کالابرگ الکترونیکی با USSD اجرایی می‌شود یا کارتخوان؟ نصب کوپن بر ابزار مدرن

راهکارهای پیشنهادی یا مبتنی بر USSD است یا مبتنی بر کارت‌های بانکی. برخی به تجهیزات جدید نیاز دارند و برخی با استفاده از تجهیزات فعلی نیز قابلیت فراگیری دارند.

توزیع کالابرگ، راهکاری که همیشه دولتمردان ایرانی در دوره‌های بحران اقتصادی یا تورم بالا روی میز می‌گذارند، حالا به نظر می‌رسد از سوی مجریان قرار است شکلی متفاوت به خود گیرد که هرچند مدیران از جمله وزیر اقتصاد از آن به عنوان کالابرگ الکترونیکی یاد می‌کنند اما مجریان طرح بیشتر علاقه دارند از آن به عنوان اعتباری یاد کنند که از سوی دولت در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد تا در خریدها و مصارف روزانه از آن استفاده کنند.

کالابرگ: مدل کلاسیک

۵ اسفند ۸۹ کالابرگ شماره ۵۵۹ شهری قند و شکر آخرین کوپنی بود که در آن دوره اعلام شد و مردم با آن کالاهای خود را خریدند، اما از آن زمان تاکنون هرگاه دولت‌ها با مشکل افزایش شدید قیمت‌ها و تورم‌های ناگهانی مواجه بوده‌اند تنها راهکار پیشنهادی‌شان توزیع کالابرگ در میان مردم بوده است.

سال ۸۹ حذف کالابرگ با هدف توزیع هوشمند یارانه و جایگزین شدن یارانه نقدی با یارانه کالایی در دستور کار قرار گرفت. هرچند توزیع یارانه نقدی میان مردم مخالفان زیادی داشت اما در نهایت اجرایی شد، دولت محمود احمدی‌نژاد ماهانه ۴۰ هزار تومان به ازای هر نفر به حساب سرپرست خانوار واریز می‌کرد. گرچه با گذشت چند سال از اجرای اولیه آن به تدریج برخی از دهک‌ها از دریافت یارانه حذف شدند و یارانه دهک‌های دیگر تقریباً افزایش یافت اما اجرای این طرح هیچ‌گاه نتوانست رویای توزیع هوشمند و عادلانه یارانه‌ها را محقق کند.

از همین روست که در هر دوره با افزایش قیمت‌ها توزیع مجدد کالابرگ اما این بار به شکل الکترونیکی دوباره مطرح می‌شود.

اولین بار به صورت جدی توزیع کالابرگ در سال ۹۷ مطرح شد. در آن زمان توزیع کالابرگ به صورت کاغذی یا الکترونیکی از سوی وزارت رفاه و دولت مورد بررسی قرار گرفت.

کالابرگ: مدل مدرن

اواسط سال ۹۷ نیز یک بار دیگر با افزایش ناگهانی قیمت‌ها در بازار موضوع توزیع کارت کالا در دستور کار قرار گرفت. در آن زمان بانک مرکزی موظف شد سازوکاری فراهم کند تا کارت‌های بانکی‌ای که مردم از طریق‌شان یارانه دریافت می‌کنند تبدیل به کارت‌های کوپن شود؛ بانک مرکزی نیز پس از برگزاری جلسات مختلف و تغییر در زیرساخت‌های پایانه‌های فروش این امکان را از طریق تعدادی از پایانه‌های فروش ایجاد کرد اما این طرح هیچ‌گاه از سوی دولت شکل اجرایی پیدا نکرد.

پس از آ‌ن نیز یک بار دیگر در سال ۹۹ موضوع توزیع کالابرگ الکترونیکی مطرح شد. ۲۹ تیرماه ۱۳۹۹ مجلس با طرح یک فوریتی تامین کالای اساسی با استفاده از کالابرگ یا کارت الکترونیکی موافقت کرد. هرچند این طرح نیز هیچ‌گاه به نتیجه نرسید اما در نهایت آن رویکرد منجر به پیش‌بینی توزیع کالابرگ بین مردم در صورت حذف ارز ترجیحی در قانون بودجه ۱۴۰۱ شد.

در قانون بودجه ۱۴۰۱ آمده است: «…چنانچه دولت قصد دارد کالایی را از سبد ارز ترجیحی حذف نماید باید قبلاً ترتیبات قانونی جبران زیان رفاه مصرف‌کننده برای کالاهای اساسی را از طرق کالابرگ الکترونیکی و در امور پزشکی از طریق بیمه‌ها و به طرق جایگزین مطمئن به انجام رسانده باشد به طوری که افراد بتوانند این کالاها و خدمات را به نرخ پایان شهریور ۱۴۰۰ و در سقف سهمیه تعیین‌شده تهیه کنند.»

اما پیش از آنکه زیرساخت‌های اجرایی توزیع کالابرگ الکترونیکی فراهم شود، و همزمان با افزایش ناگهانی قیمت‌ها، دولت رئیسی تصمیم گرفت به صورت موقت توزیع یارانه را نقدی میان برخی از دهک‌های جامعه آغاز کند.

سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری، با حضور در تلویزیون در اردیبهشت‌ماه از پرداخت یارانه نقدی به مدت دو ماه به دهک‌های اول تا نهم خبر داد و اعلام کرد بعد از اتمام این دوره، طبق برنامه دولت «حمایت از مردم» به شکل کالابرگ الکترونیکی ادامه پیدا خواهد کرد. البته رئیسی همان زمان اعلام کرده بود یارانه نان و دارو به همه مردم تعلق می‌گیرد. سران قوا نیز در جلسه روز بیست و چهارم اردیبهشت‌ماه خود تاکید کردند ساختار استفاده از کالابرگ الکترونیکی باید در کوتاه‌ترین زمان برای عرضه کالاهای ضروری به قیمت شهریور ۱۴۰۰ آماده و اجرا شود.

کالابرگ: مدل پست‌مدرن

حال سید احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد، توزیع کالابرگ را منوط به تصویب طرح‌های پیشنهادی از سوی ستاد اقتصادی دولت کرده است. طبق گفته او، ارائه کالابرگ منوط به ارائه گزارش استقرار زیرساخت‌های فنی خدمت به رئیس‌جمهوری است.

هرچند قرار است طرح‌های پیشنهادی اوایل شهریورماه به رئیس‌جمهور ارائه و در نهایت از بین طرح‌های پیشنهادی یک طرح به عنوان طرح نهایی انتخاب شود اما تاکنون مشخص شده است که کالابرگ نیز مانند یارانه نقدی به ۹ دهک جامعه تعلق می‌گیرد و ۱۰ درصد از افراد جامعه مشمول یارانه نمی‌شوند و پس از توزیع کالابرگ دیگر یارانه نقدی توزیع نخواهد شد.

مرغ، تخم‌مرغ، روغن، شیر، پنیر و ماکارونی کالاهایی هستند که طبق برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته مشمول کالابرگ خواهند شد. سید محمدرضا فاطمی امین، وزیر صمت، در خصوص نحوه توزیع کالابرگ می‌گوید: «فرد با هر کارت بانکی که دارد و می‌خواهد خریدی انجام دهد، وقتی کارت را می‌کشد بخشی از هزینه از کارت فرد و بخشی دیگر از یارانه کسر می‌شود.»

در اصل برای هیچ‌کس کارت جدیدی صادر نمی‌شود و نیازی به کارت جدیدی نیست و افراد مثل سابق اقدام به خرید می‌کنند با این تفاوت که پیش از این یارانه نقدی به صورت نقد هم قابل برداشت بود اما با اجرای کالابرگ الکترونیکی مبلغ یارانه فقط برای خرید کالاهای اساسی برداشت می‌شود.

فراگیر بودن کارت بانکی در دست مردم موجب شده است بسیاری از طرح‌های کشور بر اساس آن طراحی شود، در گزارش شاپرک تعداد کارت‌های بانکی تراکنش‌دار در اسفندماه ۱۴۰۰ بیش از ۱۳۹ میلیون کارت بانکی اعلام شده است هرچند تعداد کل کارت‌های بانکی صادرشده اعم از کارت اعتباری، هدیه و برداشت تعدادشان از ۴۰۰ میلیون کارت نیز گذشته است.

از همین رو طی سال‌های گذشته هرگاه صحبت از توزیع کالابرگ الکترونیکی می‌شود اولین گزینه کارت‌های بانکی افراد است. در طرحی نیز که قرار است اجرایی شود کارت بانکی افراد به ازای یارانه تخصیص‌یافته به آنها شارژ می‌شود.

محمدرضا میرتاج‌الدینی، نایب‌رئیس کمیسیون برنامه و بودجه مجلس، می‌گوید: «میزان شارژ اعتبار در کارت بانکی یا کارت یارانه‌ای به اندازه‌ مابه‌التفاوت قیمت شهریور سال گذشته با قیمت جدید است. مثلاً اگر کالایی ۳۰ هزار تومان بوده و با برداشته شدن ارز ترجیحی به ۵۰ هزار تومان می‌رسد، ۲۰ هزار تومان به اندازه‌ مابه‌التفاوت آن کالا در قالب یارانه به حساب فرد واریز می‌شود و آن فرد ۳۰ هزار تومان را از جیب می‌دهد و ۲۰ هزار تومان مابه‌التفاوت از اعتبارش هزینه می‌شود. منتها تاکید بر این است که ابتدا باید اعتبار در کارت شارژ و سپس ارز ترجیحی حذف شود.»

اما سوال اینجاست که این اعتبار چگونه برای کالاهای یارانه‌ای صرف می‌شود؟

کالابرگ: مدل ابزار پرداخت

وقتی از کالابرگ و کوپن صحبت می‌کنیم تنها چیزی که به خاطر می‌‌آید تکه کاغذی است که به فروشنده کالای یارانه‌ای تحویل داده و مابه‌ازای آن کالایی با پرداخت وجه کمتر دریافت می‌‌شد، حال نیز قرار است چنین سازوکاری طی شود؛ بخشی از پول کالا از طریق اعتباری که در کارت‌های بانکی سرپرست خانوار واریز می‌شود و برخی از سوی خود افراد پرداخت می‌شود اما برای پرداخت این میزان پول چه ابزاری انتخاب می‌شود؟

آیا امکان استفاده از ابزارهای پرداخت موجود در بازار برای استفاده از یارانه وجود دارد یا باید تجهیزات متفاوتی نصب شود؟

طرح‌های مختلفی که در سه شهر گرمسار، آبیک و ایلام اجرا شده است هر کدام مدلی از توزیع یارانه را پوشش می‌دهد.

در آبیک که مجری طرح توزیع هوشمند آرد یعنی امید پی با همکاری سپ آن را اجرایی کرده است، نیاز به نصب دستگاه‌ها و تجهیزات جدیدی است تقریباً شبیه آنچه برای نان در نانوایی‌ها اجرایی شده است، البته مجریان طرح می‌گویند دستگاه‌های جدیدی که باید نصب شود با دستگاه‌هایی که در نانوایی‌ها نصب شده متفاوت است و دستگاه‌هایی خواهد بود که قادر به خواندن تعداد بیشتری کالاست.

بر این اساس در صورت اجرای این طرح باید دستگاه‌های پوز جدیدی در فروشگاه‌های کشور نصب شود.

شاید پاشنه آشیل اجرای این طرح همین نکته باشد: نصب و خرید تجهیزات جدید و نصب آن در تعداد زیادی از فروشگاه‌های کشور.

دستگاه‌هایی که قرار است در فروشگاه‌ها نصب شود صندوق‌های فروشگاهی است. هرچند طرح نصب صندوق فروشگاهی چند سالی است در دستور کار دولت قرار دارد و بخشی از طرح اجرای مالیات‌های مستقیم نیز با نصب صندوق‌های فروشگاهی در ارتباط است اما طی سال‌های گذشته به دلیل هزینه بالای اجرای این طرح از سویی و عدم پذیرش پرداخت هزینه خرید و تهیه صندوق فروشگاهی از سمت فروشندگان و عرضه‌کنندگان کالا، اجرای فراگیر این طرح به تاخیر افتاد و این طرح تنها در فروشگاه‌های بزرگ و زنجیره‌ای اجرا شد.

اما در هر صورت اجرای آزمایشی این طرح از نظر مجری آن موفقیت‌آمیز است و قابلیت اجرا به صورت سراسری و کشوری را دارد چراکه با اجرای این طرح به صورت محدود در آبیک مشخص شده در عرض کمتر از دو ماه در این شهر هفت میلیارد تومان یارانه چه به کالاها و چه به برخی از خانواده‌ها تخصیص پیدا کرده است.

اجرای طرح آزمایشی در گرمسار به همراه اول واگذار شده است و فرماندار گرمسار در این زمینه به ایرنا گفته‌ است: «در طرح آزمایشی کالابرگ الکترونیکی برای هر نفر ۲۰۰ هزار تومان یارانه علاوه بر یارانه معمول به صورت شارژ پولی پرداخت می‌شود.»

طبق گفته او، در این طرح افراد می‌توانند با شارژ پولی ، ۶ قلم کالای اساسی را با اختصاص یارانه دولت با قیمت کمتری خرید کنند. افراد می‌توانند با شماره‌گیری #۲* و اپلیکیشن یار از خدمات کالابرگ الکترونیکی استفاده کنند.

«یار» مخفف طرح پرداخت یارانه به صورت کالابرگ الکترونیکی است و افراد برای کسب اطلاع بیشتر درباره نحوه دریافت کالابرگ الکترونیکی و فهرست مراکز خرید پذیرش‌کننده کالابرگ الکترونیکی می‌توانند از برنامه یار استفاده کنند.

۷۰ واحد صنفی و ۱۱ فروشگاه زنجیره‌ای در طرح کالابرگ الکترونیکی به مردم شهرستان گرمسار خدمات ارائه می‌دهند.

همچنین طبق گفته معاون سیاسی و امنیتی استاندار ایلام، شرکت ارتباطات سیار به عنوان مجری طرح، مقدمات لازم را برای اجرای فاز نخست به منظور ارائه خدمت به خانواده‌های تحت پوشش کمیته امداد عملیاتی کرده است. محمد سبحان حسنی در گفت‌وگو با مهر اعلام کرده بود: «در مرحله اول اجرای طرح برای ۵۸۰ فروشگاه از صنوف مختلف، داده فرستاده شد.»

در نهایت در ایلام نیز با استفاده از کد دستوری #۲* و اپلیکیشن یار از خدمات کالابرگ الکترونیکی استفاده شد.

در طرح پیشنهادی ارائه‌شده از سوی همراه اول هرچند به نظر می‌رسد نیازی به دستگاه کارتخوان جدید نیست اما استفاده از کد دستوری و حتی اپلیکیشن برای بسیاری از خانوارها کار چندان آسانی نیست. مجریان هر کدام از طرح‌ها امیدوارند با توجه به مزایایی که دارند به عنوان طرح برتر انتخاب شوند.

گرچه هنوز نتایج اجرای طرح مشخص نشده است اما رئیس سازمان برنامه و بودجه اعلام کرده قرار است دستگاه‌های کارتخوان مخصوصی در فروشگاه‌ها نصب ‌شود و مردم هنگام خرید نوع کالای خریداری‌شده را در دستگاه انتخاب کنند تا یارانه آن محاسبه و از حساب یارانه آنها کسر شود.

قرار است نتیجه تمامی این طرح‌ها در ستاد اقتصادی دولت مورد بررسی قرار گیرد و در نهایت رئیس‌جمهور با توجه به شرایط کشور و نتایج طرح یکی از طرح‌ها را به عنوان جایگزین پرداخت نقدی یارانه انتخاب کند.

طبق آنچه تاکنون اعلام شده است، ۳۰ درصد جمعیت کشور یارانه ۴۰۰ هزار تومان، ۶۰ درصد دیگر یارانه ۳۰۰ هزارتومانی دریافت می‌کنند و نزدیک به ۱۰ درصد جزو طبقات برخوردار هستند و بی‌نیاز از حمایت دولت شناسایی شده‌اند که در صف یارانه‌بگیران نیستد. وزیر اقتصاد بارها اعلام کرده است تفکیک دهک‌ها را دولت با حداکثر دقت و احتیاط انجام داده است تا در بین گروه‌هایی که کاملاً نیازمندند و طبقه متوسط و میانی تمایز قائل شویم و نزدیک به ۷۷ میلیون نفری که گیرندگان یارانه هستند در این دو طبقه تقسیم‌بندی شده‌اند.

دوبرگردان تاریخی

در صورت اجرا شدن طرح کالابرگ الکترونیکی، بار دیگر نحوه پرداخت یارانه از شکل نقدی به شکل کالایی تغییر خواهد کرد و به نظر می‌رسد پروژه هدفمندسازی یارانه‌ها مجدداً در یک دور تاریخی قرار می‌گیرد. اگر در سال ۸۹ به صورت خاص تصمیم گرفته شد به‌ جای انتشار کوپن که از دوره دولت خاتمی و دولت اصلاحات انتشار گسترده آن متوقف شده بود و فقط برای شهرستان‌ها و به صورت محدود منتشر می‌شد متوقف شود و به صورت گسترده ۴۰ هزار تومان به ازای هر فرد برای سرپرست خانوار واریز شود، حال تصمیم گرفته شده است این طرح به مدل عرضه کالا اختصاص یابد چراکه مجریان طرح به این نتیجه رسیده‌اند که پول پرداختی به ازای یارانه به افراد جامعه در نقطه هدف دولت هزینه نمی‌شود و افراد به‌ جای آنکه آن را صرف خرید کالای روزمره و مورد نیاز خود کنند در بخش‌های دیگری هزینه می‌کنند.

با توجه به تکرار تاریخ و در نهایت اجرایی شدن توزیع کالابرگ الکترونیکی شاید در دولت‌های آتی باز هم طرحی مبنی بر هدفمندسازی یارانه‌ها ارائه شود و توزیع نقدی یارانه در دستور کار قرار گیرد.