آیا ریال دیجیتالی می‌تواند جایگزین کیف‌پول الکترونیکی بانک‌ها شود؟

به گزارش پیوست، ریال دیجیتالی روی بیلبوردهای تبلیغاتی با شعار عصر جدید پرداخت رونمایی شده است. شکل جدیدی از پول که بانک مرکزی آن را معادل اسکناس اما بدون فیزیک معرفی می‌کند. البته همانطور که هنوز مشخص نیست بانک مرکزی این ابزار جدید پرداخت را توکن‌سازی ریال می‌داند یا چاپ پول، ریال دیجیتال در زمینه کاربردپذیری هم وضعیت مشخصی ندارد.

در حال حاضر دو بانک عرضه عمومی ریال دیجیتال را آغاز کرده‌اند. بانک ملت با اپلیکیشن سکه و تجارت با اپ پات‌لایف. با انجام چند مرحله ساده مشتریان این بانک‌ها می‌توانند مانند یک خرید اینترنتی با استفاده از کارت‌های بانکی خود، ریال دیجیتال خریداری و در اپ‌های معرفی شده یا کیف‌پول‌های دیجیتالی خود نگهداری کنند. البته بعد از این مراحل ساده همه چیز تمام می‌شود و کاربر با ریال دیجیتالی خود تنها می‌تواند میان خرید شارژ یا بسته اینترنت انتخاب کند.

با شروع فاز آزمایشی ریال دیجیتالی در کیش، دستگاه‌های POS برای پشتیبانی از این ابزار پرداخت جدید میان پذیرندگان توزیع شد. همچنین برخی وسایل نقلیه عمومی یا فروشگاه‌هایی در مال‌های بزرگ این جزیره امکان تجربه خرید حضوری با ریال دیجیتالی را فراهم کردند. مدیرعامل بانک ملت اجرای آن در کیش را خوب عنوان کرد اما هیچ داده‌ای در مورد تعداد پذیرندگان یا تراکنش‌ها در این مدت آزمایشی منتشر نشده است.

ریال دیجیتال ابزار پرداخت خرد یا کلان؟

توسعه ارزدیجیتالی بانک مرکزی (CBDC) در سطح جهانی با رویکردهای متفاوتی انجام شده است. حسین یعقوبی مدیر واحد بلاک‌چین شرکت خدمات انفورماتیک معتقد است در این زمینه دو رویکرد وجود دارد. به گفته او، برخی در سطح کلان و بین بانکی (wholesale) و برخی کشورها در سطح خرده فروشی (retail) این پروژه‌ها را آغاز کرده‌اند.

معروف‌ترین پروژه در طبقه‌بندی کلان جسپر (jasper) کانادا است که برای تسویه‌های بین بانکی طراحی شده بود. با این هدف که مشخص شود آیا استفاده از CBDC جایگزین مناسبی برای تسویه بین بانکی است یا خیر. براساس نتایج منتشر شده، این پروژه نتوانسته ارزش افزوده خاصی ایجاد کند و موفق نبوده است.

اما رویکرد دوم استفاده برای پرداخت‌های خرد است. رویکرد دوم در کشورهایی از جمله چین و کشورهایی که نظام‌های پرداخت کمتر توسعه‌یافته‌ای دارند مانند زیمباوه، نیجریه یا کنیا پیاده شده است در این کشورها استفاده از CBDC برای پرداخت‌های خرد و به عنوان مکملی برای روش‌های موجود استفاده می‌شود.

به گفته یعقوبی، هرچند در ایران ابتدا صحبت‌هایی در مورد استفاده از این روش برای تسویه بین بانکی مطرح شد. برای آزمایش ریال دیجیتالی بانک مرکزی حوزه خرده فروشی در نظر گرفته شده است.

برخلاف رویکرد موجود در شبکه پرداخت، این خریدار است که در ریال دیجیتالی تراکنش را تولید و ارسال می‌کند. به این ترتیب از نظر فنی امکان دریافت وجه توسط پذیرندگان حتی با استفاده از یک QRکد چاپ شده روی کاغذ هم فراهم است.

به گفته یعقوبی: هرچند دستگاه‌هایی به همین منظور در کیش توزیع شده است اما این دستگاه‌ها قابل جایگزینی با گوشی موبایل، تبلت و در ساده‌تری حالت یک کاغذ که روی آن بارکدی استاتیک چاپ شده، هستند.

او معتقد است، از نظر ریال دیجیتال، حوزه پرداخت تفاوتی ندارد و استفاده از این ابزار پرداخت در حمل‌ونقل عمومی نیازمند ورود بانک‌ها و هدف‌گذاری آنها روی این حوزه و احتمالا انجام مذاکرات با شهرداری است. همچنین مذاکراتی برای بکارگیری ریال دیجیتالی در یک کلان‌شهر برای حمل‌ونقل عمومی مطرح شده است. هر چند این مذاکرات نهایی نشده است.

ریال دیجیتالی ابزار تسویه توکنایز

در سال‌های اخیر و با ورود جدی‌تر بانک‌ها، فضای توکنسازی در ایران داغ شده است. توکن ملک و توکن‌های بورسی تاکنون در ایران عرضه شده‌اند. اما به نظر می‌رسد بستر ریال دیجیتال باهدف ایجاد زیرساختی برای تسویه توکن‌ها ارزش افزوده واقعی خود را نشان دهد.

یعقوبی کارمزد ریال دیجیتال را به عنوان مزیت فعلی آن می‌داند. هرچند به گفته او، ریال دیجیتالی صرفا بابت پرداخت‌های خرد روزمره و جایگزینی با اسکناس برنامه‌ریزی نشده است. بستر بلاک‌چینی که ریال دیجیتالی روی آن پیاده‌سازی شده است قابلیت توکنایز کردن هر دارایی و خدمتی را دارد و ریال دیجیتالی وقتی معنی پیدا می‌کند که به عنوان ابزار تسویه این توکن‌ها مورد استفاده قرار بگیرد.

اما پیش‌نیاز این کار ورود بازیگران جدید است. به گفته مدیر واحد بلاک‌چین شرکت خدمات انفورماتیک: مستندات فنی در اختیار تمامی بانک‌های اکوسیستم قرار گرفته است که بتوانند قراردادهای هوشمند توسعه دهند. قراردادهای هوشمند در کنار فرصت‌های کسب‌وکاری که ایجاد می‌کنند معمولا به انتشار یک توکن منجر می‌شوند که جابه‌جایی این توکن‌ها در میان افراد ذینفع قراردادها نیازمند ابزار تسویه است. در این نقطه ارزش افزوده اصلی ریال دیجیتال مشخص می‌شود.

او در توضیح نحوه کارکرد ابزار تسویه توکنایز دارایی‌ها گفت: برای مثال در جابه‌جایی یک توکن ملک می‌توان از روش‌های موجود و یا ریال دیجیتالی استفاده کرد و در این نقطه ارزش افزوده اصلی ریال دیجیتالی مشخص می‌شود. همچنین این شکل پول قابل برنامه‌ریزی است که دست را برای ایجاد هرگونه نوآوری باز می‌کند.

همچنین رسول لطفی، معاون فناوری‌های نوین بانک مسکن پیش‌تر به ایبنا گفته بود این بانک قصد دارد بخش بانکداری شرکتی خود را با استفاده از ریال دیجیتالی و در رابطه با موضوع قراردادهای هوشمند توسعه دهد.

پول قابل برنامه‌ریزی

یکی از چالش‌های حل نشده ریال دیجیتالی مانند دیگر CBDC‌ها حواشی‌های حریم خصوصی کاربران آن است. چین در سال ۲۰۱۴ در کنار CBDC خود یک طرح دیگر را هم استارت زد. طرحی به نام «اعتبار اجتماعی» که با زیر نظر گرفتن همه جوره مردم گفته می‌شود قرار است امنیت را افزایش دهد.

ارزهای دیجیتالی بانک‌های مرکزی در زمینه پول‌های قابل برنامه‌ریزی دسته بندی می‌شوند. امکان سیاست‌گذاری دارند و مانند آنچه که در چین تحت عنوان «رتبه اجتماعی» مطرح شد می‌توانند تصمیم‌گیری و کنترل جنبه‌های زندگی افراد را تحت تاثیر قرار دهد. طرحی که در آن خرید بازی ویدیویی مانند نظرات منفی در باره حاکمیت با نمره منفی همراه می‌شود و در مقابل اگر شهروندان رفتار قابل اعتمادی انجام دهند پاداش می‌گیرند. با استفاده از این پروژه تنها در یک مورد برای میلیون‌ها نفر حق استفاده از هواپیما ممنوع اعلام شد.

هرچند در کنار نگرانی‌ها از موضوع حریم‌خصوصی و شفافیت شبکه ریال دیجیتالی، کاربرد این ابزار پرداخت در پرداخت‌های خرد می‌تواند جذاب باشد. چراکه براساس گزارش‌های شاپرک مواردی مانند شارژ و قبض حدود ۶ درصد کل پرداخت‌های آنلاین شبکه پرداخت را تشکیل می‌دهند و با روی کار آمدن ریال دیجیتالی این حجم از ترافیک بالا می‌تواند از روی شاپرک برداشته شود.

به نظر می‌رسد در شرایط فعلی بانک‌ها در نظر دارند ریال دیجیتالی را جایگزین پروژه‌های کیف‌پول شکست خورده خود کنند چرا که هم‌پذیرندگی در مدل ریال‌دیجیتالی بسیار ساده‌تر خواهد بود و این امکان فراهم خواهد شد تا پرداخت‌های خرد زیر ۵۰۰ هزار تومان از روی شاپرک خارج شود.