تهران هوشمند؛ افسانه یا واقعیت؟

صبح یک روز معمولی در تهران، عموماً در حالی شروع می‌شود که تلاش می‌کنیم خودمان را از بین جمعیت روی سکوهای مترو، وارد قطار کنیم یا در صف تاکسی‌ها به ساعت‌مان نگاه می‌کنیم و زمان باقی‌مانده را با جمعیت حاضر در صف روی یک نمودار ذهنی می‌بریم تا ببینیم چقدر زمان برای رسیدن به محل کار، دانشگاه یا قرارهایمان باقی مانده است.

در خوش‌بینانه‌ترین حالت، پشت فرمان اتومبیل شخصی‌ می‌نشینیم و در ترافیک‌های طولانی بزرگراه‌های چمران، همت یا صدر آن‌قدر به ماشین رو‌به‌رو خیره می‌شویم تا شاید بالاخره راهی باز شود و بعد از میان انبوه ماشین‌ها، خودمان را به مقصد می‌رسانیم. این تنها یک بخش کوچک از زندگی در تهران است که اگر بخواهیم وسیع‌تر نگاه کنیم، به ادارات پر از جمعیت و پیچیدگی‌ کارهای اداری،‌ نبود بستر مناسب برای حضور همشهریان توان‌یاب در سطح شهر، آلودگی هوا و غیره ختم می‌شود. مشکلات زیست شهری در تهران همواره رو به افزایش است و زمانی که با مسئولان یا کارشناسان صحبتی از این مشکلات به میان می‌آید، همگی «افزایش جمعیت» یا «کمبود بوجه» را از جمله علل آن نام می‌برند. این در حالی است که تهران تنها شهر پرجمعیت جهان نیست و حتی در رتبه‌بندی شهرهای پرجمعیت جهان هم در جایگاه سی و چهارم قرار می‌گیرد. اما چه چیزی باعث می‌شود بعضی شهرهایی که از نظر تراکم جمعیت به تهران نزدیک‌اند، چالش‌های خود را راحت‌تر و بهتر مدیریت کنند؟

شهر هوشمند

تکنولوژی و فناوری اطلاعات در سال‌های اخیر ردپای خود را در همه حوزه‌ها گذاشته است. از پزشکی گرفته تا مهندسی و حتی مدیریت شهری؛ حالا همه و همه به نوعی با تکنولوژی گره خورده‌اند. هوش مصنوعی، فناوری اطلاعات و در یک کلام هر آنچه «فناوری» نامیده می‌شود به قدری گسترده شده که حتی حوزه مدیریت شهری را هم در دست گرفته است و همان‌طور که در حوزه‌های دیگر، کار را برای انسان‌ها تسهیل کرده، در مدیریت شهری نیز چالش‌هایی را که سال‌هاست گریبان دولت‌ها را گرفته رفع کرده است. آنچه امروز «شهر هوشمند» نامیده می‌شود شهری است که از فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی و تکنولوژی کمک گرفته تا زیست شهری را برای شهروندان خود ساده کند. شهرهایی مثل سئول، بارسلون و نیویورک در سال‌های اخیر با استفاده از برخی تکنولوژی‌ها توانسته‌اند بسیاری از چالش‌های شهری را رفع کنند و خود را در فهرست شهرهای هوشمند جهان جای دهند.

اینترنت رایگان، حمل و نقل هوشمند، اپلیکیشن راهنمای شهری، دوچرخه رایگان، اپلیکیشن پارکینگ، پنل خورشیدی و… همگی امکاناتی است که برای هوشمندسازی شهرها به‌ کار می‌رود. یک شهر بدون فراهم کردن اینترنت رایگان در فضاهای عمومی، ارتقای سیستم حمل و نقل خود یا کارهایی از این دست نمی‌تواند ادعای هوشمندی کند.

تهران هوشمند یا رویایی دور و دراز؟

حالا چند سالی‌ است که شورای شهر، سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران و سازمان‌های مربوط به مدیریت شهری، درصددند تا تهران را به شهری هوشمند تبدیل کنند. در همین راستا، تیمی تحت عنوان «تهران هوشمند» شکل گرفته است. تهران هوشمند سیاست‌گذار اصلی شهر هوشمند در سطح شهر تهران است و زیر نظر فاوای شهرداری کار می‌کند. این تیم تلاش می‌کند تهران را تبدیل به شهری هوشمند کند، تا به حال پروژه‌هایی مثل تهران من، پارک حاشیه‌ای، سامانه شفافیت، نقشه رایا و… را شروع کرده است و پروژه‌های جدید دیگری نیز در دست انجام دارد. اما باید دید تهران در عمل تا چه اندازه به شهر هوشمند یا آنچه از «شهر هوشمند» در جهان شناخته می‌شود، نزدیک شده است؟

اگر بخواهیم به عنوان یک شهروند معمولی به تهران و امکانات آن نگاه کنیم، به‌ راحتی می‌توانیم بگوییم راه درازی تا زیستن در یک شهر هوشمند پیش رو داریم. هرچند تهران حالا سامانه‌ای شهری تحت عنوان «تهران من» دارد و از امکاناتی مثل دوچرخه‌های عمومی برخوردار است اما مساله میزان کاربردی بودن این امکانات همچنان مطرح است. برای استفاده از دوچرخه‌هایی که تحت عنوان «بیدود» در سطح شهر هستند، باید هزینه‌هایی پرداخت شود و همین مساله، واژه «عمومی» را از این دوچرخه‌ها دور می‌کند. سامانه تهران من، هنوز پیچیدگی‌هایی در استفاده دارد و برای همه اقشار جامعه، به‌خصوص افراد با سنین بالا، یک سامانه با رابط کاربری پیچیده تلقی می‌شود. اینترنتی که در بعضی فضاها، مثل فرودگاه امام خمینی، به‌ صورت رایگان به مردم عرضه می‌شود محدود است. ضمن اینکه فضاهایی با اینترنت رایگان هم در سطح شهر بسیار اندک هستند. تیم تهران هوشمند که مدعی است توانسته با همکاری شهرداری منطقه دو، یک سیستم پارک خودرو هوشمند راه‌اندازی کند شاید روی کاغذ و در خبرها پروژه موفقی را پیش برده باشد، اما وقتی پای عمل و استفاده از این سیستم به میان می‌آید، با فرایندی پیچیده و ناکارآمد روبه‌رو می‌شویم.

ادعای اصلی شهر هوشمند، بالا بردن میزان زیست‌پذیری برای شهروندان است. اینکه همه شهروندان، فارغ از طبقه اجتماعی، سطح اقتصادی یا شرایط و توانایی‌ها، بتوانند از امکانات شهری استفاده کنند اصل مهمی است که به رغم تلاش‌های انجام‌شده از سوی فاوا و شورای شهر، در تهران دیده نمی‌شود. شهری با جمعیتی بیش از هشت میلیون نفر واقع در کشوری که هشت سال جنگ را پشت سر گذاشته است، قاعدتاً باید شمار زیادی از توان‌یاب‌ها یا افراد دارای معلولیت جسمی را در خود جای داده باشد اما چیزی که کمتر از همه در سطح شهر دیده می‌شود حضور این شهروندان یا وجود امکانات برای حضور آنان است.

مقایسه تهران و شهرهای هوشمند جهان

برای اینکه دید بهتری نسبت به هوشمند بودن شهر تهران داشته باشیم جدولی تهیه کردیم و ویژگی‌های پنج شهر هوشمند جهان در سال ۲۰۲۱ را به اختصار بررسی و با شهر تهران مقایسه کردیم. البته شایان ذکر است در این جدول تنها مواردی آورده شده‌اند که وجودشان چالش‌های اساسی‌تری را برطرف می‌کند و می‌تواند زمینه‌ساز وجود دیگر امکانات یک شهر هوشمند باشد.

اینکه برنامه هوشمندسازی شهر تهران، با وجود بودجه‌ها، پروژه‌ها و متخصصان بسیار، هنوز نتوانسته جایگاهی که باید را پیدا کند و هنوز عموم مردم جامعه با چالش‌های زیست شهری روبه‌رو هستند، نیازمند بررسی‌های تخصصی مدیران شهری است اما اینکه تهران عملاً برای شهروندان خود نقش یک شهر هوشمند را ایفا نمی‌کند، مساله‌ای واضح و مشخص است که برای رویارویی با آن تنها یک روز زندگی در این کلانشهر کافی است. شاید وقت آن رسیده باشد تا مدیران شهری، شورای شهر و همه مسئولانی که به‌ نوعی در مدیریت تهران دخیل هستند، دست به بررسی‌های بنیادی‌تر و حتی تجدیدنظر در برنامه‌های خود بزنند تا شاید زیست شهری برای ساکنین تهران در سال‌های آینده کمی آسان‌تر شود.