یاندکس روسی به جای گوگل آمریکایی

شنیده‌های اخیر از ترافیک ایران نشان می‌دهد صفحات بیشتری از محتوای فارسی به تدریج روی موتور جست‌وجوی عظیم یاندکس که یک کمپانی روسی است فهرست می‌شوند. همزمان شدن این گرایش جدید از طرف میزبانان صفحات وب فارسی برای حضور روی یاندکس، با انتشار فیلترشکن از سوی گوگل بار دیگر فرضیه یک موتور جست‌وجوی خودی برای ایران را زنده کرده است.

به گزارش پیوست، با افزایش روند اختلال در شبکه جهانی اینترنت طی هفته‌های گذشته و مسدودسازی بزرگ‌ترین پلتفرم‌ شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ ایران که با فعال‌سازی عملی اینترنت داخلی همراه بود، فعالیت بخش قابل‌توجهی از کسب‌وکارهای اینترنتی را متوقف کرده است. در این میان به‌ نظر می‌رسد برخی از میزبانان وب‌سایت‌ها نیز در پی افزایش نگرانی‌ها از رفتارهای هیجانی و غیرقابل پیش‌بینی نهادهای موثر در وضعیت اینترنت، به دنبال جایگزین‌های احتمالی در آینده نزدیک هستند.

ضمن اینکه پلتفرم‌های بومی به رغم تمام حمایت‌های مستقیم و غیرمستقیم تاکنون توفیق چندانی در جذب مخاطب نداشته‌اند و طبیعی است که در حال حاضر به عنوان یک گزینه مطلوب برای کسب‌وکارها مطرح نباشند. این ظرفیت اندک باعث شده تا نگاه کسب‌‌وکارهای خرد همچنان به گزینه‌های سخت‌تر اما قابل‌اطمینان بیرونی باشد.

ایستاده در غبار

کسب‌‌وکارهای خرد ایرانی طی سال‌های گذشته با استقبال کاربران از تجارت اجتماعی، رشدی کهکشانی در فضای مجازی کرده‌اند با این حال همچنان مرغ عروسی و عزای اقتصاد نیمه‌جان ایران هستند که با هر تلنگر در فضای کشور باید نوسانات جدی را تحمل کنند.

برآوردها نشان می‌دهد معیشت بالغ بر ۱۰ میلیون نفر از جمعیت فعال کشور، به طور مستقیم و غیرمستقیم به این شبکه‌ها ارتباط پیدا می‌کند. با این حال به رغم تاثیر مثبتی که فعالیت تجاری در فضای مجازی بر شاخص‌های مهم اقتصادی مانند نرخ اشتغال، جریان نقدینگی، توسعه کسب‌وکارهای خانگی و روستایی داشته، هنوز فهم درستی از این فضا وجود ندارد و نهادهای موثر ترجیح می‌دهند رویکرد دستوری برای ساماندهی این کسب‌وکارها اتخاذ کنند.

مصطفی امیری، هم‌بنیان‌گذار و مدیرعامل زرین‌پال، در این رابطه به ماهنامه پیوست اخیراً گفت تراکنش‌های پرداخت، ۶۰ درصد کاهش یافته‌‌اند که این ریزش به طور عمده مربوط به کسب‌وکارهای خرد است. او در این‌ باره توضیح می‌دهد: «اتفاق ناگواری که در حال وقوع است این است که کسب‌وکارهای بزرگ‌تر طی چندین سال فعالیت توانسته‌اند نام خودشان را پیش مخاطبان‌شان محکم‌تر کنند و احتمالاً نام دامنه‌های آنها برای اغلب مردم شناخته شده است؛ اما کسب‌وکارهای کوچک ضربه بیشتری خورده‌اند چراکه کانال‌های معرفی آنها به کلی گرفته شده است و خیلی از آنها احتمالاً کمپین‌های تبلیغاتی خود را متوقف کرده باشند و عملاً مشتری کمتری به آنها ارجاع می‌شود.»

روندی که اخیراً از سوی برخی وب‌سایت‌های مطرح فارسی‌زبان دیده می‌شود جست‌وجوی جایگزین‌های‌ احتمالی سرویس‌های مختلف در شبکه جهانی اینترنت است تا در صورت قطع ارتباط با فضای بین‌المللی، همچنان بتوانند از خدماتی مانند موتور جست‌وجو برای پیدا کردن مخاطب استفاده کنند و شاید مهم‌ترین گزینه فعلاً یک غول روسی پرحاشیه باشد.

این فرضیه‌ها وقتی پررنگ‌تر شد که عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات ایران در پاسخ به سوال مستقیم پیوست در مورد یاندکس هرچند این نظریه را که وزارت ارتباطات برنامه‌ای برای ورود یاندکس به ایران دارد رد کرد، اما در ادامه گفت: «هر پلتفرمی که قواعد ما را رعایت کند، چه شرقی باشد چه غربی، ما با روی گشاده از آن استقبال می‌کنیم. یاندکس هم همین‌طور است. دیدم نوشته‌اند که بعد از سفر زارع‌پور به روسیه، یاندکس باز شده که این‌طور نیست و از قبل هم باز بود.»

از غربی به کمی غربی

شاید اولین بار که اسم یاندکس طنینی جدی در بازار ایران پیدا کرد پس از سفر ابراهیم رئیسی به روسیه و طرح قراردادهای ۲۰ساله با این کشور بود. استفاده از خدمات یاندکس با چراغ سبز نهادهای حاکمیتی همچون شورای عالی فضای مجازی و کمیته فیلترینگ پیرو رفع فیلتر از موتور جست‌وجوگر آن در مرداد امسال همراه شد و اگرچه سهم بازار به شدت اندک آن، با سرویس‌های چندملیتی جهانی در ایران و کل اینترنت قابل مقایسه نیست، اما می‌تواند یک گزینه محتمل و شاید اجباری برای پاسخ به تقاضای سرویس‌‌های مطرح در ایران باشد که تاکنون همگی، دست‌کم غیر از متا، از همراهی با ایران سر باز زده‌اند.

همکاری با سرویس‌های روسی در ابتدای دولت روحانی مطرح شد و اگرچه تصویر روشنی که محمود واعظی امیدوارانه از همکاری‌های ایران و روسیه ترسیم می‌کرد با تکذیب گشایش دفتر یاندکس در تهران به نتیجه نرسید، اما ریشه‌های آن در همان دولت‌های یازدهم و دوازدهم توسعه پیدا کرد. چند سال بعد سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه و جواد ظریف همتای ایرانی او، توافقنامه همکاری در زمینه امنیت سایبری و فناوری اطلاعات و ارتباطات امضا کردند. این توافقنامه شامل همکاری امنیت سایبری، انتقال فناوری، آموزش ترکیبی و هماهنگی در مجامع چندجانبه مانند سازمان ملل متحد بود.

پس از تهاجم روسیه به اوکراین و احتمال انزوای بلندمدت شرکت‌های روسی که قطعاً سال‌ها و شاید دهه‌ها ادامه خواهد داشت، اکنون یاندکس نیز به دنبال بازارهای جدید همچون ترکیه و ایران است. ضمن اینکه آموخته‌های پیشین این شرکت از همکاری با دولت تمامیت‌گرای روسیه، اکنون می‌تواند به عنوان یک تجربه آسان و کم‌رقابت در همراهی با آنکارا و تهران مورد استفاده قرار گیرد.

شایعه افزایش فعالیت یاندکس در ایران با گفته‌های عیسی زارع‌پور برای افزایش زمینه فعالیت پلتفرم‌های ایرانی و روسی در دو کشور تقویت شده بود چراکه ابراهیم رئیسی، ابتدای تیرماه امسال، لایحه «موافقتنامه همکاری در حوزه امنیت اطلاعات بین دولت ایران و روسیه» را به مجلس فرستاده بود تا نمایندگان آن را تصویب کنند.

رقابت نیابتی

تصور تسلط یک اکوسیستم روسی بر این بازار برای نسل فعلی بازیگران ایران دور از انتظار است. هرچند هنوز داده‌هایی که ادعای اقبال میزبانان داده‌های ایرانی به موتور جست‌وجوی روسی را نشان بدهد قابل‌اعتنا نیست اما برخی کنش‌ها احتمال پاسخ‌های هیجانی در طرف ایرانی را افزایش می‌دهند. اخیراً گوگل در صفحه جست‌وجوی فارسی خود لینکی برای راه‌اندازی سرویس Outline قرار داد که بیشتر شبیه یک شوخی سیاسی با ایران بود تا رفتاری واقعی در حمایت از دسترسی آزاد به اینترنت. این سرویس برای راه‌اندازی به میزبان فیزیکی یا مجازی در خارج از کشور نیاز دارد که تهیه آن صرف‌نظر از موانع فنی برای کاربران ایرانی، به دلیل محدودیت در دسترسی به سرویس‌های پرداخت بین‌المللی در ایران حتی برای خدمات ابری گوگل نیز کم و بیش غیرممکن بود. ضمن اینکه پروتکل‌های مورد استفاده در این سرویس نیز به آسانی قابل انسداد است.

رفتار کاربران ایرانی خصوصاً در نسل جدید، نشان‌دهنده تمایل غیرقابل تغییر این گروه در دسترسی به سرویس‌های جهانی به خصوص گوگل است.

ملی‌های پژمرده

اینها همه در حالی است که ساخت مشابه ایرانی گوگل تقریباً برای دولتمردان در دوره‌های مختلف شبیه رویا شده است؛ فقط در همین دوران معاصر برای مثال فاز تحقیقاتی پارسی‌جو در سال ۱۳۸۷ تکمیل شد و نسخه اول آن در سال ۱۳۸۹ به دست ایرانیان رسید. این موتور جست‌وجو تا نسخه پنجم با ادعای نمایه‌سازی بیش از یک و نیم میلیارد صفحه پیش رفت اما از ابتدای مرداد ۱۴۰۱ دیگر در دسترس نیست.

طراحی و تولید موتور جست‌وجوی پر سر‌و‌صدای یوز هم در اواخر سال ۱۳۸۸ با حمایت وزارت ارتباطات وقت آغاز و در بهمن ۱۳۹۳ با حضور محمود واعظی از همان وزارتخانه افتتاح شد. به گفته نصرالله جهانگرد معاون وزارت ارتباطات دولت یازدهم، ایجاد زیرساخت یوز هفت میلیارد تومان هزینه داشت که در نهایت از خرداد ۱۴۰۰ آن هم از دسترس خارج شد.

در ۱۷ اسفند ۱۳۹۹ با حضور سید ابوالحسن فیروزآبادی، رئیس آن زمان مرکز ملی فضای مجازی، این بار موتور ذره‌بین در همراه اول رونمایی شد. در حال حاضر ذره‌بین تنها جست‌وجوگر فعال ایرانی است و اگرچه نتایج آن بسیار شبیه گوگل است اما در زمان قطعی اینترنت کار می‌کند. اطلاعات مالی این بخش از اپراتور اول هرگز منتشر نشده اما راه‌اندازی آن تکلیف شورای عالی فضای مجازی به وزارت ارتباطات بود که به همراه اول سپرده شد. همراه اول روی آن تبلیغ می‌کند و اینترنت رایگان برای نصب ذره‌بین می‌دهد. اگر شما هم از ذره‌بین استفاده کرده‌اید، زیر این مطلب برای ما بنویسید.

قهرمان منزوی

موفقیت یاندکس در عرصه فناوری روسیه با پیشرفت‌های جهانی زیادی همراه بوده است. در سال ۲۰۱۱ یاندکس در نیویورک وارد عرصه عمومی شد و توانست بیش از سه میلیارد دلار که بزرگ‌ترین IPO (عرضه اولیه سهام) بعد از گوگل بود برای سهامدارانش جذب کند. سه سال بعد نیز وارد بورس مسکو شد و در سال‌های اخیر دفاتری در چین، فرانسه، آلمان، هلند، سوئیس و ترکیه باز کرده است. این تحرکات در عرصه بین‌المللی، قرار بود یاندکس را در برابر نوسانات بازار روسیه حفظ کند و نشان دهد سرویس‌هایش می‌توانند در جایی دیگر نیز موفق باشند.

یاندکس را عموماً گوگل روسیه می‌خوانند و محبوب‌ترین موتور جست‌وجو در این کشور است. این شرکت سرویس‌های دیگری را نیز در کنار موتور جست‌وجو ارائه می‌دهد؛ مثلاً یاندکس‌تاکسی، خدماتی را مثل اوبر در اکثر شهرهای روسیه ایجاد کرده یا یاندکس‌مانی سرویس پرداخت الکترونیکی است که در سال ۲۰۱۶ حدود ۲۲ درصد مردم روسیه از آن استفاده می‌کردند. همچنین یاندکس‌دیسک نوعی راه‌حل ذخیره‌سازی ابری برای مشتریان است. از دیگر محصولات این شرکت می‌توان به هوش مصنوعی، ماشین‌های خودران، سیستم‌های روباتیک، پلتفرم پخش موسیقی، نقشه، دستیار صوتی، خدمات ایمیل و تبلیغات اشاره کرد که از یاندکس یک منظومه فناوری کامل می‌سازد ولی حتی این موتور روسی هم از زخم‌های سیاست دور نیست.

یاندکس طی چند ماه گذشته یکی از پرچالش‌ترین دوره‌های فعالیت خود را پشت سر می‌گذارد. آرکادی ولوژ، موسس این شرکت، اخیراً از مقام خود کناره‌گیری کرد. ولوژ که اختلاف دیرینه‌ای با کرملین دارد پیش از این متهم به فعالیت برای سازمان سیا شده بود و اکنون با ترک روسیه در تل‌آویو ساکن شده است.

یاندکس که سال‌ها پیش به‌ دنبال افزایش سهم بازار بین‌المللی بود، در شرایط کنونی جاه‌طلبی‌های جهانی خود را فراموش کرده و در صدد است تا در روسیه منزوی به ثبات برسد. پیش‌بینی می‌شود حالا با قطع سرویس پرداخت اپل برای کاربران روس،‌ یاندکس می‌تواند به آسانی بازار این کشور را به دست آورد و همین موضوع ممکن است برای سرویس‌های دیگری نیز رخ دهد که یاندکس در آنها با رقیب خارجی مواجه نیست.

موتوری عصاکش موتوری دیگر

وضعیت مبهم یاندکس به اندازه‌ای است که حتی پیش‌بینی می‌شود یک خریدار چینی برای بخش‌هایی از این شرکت یا حتی تمام آن پیشنهاد بدهد. یاندکس احتمالاً یاندکس‌نیوز را به یک خریدار روس دوستدار کرملین خواهد فروخت هرچند گفته می‌شود توافق‌هایی در مورد فروش به شبکه اجتماعی VKontakte (دومین شرکت اینترنتی روسیه) وجود دارد.

افتادن کنترل یاندکس به دست دولتی‌های روسیه باعث شده بسیاری از یاندکس به دلیل ترویج پروپاگاندای پوتین علیه اوکراین انتقاد کنند. این انتقادات از عوامل مهمی بود که باعث شد اتحادیه اروپا اخیراً یکی از مدیران اصلی این شرکت را تحریم کند. یکی از خریداران احتمالی یاندکس‌نیوز و پلتفرم زِن (پلتفرمی شبیه اینستاگرام)، شرکت VK، غول شبکه اجتماعی روسی است که آن هم در مالکیت Mail.ru یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های اینترنتی روسیه و از وابستگان کرملین است.

رهایی یاندکس‌نیوز از استراتژی دیپلماسی عمومی پوتین غیرممکن به نظر می‌رسد. ضمن اینکه با محدودیت گوگل‌نیوز که پیشتر در روسیه مطرح بود، در نهایت هر کسی که مالکیت این بخش یاندکس را در اختیار بگیرد، رقابت محدودی را پیش روی خود دارد و به موتوری برای ترویج تفکرات کرملین با اتکا بر هوش مصنوعی تبدیل می‌شود که با انتشار روایت خود از جنگ، تاثیر زیادی بر انظار عمومی خواهد گذاشت.

لو گرشنزون رئیس سابق بخش خبری یاندکس اخیراً یادداشتی تلخ در فیس‌بوک خطاب به همکاران سابق خود منتشر کرد. او نوشت: امروز یاندکس یک عنصر کلیدی در پنهان کردن اطلاعات در مورد جنگ است. حداقل ۳۰ میلیون کاربر روس در صفحه اصلی اخبار یاندکس می‌بینند که جنگی در کار نیست، هزاران سرباز روس کشته نشده‌اند و هیچ غیرنظامی‌ای در اثر بمباران‌های روسیه نمرده است.

در سال ۲۰۱۹ پس از مذاکرات سختی که مدیران یاندکس با مقامات کرملین داشتند، نهایتاً یک ساختار جدید مدیریتی در این شرکت ایجاد شد. در آن زمان فایننشال تایمز گزارش داد کرملین در ابتدا خواستار حق وتو بر کل هیات مدیره یاندکس و کنترل شرکت هلدینگ هلندی آن بود اما در نهایت به دو کرسی در هیات مدیره با سهم طلایی در شرکت رضایت داد که قدرت مسدود کردن تراکنش‌ها و حذف موقت مدیریت و حتی حق وتو تصمیمات تحت عنوان منافع ملی را دارد. مدیران یاندکس از این گفت‌وگو‌ها تحت عنوان مذاکره با شیطان یاد می‌کنند.

دولت روسیه یک اهرم پیش‌فرض اما مطمئن و کارا نیز دارد که اولیگارش‌های روس و افراد موثر این کشور را به پیروی از فرهنگ نانوشته کرملین وادار می‌کند. مدیران یاندکس هم نمی‌توانند خارج از این چارچوب رفتار کنند. یکی از نمونه‌های عبرت‌آموز این الزام به وفاداری، میخائیل خودورکوفسکی است. در پی تنش‌های سیاسی که میان میخائیل خودورکوفسکی مالک شرکت یوکاس و ولادیمیر پوتین در سال ۲۰۰۳ پیش آمد، این شرکت به عدم پرداخت مالیاتی معادل ۲۷ میلیارد دلار محکوم شد. سپس میخائیل خودورکوفسکی، ثروتمندترین فرد روسیه، زندانی و دارایی‌های یوکاس نیز توسط دولت روسیه ضبط شود. سرانجام یوکاس ورشکسته اعلام شد و در مزایده دولتی، بخش اعظم دارای‌های این کمپانی به شرکت روس‌نفت واگذار شد.

باید دید آیا موتور جست‌وجویی که تقریباً همگی تصمیم‌سازان آن زیر نگین کرملین هستند می‌تواند نیازهای فناوری دولتمردان در ایران را برآورده کند یا دست‌کم گوگل برای آنها خصم کم‌دردسرتری است.