منظم، تغذیه سالم و داشتن فعالیت جسمانی مستمر کودک اطمینان حاصل کنید.

با ایجاد تعادل میان استفاده از فناوری و سایر فعالیت‌ها می‌توان به رشد و رفاه کلی کودکان کمک کرد.

نقش راهنمایی والدین

والدین به عنوان همراهان و حامیان اصلی کودک نقش تعیین‌ کننده‌ای در شکل‌گیری سبک زندگی دارند. حد و حدود استفاده از فناوری نیز ابتدا در بستر خانواده شکل می‌گیرد. آگاهی و برخورداری از حداکثر اطلاعات برای هدایت فرزندان توسط والدین از اهمیت بسیاری برخوردار است. این که کودک حین ورود به دنیای ناشناخته‌های دیجیتالی تنها نباشد و راهنما از او در برابر خطرات مراقبت کند آسیب‌پذیری در فضای دیجیتالی را به حداقل می‌رساند.

در ادامه به ذکر چند نمونه از راهنمایی‌های والدین اشاره می‌کنیم.

تعیین مرز و قوانین

مشخص کردن حدود استفاده و داشتن قانون و برنامه برای استفاده از فناوری در برخورداری کودک از یک عادت سالم موثر است. همچنین این برنامه از آثار مخرب استفاده بیش از حد فناوری نیز جلوگیری می‌کند. نظارت بر محتوایی که کودک مصرف می‌کند، ایجاد مناطق بدون فناوری در خانه یا ممنوعیت استفاده از ابزار دیجیتالی در برخی اوقات و برخی جاها مانند هنگام غذا خوردن و قبل از خواب از دیگر نمونه‌هایی است که در کنترل و تنظیم رفتار کودک سودبخش است.

تعهد در استفاده از فناوری

کودکان با مثال و شبیه‌سازی کردن زودتر و سریع‌تر یاد می‌گیرند. بنابراین مهم است تا والدین نسبت به محدودیت استفاده از ابزار دیجیتالی تعهد داشته باشند و رفتار مصرفی آن‌ها تبدیل به یک الگو برای نسل بعدی در خانواده شود. والدین باید نشان دهند چگونه از فناوری برای بهبود زندگی خود استفاده می‌کنند. پرت کردن حواس کودکان، اعمال زور یا اجبار در رها کردن عادت آن‌ها چندان نتیجه بخش نخواهد بود و به صورت ریشه‌ای این مساله را حل نخواهد کرد.

تشویق به برقراری ارتباط

برقراری ارتباط با کودک خود در کسب تجربه و فراگیری دیدگاه‌های نوین عاملی کلیدی است. والدین بهتر است هر از گاهی، وقت خود را صرف شنیدن دیدگاه، دغدغه‎، نگرانی و نظرات کودک کنند. در ادامه برای تقویت مهارت‌های او و استفاده آگاهانه از فناوری، مهارت‌های تفکر انتقادی را برای حرکت در فضای دیجیتالی توسعه دهند.

هنگام تعیین محدودیت، نکات زیر را در نظر بگیرید:

همانطور که پیش‌تر اشاره شد طبق بررسی‌های انجام شده توسط آکادمی اطفال آمریکا، کودکان ۲ الی ۵ سال نباید بیش از یک ساعت در روز از ابزار دیجیتالی استفاده کنند. همچنین باید برنامه و زمان مشخصی برای استفاده کودکان بالای ۶ سال در نظر گرفته شود.

طبق تحقیقاتی که Ofcom سال جاری (۲۰۲۳) انجام داده است یوتیوب بین افراد ۳ تا ۱۷ سال با ۸۸ درصد استفاده محبوب‌ترین و کاربردی‌ترین پلتفرم فضای دیجیتالی عنوان گرفته است. پس از آن واتس‌آپ، تیک‌تاک، اسنپ‌چت، اینستاگرام و در نهایت فیس‌بوک به ترتیب فهرست شده‌اند. ‌کاهش سن استفاده و عضویت در شبکه‌ها و پلتفرم‌های اجتماعی نشان دهنده نفوذ فراگیر فناوری در همه ابعاد زندگی کودکان است.

ایجاد مکانی در خانه بدون وجود هر گونه فناوری مانند ممنوعیت وجود ابزار دیجیتالی سر میز شام یا استفاده نکردن از ابزار دیجیتالی یک ساعت قبل خواب از جمله اقداماتی است که در عادت سالم تاثیر می‌گذارد.

هر کودکی متفاوت است و ممکن است خانواده برای یافتن تعادل در استفاده از ابزار دیجیتالی نیازمند آزمون و خطا باشد. حتی در صورت نیاز رویکرد خود را تغییر دهد و متناسب با شرایط سازگار شود.

ترویج سواد دیجیتالی و تفکر انتقادی

والدین نقش مهمی را در توسعه سواد دیجیتال و مهارت‌های تفکر انتقادی ایفا می‌کنند. یکی از راه‌های ارتقای سواد دیجیتالی توضیح و آگاهی درباره قوانین و دستورالعمل‌ها برای رفتار و ارتباطات آنلاین است.

تعریف حریم خصوصی و امنیت سایبری و اطلاع از اهمیت آن برای کودکان در وهله نخست باید مشخص شود. کودک باید بداند در چه بستری و تا چه اندازه‌ای اجازه فعالیت و دسترسی دارد. درباره نوع و چگونگی محتوایی که مشاهده می‌کند و به اشتراک می‌گذارد باید آگاهی حداقلی داشته باشد. ارتقای سواد دیجیتالی و تفکر انتقادی فرآیندی مداوم است که مستلزم سازگاری با چالش‌ها و فرصت‌های جدید است.

علاوه بر این، ابزارها و منابع دیجیتالی‌ای که می‌تواند یادگیری و خلاقیت او را افزایش دهد مانند برنامه‌های آموزشی، کتاب‌های الکترونیکی و محتوای چندرسانه‌ای کاربردی و مفید است. این منابع می تواند به تقویت رابطه مثبت با فناوری و در عین حال ارتقای رشد شناختی کمک کند.

استفاده و در معرض فناوری قرار گرفتن به صورت مداوم امری اجتناب ناپذیر است. اما تنظیم برنامه مناسب جهت بهره‌وری مفید از ابزار دیجیتالی می‌تواند آثار مخرب آن را کاهش داده و از سلامتی کودکان تا حد ممکن محافظت کند.