شمشیر زن نابینا؛ مروری بر وضعیت بانک‌های ادغامی پس از انقلاب

از ادغام بانک‌ها که صحبت می‌کنیم، اولین گزینه‌ای که به ذهن‌مان خطور می‌کند ادغام پنج بانک نظامی در دل بانک سپه است، موضوعی که زمان زیادی از آن نگذشته و هنوز نیز به صورت قطعی به خط پایان نرسیده است؛ اما واقعیت این است که اگر از ادغام‌ بانک‌ها بعد از انقلاب بگذریم، کارنامه ادغام بانک‌ها به اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰ بازمی‌گردد. زمانی که موسسات مالی و اعتباری و شرکت‌های تعاونی به دلیل تخلفات زیادشان ملزم به ادغام با یکدیگر و در نهایت تشکیل یک بانک یا موسسه مالی و اعتباری جدیدی شده بودند.

زمانی که وزارت تعاون، مجوز فعالیت‌ برای تعاونی‌ها را صادر می‌کرد و آنان نیز در ظاهر بدون دغدغه اقدام به پرداخت وام قرض‌الحسنه و پرداخت سودهای بالا به مشتریان خود می‌کردند، به تدریج تبدیل به معضل اصلی نظام بانکی کشور شدند. اقدامات وزارت تعاون برای دادن مجوز فعالیت به تعاونی‌ها موجب می‌شود تا اواسط دهه ۸۰ بانک مرکزی از تعدادی از تعاونی‌ها شکایت کند و پای مراجع قضایی برای حل و فصل این بحران به میدان باز شود. هرچند این شکایت بانک مرکزی با این رویکرد که بانک مرکزی فقط ناظر بر عملیات بانک‌هاست و مسئول نظارت بر تعاونی‌ها نیست راه به ‌جایی نبرد اما عملکرد ضعیف وزارت تعاون در مورد نظارت بر تعاونی‌ها موجب شد تا در نهایت، قانون تنظیم بازار غیرمتشکل پولی به تصویب برسد و بانک‌ مرکزی از این سال موظف به ساماندهی موسسات غیرمجاز ‌شود.

تصویب و ابلاغ این قانون در نهایت موجب ساماندهی بیش از ۱۳۴ تعاونی اعتباری شد، به گونه‌ای که این موسسات یا با دیگر بانک‌های موجود ادغام شدند یا با ادغام آنها موسسات اعتباری جدیدی مجوز گرفتند و فعالیت خود را آغاز کردند. هر کدام از این ۱۳۴ موسسه، تعدادی شعبه داشتند و تعداد شعب برخی از آنها به بیش از ۴۰۰ شعبه هم می‌رسید. از جمله آنها می‌توان به انحلال تعاونی اعتباری «میزان» و واگذاری آن به بانک صادرات، انحلال تعاونی بزرگ «ثامن الحجج» یا ادغام هشت تعاونی در قالب موسسه اعتباری کاسپین اشاره‌ کرد.

آخرین سامورایی یا آخرین ادغام

اولین بارقه‌های ادغام پنج بانک و موسسه اعتباری در بانک سپه اواسط سال ۹۷ ایجاد شد و طبق مصوبات شورای پول و اعتبار و شورای عالی هماهنگی اقتصادی (سران سه قوه) تصمیم گرفته شد بانک‌های «انصار»، «قوامین»، «حکمت ایرانیان»، «مهراقتصاد» و «موسسه اعتباری کوثر» در دل بانک سپه ادغام شوند و مقرر شد این ادغام طی یک دوره زمانی دو سال و نیم و تقریباً ۳۶ ماهه اجرایی شود.

اما پیش از عملیاتی شدن این ادغام‌ها، هر کدام از این موسسات و بانک‌هایی که نام‌شان در لیست ادغام قرار گرفته است، خود پرونده مجزایی از تغییر نام یا ادغام را پشت سر گذاشته‌اند.

بانک حکمت ایرانیان از تبدیل وضعیت موسسه مالی و اعتباری بتاجا تشکیل و صندوق جوانان خیر در موسسه اعتباری کوثر ادغام می‌شود؛ ثامن‌الائمه که نامش به ثامن تغییر کرده بود نیز در انصار ادغام، و قوامین نیز کفیل اعتماد ایرانیان می‌شود. در نهایت پس از تمامی این تغییر و تحولات تصمیم گرفته می‌شود تمامی این بانک‌ها و موسسات اعتباری در دل بانک سپه ادغام شوند.

همزمانی این تصمیم با پیاده‌سازی کربنکینگ در بانک سپه پیچیدگی ادغام را تا حدودی بیشتر کرد چون علاوه بر اینکه داده‌های بانک سپه باید در کر داتین- که در بانک سپه با نام امید پیاده‌سازی شده است- پیاده‌سازی می‌شد، داده‌های چهار بانک و یک موسسه اعتباری نیز باید به داده‌های قبلی افزوده می‌شد. فروردین ۹۸ قرارداد پیاده‌سازی کُر داتین در بانک سپه نهایی شد و از همان زمان مراحل پیاده‌سازی این پروژه اجرایی شد و پس از آن به تدریج کر سپه در بانک‌های ادغامی پیاده شد.

بسیاری از کارشناسان حوزه بانکی از ادغام بانک سپه به عنوان نمونه موفق ادغام بانک‌ها و پیاده‌سازی کربنکینگ در آن یاد می‌کنند.

هاراکیری یا مرگ سامورایی

اما تمامی ادغام‌های صورت‌گرفته به اندازه ادغام بانک سپه کم‌حاشیه نبود، بدهی و تخلفات موسسه اعتباری صالحین و موسسه اعتباری آتی و همچنین بدهی‌های بانک تات موجب شد بانک مرکزی در ادغامی ضربتی دستور به ادغام این سه موسسه مالی با یکدیگر و تشکیل بانکی جدید دهد. بانکی که آینده نام گرفت. اردیبهشت ۹۱ روند ادغام این سه بانک و تشکیل بانک آینده شروع شد و در نهایت در هفتم تیرماه همان سال بانک آینده به صورت رسمی فعالیت خود را آ‌غاز کرد.

در ابتدای فعالیت بانک آینده، در غیاب یک سامانه جامع متمرکز پیاده‌شده در شعبی که نام بانک آینده را یدک می‌کشیدند هر کدام از بانک‌ها به صورت مستقل فعالیت می‌کردند. همین امر موجب شده بود شعب بانکی که دیگر آینده نام داشتند چک‌های یکدیگر را نپذیرند یا حتی کارت‌هایشان روی خودپردازهای متصل به شتاب کار نکند؛ اما این مشکلات پس از پیاده‌سازی کربنکینگ شرکت خدمات انفورماتیک در بانک آینده به تدریج مرتفع شد.

شورش سامورایی

داستان پرغصه موسسات اعتباری و ادغام آنها در دل یکدیگر و گاهی انحلال و راه‌اندازی موسسه‌ای جدید رنگ‌وبویی دیگر دارد. این روند که از سال ۸۶ آغاز شد هنوز هم ادامه دارد و هر از گاهی خبری از ادغام یکی از موسسات اعتباری در دل موسسه دیگر یا انحلال یکی از موسسات اعتباری به گوش می‌رسد و گاهی نیز هر کدام از بانک‌های بزرگ باید بخشی از بدهی‌های هر کدام از این موسسات به مردم را تسویه کنند و در نهایت موسسه در بانک ادغام شود.

پیچیدگی این ادغام‌ها آنجا به نهایت خود رسید که موسسات و تعاونی‌ها با توجه به تخلفات، کلاهبرداری‌ها و پولشویی‌های انجام‌گرفته حاضر به انتقال و یکپارچه‌سازی اطلاعات خود نیز نبودند و در برابر پیاده‌سازی کربنکینگ مقاومت می‌کردند و حتی اگر یک کربنکینگ در مجموعه موسسات ادغامی نصب می‌شد، آنها درخواست می‌کردند درون کربنکینگ حساب‌هایشان به صورت مجزا نگهداری شود و تسهیلات جداگانه بررسی شود.

شاید ساده‌ترین ادغام‌ها از این دست به موسسه میزان بازگردد که گرچه بدهکارانش سروصدای زیادی در استان خراسان به پا کردند اما به سرعت در دل بانک صادرات ادغام شد و بانک صادرات وصول مطالبات این بانک را بر عهده گرفت. موسسه میزان به دلیل ریسک اعتباری و ریسک نقدینگی از سال ۹۳ با مشکل مواجه شد و زمزمه بازپس ندادن سپرده سپرده‌گذاران تا جایی پیش رفت که خبر درگیری معترضان در شعب این بانک نیز منتشر شد.

دامنه این درگیری‌ها در مشهد و در اطراف شعبه مرکزی این موسسه به قدری گسترش یافت که چندین بار منجر به دخالت پلیس شد. معترضان اعم از کارمندان بیکارشده این موسسه و سپرده‌گذاران نیز بارها در تهران چه در مقابل مجلس شورای اسلامی و چه در مقابل بانک مرکزی تجمع اعتراض‌آمیز برگزار کردند.

اما این همه ماجرا نبود؛ بانک صادرات هم که به عنوان کفیل این موسسه مسئول ساماندهی و بازپرداخت سپرده سپرده‌گذاران معرفی شد بارها این امر را رد کرد تا اینکه عاقبت در آبان ۹۴ یعنی چند ماه پس از اعلام تصمیم بانک مرکزی مبنی بر ادغام موسسه میزان در بانک صادرات، تابلوهای این موسسه جای خود را به تابلوهای بانک صادرات دادند و این بانک رسماً اعلام کرد به مرور و بر اساس میزان سپرده، رقم سپرده میزانی‌ها را پرداخت می‌کند.

هفت سامورایی

تمامی‌ ادغام‌ها نیز به سادگی ادغام موسسه میزان در بانک صادرات نبود. سال ۹۲ بانک مرکزی اعلام کرد باید موسسه فردوسی، فرشتگان، افضل توس، کارسازان آینده، ریحانه گستر مشیز، و پیشگامان ادغام شوند و دو موسسه اعتباری آرمان و نور تشکیل شود. در این دوره خبر ادغام بانک‌ها و تشکیل موسسات اعتباری جدید خبر داغ مطبوعات و رسانه‌ها بود.

اما ادغام این موسسات نیز به سادگی تصمیم اتخاذشده از سوی بانک مرکزی نبود، در ابتدا موسسه تعاونی اعتبار بدر توس مشهد، امید جلین گرگان، الزهرای مشهد، حسنات اصفهان، تعاونی اعتبار عام کشاورزان مازندران، دامداران و کشاورزان کرمانشاه، البرز ایرانیان، پیوند مشهد و وحدت در موسسه فردوسی ادغام شدند. در مسیر تشکیل موسسه مالی اعتباری فردوسی، تعاونی‌های حسنات و عام کشاورزان در هم ادغام شدند اما با لغو مجوز البرز ایرانیان و پیوند مواجه شدند و این موضوع به وقفه چند ماهه در کار انجامید.

پس از آن، بانک مرکزی موسسه آرمان ایرانیان را راه‌اندازی کرد که عبارت بودند از: تعاونی‌های اعتبار بدر توس مشهد، امید جلین گرگان، الزهرای مشهد، پیوند مشهد، حسنات اصفهان، دامداران و کشاورزان کرمانشاه و تعاونی اعتبار عام کشاورزان مازندران، وحدت، افضل توس و البرز ایرانیان؛ اما از همان ابتدا افضل توس درصدد جدایی و استقلال برآمد.

آرمان ایرانیان تا سال ۹۷ با این سیستم پیش رفت و در آخرین مرحله بانک مرکزی این موسسه را با فرشتگان که خود در نتیجه ادغام چهار تعاونی اعتباری به نام‌های امید مشهد، فرزان بیرجند، اشتیاق سبزوار و رویان اسفراین به وجود آمده بود ادغام و به موسسه کاسپین تبدیل کرد که کاسپین نیز در سال گذشته منحل شد و این آخرین مرحله دگردیسی تعاونی‌ها بود.

در سوی دیگر این ماجرا تعاونی وحدت بود که ابتدا قرار بود در فردوسی ادغام شود و نشد، وحدت با توجه به وضعیت بد مالی موسسه «توسعه» موفق شد موافقت آن را برای ادغام بگیرد، توسعه به عنوان قدیمی‌ترین موسسه مالی و اعتباری کشور مجوز فعالیت داشت و در مقابل وحدت پول و قرار شد از این ادغام موسسه مالی اعتباری وحدت توسعه متولد شود. این موضوع حدود هفت ماه در دست پیگیری بود و در این بین موسسه توسعه بخشی از نقدینگی وحدت را به حساب‌های خود تزریق کرد و تمامی شعب تعاونی وحدت تابلوی موسسه توسعه را بر سردرشان نصب کردند. مشکلات نقدینگی موسسه توسعه که حل شد به یکباره اعلام کرد نظرش در مورد ادغام عوض شده و دیگر نمی‌خواهد وارد پروسه ادغام شود. انتشار این اخبار مردم را نگران کرد و داستان موسسه میزان دوباره تکرار شد. همه برای پس گرفتن سپرده‌های خود به شعب تعاونی وحدت هجوم بردند و چنین بود که فاجعه تعاونی وحدت رقم خورد. نهایتاً این فاجعه دامن موسسه توسعه را نیز گرفت و ستاد بحران در برخی از استان‌ها تشکیل شد.

در آخر بانک مرکزی دست به دامان موسسه مالی اعتباری ملل شد، ملل که خود به تازگی از عسگریه به ملل تبدیل شده بود، دارایی‌های وحدت را گرفت و با دستورالعملی که خود تدوین کرده بود به نقدینگی‌ها تبدیل و با مدل نامنصفانه‌ای با مشتری‌ها تسویه کرد. توسعه نیز سال گذشته منحل شد.

کاتانا

یکی از الزامات بانک مرکزی بر تاسیس موسسات مالی و اعتباری سیستم متمرکز بود، برای اثبات این موضوع هم می‌توان از موسسه توسعه به عنوان قدیمی‌ترین موسسه مالی و اعتباری نام برد که از بدو تاسیس از سیستم کر شرکت توسن استفاده می‌کرد.

اما ادغام کر موسسات داستان دیگری بود، با توجه به مشکلات حقوقی و مالی که اکثر تعاونی‌ها و موسسات داشتند از انتقال اطلاعات خود به یکدیگر در زمان ادغام سر باز می‌زدند و روند ادغام را پیچیده‌تر از حد معمول می‌کردند.

برای مثال موسسه فرشتگان از کر توسن استفاده می‌کرد و سیستم متمرکز فردوسی و آرمان ایرانیان نیز در داتین تامین شد؛ اما برای تشکیل موسسه کاسپین دیتای کر توسن و داتین تحویل شد و این اطلاعات در سامانه بانکداری متمرکز «ثمین رای» ادغام شد.

اما ثمین رای از کجا آمد؟ تعاونی اعتبار امید جلین روی شرکت ثمین رای سرمایه‌گذاری کرده بود و آن را به عنوان سیستم متمرکز بانکداری توسعه داد، تا ادغام در فردوسی حفظش کرد و در نهایت زمانی که می‌خواست به کاسپین تبدیل شود و در جریان کشمکش توسن و داتین پیشنهاد استفاده از ثمین رای را داد و قبول هم شد.

از دیگر موسساتی که در نتیجه ادغام تعاونی‌ها شکل گرفت می‌توان به نور اشاره کرد. کر موسسه مالی و اعتباری نور را شرکت خدمات انفورماتیک پیاده‌سازی می‌کند و این موسسه از ادغام تعاونی اعتبارهای منحل‌شده کارسازان آینده، پیشگامان کویر یزد، صندوق‌های قرض‌الحسنه ریحانه گستر و مشیز تشکیل شد. در مورد ادغام نور در بانک ملی نیز زمزمه‌هایی شنیده می‌شد اما رئیس هیات سرپرستی موسسه اعتباری نور اسفند سال گذشته در آخرین واکنش‌ این موضوع را قویاً تکذیب کرد.

صندوق مهر وطن، ولیعصر سورک مازندران و شهریار در سال ۱۳۹۲ در بانک رسالت (صندوق قرض‌الحسنه رسالت صالحین سابق) ادغام شدند؛ که این بانک از سیستم متمرکز شرکت داتین استفاده می‌کند.

شمشیر مجازات

اما اولین ادغام‌ها به اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ بازمی‌گردد. بر اساس آنچه کانون بانک‌ها و موسسات اعتباری خصوصی در شهریور ۱۳۹۶ منتشر کرده، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۸ بر اساس لایحه شورای انقلاب ۲۸ بانک، ۱۶ شرکت پس‌انداز و وام مسکن و دو شرکت سرمایه‌گذاری، ملی اعلام و ادغام شدند. از آنجا که تعداد بانک‌ها، صندوق‌ها و موسسات اعتباری موجود در آن زمان با توجه به تحولات اجتماعی و اقتصادی صورت‌گرفته با مشخصات اقتصادی بعد از انقلاب همخوانی نداشت، بانک‌های تجاری و تخصصی موجود در کشور ایجاد و ابقا شدند.

بانک ملی ایران، به عنوان بانک دولتی، مستقل باقی ماند. بانک سپه به عنوان دومین بانک دولتی به صورت مستقل باقی ماند. بانک رفاه کارگران بانک دولتی متعلق به سازمان تامین اجتماعی مستقل باقی ماند. بانک صادرات ایران که بانک خصوصی بود با اعلام ملی شدن به صورت بانک دولتی و استانی باقی ماند. بانک ملت ادغام‌شده از ۱۰ بانک خصوصی به صورت بانک تجاری دولتی جدید تاسیس شد. بانک تجارت ادغام‌شده از ۱۲ بانک خصوصی به صورت بانک تجاری دولتی جدید تاسیس شد. علاوه بر این در سال ۱۳۹۶ مسئولیت مدیریت دارایی‌ها و بدهی‌های موسسه «البرز ایرانیان» نیز به بانک تجارت سپرده شد.

بانک مسکن ادغام‌شده از بانک رهنی دولتی و صندوق‌های پس‌انداز مسکن استانی به صورت بانکی تخصصی مستقل و دولتی تاسیس شد. بانک کشاورزی ادغام‌شده از بانک تعاون روستایی و صندوق‌های پس‌انداز تعاون روستایی و توسعه ماشین آلات کشاورزی به عنوان یک بانک تخصصی دولتی جدید تاسیس شد. بانک صنعت و معدن ادغام‌شده از بانک اعتبارات صنعتی و صندوق‌های پس‌انداز توسعه صنعتی و معدنی ایران، توسعه و سرمایه‌گذاری ایران، شرکت سرمایه‌گذاری بانک‌های ایرانی، صندوق ضمانت صنعتی و صندوق معادن به یک بانک دولتی جدید تبدیل شد.

با این همه، هنوز مشخص نیست آیا ادغام‌های صورت‌گرفته در دل بانک سپه آخرین ادغام به شمار می‌آید یا اینکه ادغام‌های دیگری نیز در راه است.