ریال دیجیتالی و تمامیت‌خواهی بانک مرکزی

ارز دیجیتالی بانک مرکزی یا CBDC معادلی از پول ملی کشور است که به صورت دیجیتالی و با بهره‌وری از تکنولوژی بلاک‌چین عرضه می‌شود. می‌توان گفت CBDC به عنوان شکل جدیدی از پول تنها تفاوتش با موجودی‌های ریالی در عرضه آن روی بلاک‌چین است. اینها بخشی از توضیحات مرسوم در مورد CBDCها است که رسانه‌ها و مسئولان هنگام صحبت از CBDC مطرح می‌کنند.

با این حال ابعاد کمتر دیده‌شده CBDC تاریک‌تر است. صنعت بانکداری مدرن در مفهوم به ‌گونه‌ای توسعه یافته است که در خدمت نیازهای اقتصاد و توسعه آن باشد. این صنعت به کمک بانک مرکزی جریان تولید و عرضه پول را کنترل می‌کند تا بتواند نیازهای یک جامعه مدرن را تامین کند. این موضوع بعد از اختراع پول و همچنین مفهومی به نام Fractional reserve banking که به بانک‌ها اجازه می‌دهد در ازای دریافت نقدینگی از مردم، مقدار کمتری را برای بازپرداخت نگهداری کنند، ممکن شد. حتی در بانکداری امروزی دیگری خبری از پشتوانه نیست و بانک مرکزی بدون نیاز به تامین پشتوانه برای پول می‌تواند به هر میزان اقدام به چاپ پول کند.

اما این برای بانکداری کافی نیست. پول نقد قابلیت ردیابی، کنترل و برنامه‌ریزی پایینی دارد. به همین دلیل با عرضه فناوری‌های جدید، بانکداری نیز به سمت الکترونیکی شدن پیش رفت که همین موضوع باعث شد تاکنون بیش از ۹۰ درصد از پول موجود در جهان به صورت الکترونیکی در دسترس باشد. هرچند الکترونیکی شدن بانکداری باعث کاهش چشمگیر هزینه‌های این صنعت و همچنین افرایش ردیابی، کنترل و قابلیت برنامه‌ریزی پول شد اما اختراع رمزارزها ویژگی‌هایی را به مردم عرضه کرد که ترکیب پول فیات و فناوری هیچ‌گاه نتوانست.

رمزارز برخلاف پول‌های در کنترل بانک مرکزی، جریان قدرت را برعکس کرد و کنترل دارایی را در اختیار کاربران قرار داد. فناوری بلاک‌چین عرضه‌شده با رمزارزها باعث شد بانک‌های مرکزی فرصتی برای تمامیت‌خواهی از قدرت کنترل پول پیدا کنند.

به همین دلیل مفهومی به نام CBDC شکل گرفت. نوع جدیدی از پول که از بلاک‌چین تحت نظر بانک مرکزی بهره می‌برد اما در عین حال به بانک مرکزی امکان کنترل صد درصدیِ پول را می‌دهد؛ کنترلی شامل عرضه، تقاضا، مسدودسازی، برگشت تراکنش یا هرگونه تشویق و تنبیه برای دارایی مشتریان. در این سازوکار هزینه‌های بانک مرکزی بسیار پایین‌تر است و این نهاد بدون نیاز به شعب مختلف بانک می‌تواند تمامیت قدرت پول را به‌ دست گیرد. در این مدل مکان‌هایی به نام بانک عملاً کارکرد خاصی ندارند و در حال حاضر برای استفاده از CBDC بیشترین فعالیت آنها به احراز هویت کاربران محدود می‌شود. به همین دلیل می‌توان انتظار داشت برخلاف تصورات رایج پیرامون عرضه هوش مصنوعی و سروصدای chat GPT، مبنی بر از بین رفتن بسیاری از مشاغل، ممکن است بانکداری به صورت مرسوم بیشتر در معرض تعطیلی و از بین رفتن باشد.

ریال دیجیتالی، حرکت خلاف جریان

بانک مرکزی ایران حدود چهار سال است که برنامه‌ای برای عرضه CBDC خود به نام ریال دیجیتالی دارد. این پروژه با گسترش استفاده و علاقه کاربران به رمزارزها و فضای کریپتو شروع شد. احساس خطری که باعث شد بانک مرکزی اعمال محدودیت را برای کند کردن گسترش استفاده از کریپتو پیش بگیرد تا بتواند فرصت بیشتری برای عرضه ریال دیجیتالی داشته باشد.

این پروژه در سپیدنامه خود ریال دیجیتالی را تلویحاً اقدامی برای عقب نیفتادن از پروژه‌های مشابه بانک‌های مرکزی سایر کشورها عنوان می‌کند. پروژه‌ای که عملاً در مقابل انتقاد و صحبت‌های کارشناسان این حوزه ناشنواست، در یک سال گذشته روند پرشتاب‌تری را برای توسعه در پیش گرفته است. به همین ترتیب هم انتقادات شدیدتر شد تا جایی که کارشناسان گفتند ریال دیجیتالی کنترل، سرکوب و بازدارندگی را تسهیل خواهد کرد و در اوضاع فعلی اقتصاد ایران، درست مانند جراحی زیبایی برای یک فرد بیمار است.

می‌توان گفت حریم‌ خصوصی بیشترین مشکل ریال دیجیتالی است. در این راستا محمدحسین شادکار، رئیس هیات مدیره شتاب‌دهنده اکتا، در نشست دورهمی انجمن بلاک‌چین گفت: اگر این موضوع را جدی بگیریم و بانک مرکزی بخواهد آن را به طور جدی اجرایی کند، شاهد عقب‌گرد خواهیم بود. یا ضیا صدر، بیت‌کوینر و پژوهشگر، گفت: خلاصه امر این است که این سند سیاست‌گذاری، کنترل، نظارت و حتی سرکوب و بازدارندگی را تسهیل خواهد کرد و از سمت مثبت ماجرا من چیزی نمی‌بینم. اما به عنوان مثال شنیده‌ام که گفته می‌شود شفافیت را بیشتر می‌کند. این در حالی است که این سند را افراد فنی نوشته‌اند و در صورتی که برای اجرا به دست سیاستمداران برسد، قیدهای مرتبط با بازدارندگی آن بیشتر هم خواهد شد.

وعده خوش‌بینانه

بانک مرکزی اما فارغ از صحبت‌های کارشناسان در دومین پیش‌نویس سند ریال دیجیتالی، نسخه دوم آن را منتشر کرد؛ نسخه‌ای که تفاوت خاصی در ایرادات وارده به سند نداشت و تنها بانک مرکزی به تشریح کلیات و مقایسه بیشتر ریال دیجیتالی با مفاهیم CBDC پرداخت.

با این حال اشاره بانک مرکزی در آخرین نسخه سند ریال دیجیتالی به استفاده‌های CBDC در اینترنت اشیا و همچنین اقتصاد دیجیتالی در فضایی اتفاق افتاد که امیدها به آینده این حوزه کاملاً از بین رفته است. این سند به فضای آتی اقتصاد دیجیتالی کشور به صورت خیلی خوش‌بینانه‌ای نگاه کرده این در حالی ‌است که در شرایط فعلی بسیاری از کارشناسان به آینده این حوزه چندان خوش‌بین نیستند مگر اینکه تحولی رخ دهد.

به هر حال تفاوت خاصی بین ریال دیجیتالی با دیگر CBDCها وجود ندارد. با تجربه بحران‌های مالی جهانی، تورم، رانت،‌ فساد، اختلاس یا صدور مجوزهای سلیقه‌ای به جز فشار ابزار دیگری در دست دولت‌ها برای پیشبرد اهداف‌شان نمانده ‌است. ریزش پایگاه‌های اجتماعی دولت‌ها و از بین رفتن اعتماد عمومی باعث شده کاربران به دنبال کوچک‌ترین روزنه امیدی برای فرار از سیستم مالی فرسوده سنتی باشند. CBDC هم آخرین اهرم دولت‌ها برای به حداکثر رساندن امکان اعمال فشار است. این سیستم‌های پرداخت در ذات همگی با هم مشترک‌اند با این حال همان‌طور که گفته شد و در دیگر سپیدنامه‌ها به چشم می‌خورد، اشاره به فعالیت شفاف سیستم‌های مبتنی بر CBDC است.

لگد به دیگی که برای ما نجوشد

دنیای مدرن امروز رقابت را به عنوان یک اصل پذیرفته است اما سازوکارهای سنتی دولت‌ها و بانکداری هنوز اعتقادی به این موضوع ندارند. اعمال محدودیت و استفاده از ابزارهای قدرت هنوز برای این نهادها از اهمیت بالایی برخوردار است و کاهش سقف تراکنش برای صرافی‌های رمزارزی به ۲۵ میلیون تومان ملموس‌ترین اقدام در این زمینه بود.

آخرین اخبار این پروژه از ورود به مرحله آزمایشی ریال دیجیتالی خبر می‌دهد. مدیر اداره نظارت بر نظام‌های پرداخت بانک مرکزی اعلام کرد: فاز پیش‌آزمایشی ریال دیجیتالی به پایان رسیده است و وارد فاز آزمایشی شده‌ایم و به جز سه بانک ملی، ملت و تجارت، ۹ بانک دیگر برای افزودن ریال دیجیتالی به کیف پول بانک خود به بانک مرکزی درخواست داده‌اند. هرچند قرار بود به صورت رسمی بانک مرکزی تا پیش از پایان سال ۱۴۰۱ این خبر را اعلام کند اما به نظر می‌رسد مشغله پایان سال موجب شده بانک مرکزی این پروژه را به سال ۱۴۰۲ موکول کند.

فضای کریپتو و فرهنگ معرفی‌شده توسط این حوزه نشان داده است، مهم نیست ما با چه جحمی از محدودیت روبه‌روییم، در هر صورت فناوری می‌تواند راه خود را پیدا کند و قدرت انتخاب و همچنین مالکیت دارایی را به کاربران بازگرداند.