تراکنش‌های آنلاین خطر خلق پول دارند

همه از تراکنش‌های آنلاین و انتقال تمامی پرداخت روی این بستر صحبت می‌کنیم. اما آیا تا کنون به مخاطرات آن نیز اندیشیده‌ایم؟ آیا فکری برای رفع این مخاطرات کرده‌ایم؟ یکی از این مخاطرات خلق پول است. روش پرداخت وجه در نوع تسویه‌های مالی بسیار تاثیرگذار است. روش سنتی پرداخت، پرداخت با پول نقد است. در این روش، مالکیت فیزیکی پول از خریدار به فروشنده منتقل می‌شود. به عنوان مثال وقتی من کیفی می‌خرم مابه‌ازای آن پول پرداخت می‌کنم.

این پول دیگر در جیب من نیست، به جیب فروشنده می‌رود و تسویه‌حساب انجام می‌شود. اما هنگامی‌که از دیگر ابزارهای پرداخت همانند چک استفاده می‌کنیم، چه اتفاقی می‌افتد؟ تا زمانی‌ که فروشنده چک را به حساب نگذارد از حساب خریدار پولی کم نمی‌شود. وقتی چک به حساب گذاشته شد، وجه از حساب خریدار کسر و به حساب فروشنده منتقل می‌شود.

حال وقتی با ابزار الکترونیکی کار می‌کنیم این تاخیر علی‌القاعده نباید دیگر صورت بگیرد. بنابراین وقتی با ابزار الکترونیکی پول پرداخت می‌کنیم، وجه بلافاصله از حساب خریدار کسر می‌شود. فرض می‌کنیم من از حساب بانک خودم به حساب بانک فروشنده پول پرداخت کرده‌ام. آیا باید حساب آن بانک هم بدهکار و حساب بانک فروشنده بستانکار شود؟ در این فاصله اگر یک پرداخت باشد هیچ مشکلی وجود ندارد. اما وقتی می‌بینیم ده‌ها هزار دستور پرداخت می‌آید باید حساب یک بانک بدهکار و حساب بانک دیگر بستانکار ‌شود. در این شرایط ممکن است آن بانک موجودی کافی نداشته باشد.

بنابراین سوالی که برای همه بانک‌های مرکزی دنیا مطرح می‌شود این است که وقتی پرداخت می‌خواهد به شکل الکترونیکی صورت بگیرد چگونه باید متناسب با اینکه مشتریان یکی‌یکی در حال صدور دستور پرداخت هستند، کنترل کنند که حساب بانک آنقدر موجودی دارد یا نه؟ از این رو، دستور پرداخت‌ها را نگه می‌دارند و حساب بانک را چک می‌کنند.

مثال دیگری می‌زنیم. فرض کنید خریدار در بانک ملی و فروشنده در بانک پارسیان حساب دارد. خریدار با کارتش یک کیف ۱۰۰ هزار تومانی می‌خرد. این وجه باید از حساب بانک ملی به حساب بانک پارسیان برود. بنابراین ۱۰۰ هزار تومان باید از حساب بانک ملی کم شود. حال اگر بانک ملی یک میلیون کارت دست افراد مختلف دارد و همه به همین روش خرید می‌کنند، یک‌باره حساب بانک ملی باید چند میلیارد پایین بیاید اما ممکن است بانک ملی اینقدر موجودی نزد بانک مرکزی نداشته باشد. چون این پول باید از بانک مرکزی پرداخت شود، پس چنین کنترلی را بانک مرکزی باید همیشه انجام دهد.

سرعت پرداخت‌ تراکنش‌های آنلاین لزوما سرعت تسویه را به ‌دنبال نمی‌آورد. سرعت تسویه بعد از این مرحله است که مطمئن شویم حساب بانک‌ها نزد بانک مرکزی موجودی کافی دارد. شاید تصور شود علی‌القاعده باید داشته باشد در حالی‌که خیر، علی‌القاعده چنین چیزی وجود ندارد. چراکه الان نزدیک به ۲۰۵ میلیون کارت دست مردم است و این کارت‌ها بین بیست و چند بانک توزیع شده‌اند. بانک‌هایی که کارت‌های بیشتری صادر کرده‌اند، خودشان را در معرض این قرار داده‌اند که مردم مدام با این کارت‌ها خرید کنند.

وقتی مردم خرید می‌کنند یک ترافیک زیاد پرداختی از بانکی به بانک دیگر سامان داده می‌شود. بانک مرکزی در این شرایط لزوما دروازه‌اش را روی کل ترافیک پرداختی باز نمی‌کند، بلکه کنترل می‌کند موجودی آن حساب‌ها کافی هست یا خیر.
فرض کنیم بانکی موجودی نداشته یا موجودی‌اش مقداری کم باشد. سوال این است که چه اتفاقی باید بیفتد؟ اینجا بانک مرکزی باید با رعایت رفاه مشتری اجازه پرداخت بدهد اما آن‌وقت حساب بانک مقصد را باید با چه پولی پر کند؟ در شرایطی که پول بانک ملی (بانک مبدأ) هنوز نرسیده و بانک پارسیان (بانک مقصد) هم پولش را می‌خواهد، چون فروشنده باید کیف را به خریدار تحویل دهد.

بانک مرکزی اینجا باید حساب بانک ملی را شارژ کند. آنچه که شارژ می‌کند با پول پرقدرت صورت می‌گیرد و در واقع نقدینگی را یک‌باره با ضریب خیلی زیادی بالا می‌برد، بنابراین بانک مرکزی ملاحظه می‌کند به گونه‌ای حساب‌های بین بانکی را تسویه کند که منجر به خلق پول نشود. یعنی تا زمانی‌ که پول منتقل نشده حساب بانک مبدأ را پر نمی‌کند. می‌گوید هر وقت وصولی از بانک ملی داشتم حسابش را پر می‌کنم.

گام بعدی این است که بانک مرکزی می‌گوید من اجازه خلق پول طی روز را می‌دهم اما پایان روز نباید خلق پول صورت بگیرد. در حال حاضر در طول روز بانک مرکزی اجازه این کار را می‌دهد اما پایان روز می‌گوید این حساب حتما باید پر شود.

یکی از بزرگ‌ترین مخاطرات تراکنش‌های آنلاین همین هست. وقتی مردم به عنوان یک خدمت دائمی پذیرفتند که بلافاصله باید از هر حسابی به هر حساب دیگری پول منتقل شود، در ارقام پایین اتفاق زیادی نمی‌افتد اما در ارقام بالا مخاطره‌انگیز است. چون یک‌باره ترافیک خیلی زیادی را از حساب بانک‌ها به حساب بانک دیگر می‌فرستد. در حالی که موجودی‌شان نزد بانک مرکزی، ممکن است به این میزان نباشد و مخاطره‌ این خدمت خلق پول است.

همه جای دنیا راهکار این است که بانک مرکزی در ازای وثیقه معتبر از بانک‌ها چنین اجازه‌ای را می‌دهد. بانک‌ها باید نزد بانک مرکزی وثیقه بگذارند؛ این وثیقه هم اوراق مشارکت و اوراق بهادار بدون ریسک است. این تدبیری است که بانک مرکزی ایران هم در حال پیگیری‌اش با بانک‌هاست و اگرچه مقررات این کار تصویب شده اما هنوز عملیاتی نیست چراکه حجم تراکنش‌های آنلاین بسیار بیشتر از اوراق موجود نزد بانک‌ مرکزی است.

اگرچه خلق پول با استفاده از ابزارهای پرداخت الکترونیکی فعلی به میزان کمی در ایران اتفاق می‌افتد اما یک مخاطره بزرگ محسوب می‌شود. به همین دلیل است که بانک مرکزی اخیرا تسویه‌های آنلاین با فروشندگان را در طرح شاپرک قطع کرده است. تا زمانی‌ که بانک‌ها بتوانند خودشان را برای پشتیبانی از این دستور پرداخت‌ها تجهیز کنند، به ‌تدریج این اتفاق روی خواهد داد.