معرفی کتاب: کشاکش فضای مجازی در چین

رانگبین هان در دانشگاه‌ ملی سنگاپور، دانشگاه پکن چین و دانشگاه کالیفرنیا درس خوانده و در حال حاضر دانشیار دپارتمان امور بین‌­الملل دانشگاه جورجیا است. تحقیقات او در این کتاب که هشت فصل و ۳۱۵ صفحه دارد، شصت مصاحبه آنلاین و آفلاین با مدیران و کاربران تالارهای گفتگو، محققان و اشخاص حرفه‌‌ای در حوزه رسانه را در بر می‌گیرد.

اغلب باور عموم بر این است که اینترنت به­‌عنوان پادزهری برای اقتدارگرایی عمل می­‌کند. همان­طور که تجربه برخی از انقلاب­‌های برخاسته از بستر رسانه‌­های اجتماعی از جنبش‌­های کشورهای عربی (۲۰۱۲-۲۰۱۰) نشان داد شهروندان مجهز به ابزارهای دیجیتال و مشخصاً رسانه‌­های اجتماعی حتی در ایجاد تغییرات بنیادین در نظام‌­های سیاسی هم به توفیقاتی دست یافته­‌اند.

دانلود فایل PDF کتاب کشاکش فضای مجازی در چین

با این حال، حکومت‌­هایی مانند چین کنترل و شیوه استفاده از اینترنت را نیز آموخته‌اند. تقابل بین جنبش‌های مردمی در کشورهای عربی و رژیم‌های اقتدارگرای انعطاف‌پذیرتر هماند چین، نشان‌دهنده رابطه درخور توجه بین توسعه فناوری، توانمندسازی اجتماعی و اقتدارگرایی است.

دوتایی‌ای در کار نیست

چین، کشوری که امیدهایی به ظرفیت دموکراتیک­ اینترنت برای تغییر و بهبود شرایط سیاسی در آن وجود داشت، اما حکومت آن تا کنون از چالش­‌های سیاسی‌اجتماعی رادیکال برخاسته از فضای مجازی جان سالم به در برده است. با این حال، حکمرانی اینترنت در چین همچنان یک موضوع بسیار بحث‌برانگیز است.

کتاب «کشاکش فضای مجازی در چین» با بررسی تقابل برخط گروه­‌های مختلف ابتدا به مثابه یک بازی موش و گربه در حوزه پالایش محتوا و سپس، از زاویه رقابت گفتمانی بر بستر فضای مجازی ادعایی پارادوکسیکال (متناقض نما) مطرح می­‌کند:

1. حاکمیت چین (Chinese Party-state) به چنین ظرفیتی مجهز شده است که به موازات گسترش اینترنت به‌عنوان ابزاری آزادی‌بخش، در تمامی حوزه‌­ها به‌­طور نامحدود حضور داشته باشد.
2. علت توضیح‌دهنده اصلی برای این هم­زیستی، برخلاف آنچه بسیاری گفته‌اند، نه در ظرفیت دولت در کنترل و انطباق‌­پذیری (تاب­‌آوری سیاسی)، بلکه در تکثرگرایی ناشی از فضای اظهارنظر برخط در چین است. موضوعی که نه‌تنها منتقدان حکومت، بلکه دیدگاه‌­های حامی دولت به‌خصوص حامیان ملی‌­گرایی را نیز توانمند می­‌کند.

این استدلال در مقابل کسانی قرار می‌­گیرد که ادعا می­‌کنند تاب­‌آوری حکومت چین در عصر اینترنت صرفاً به دلیل توانایی آن در کنترل و انطباق سریع با تغییرات است. اما با کسانی که پتانسیل اینترنت برای تحقق دموکراتیک­‌سازی آرمانی و رادیکال در چین را بیش از حد اثرگذار ارزیابی می­‌کنند نیز همدل نخواهد بود.

در مجموع، هان با ارائه درک عمیق­‌تری از پویایی­‌های اظهارنظر برخط کاربران چینی، مخاطب خود را از تفکر دوتایی ساده‌­انگارانه درباره فضای مجازی در چین و پیش­‌بینی آینده سیاسی بر مبنای آن بر حذر می­‌دارد.

دغدغه‌های مهم

کتاب «کشاکش فضای مجازی در چین» دو دغدغه تحلیلی را بیان می­‌کند که بنا به گفته نویسنده در ادبیات فعلی به حد کافی به آن­ها پرداخته نشده ­است. اول آنکه، نشان می‌­دهد تأثیر اینترنت بر سیاست در چین، بسیار درهم‌آمیخته و پیچیده‌تر از مدل دوگانه‌ای است که در آن یا جامعه یا دولت بر دیگری غالب است. در حقیقت او بر این باور است که توسعه اینترنت در چین بیش از دموکراتیک‌­سازی، موجب آزادی‌بخشی شده و این امر به ­این معناست که در ایجاد مشارکت اجتماعی بیشتر در میان شهروندان چینی موفق، اما در هدایت چین به ‌سمت تغییری دموکراتیک و یکپارچه ناتوان بوده ­است. لذا اینترنت می­‌تواند نقش سوپاپ اطمینان یا بستری فعالانه برای کنشگری سیاسی ایفا کند، مشروط بر اینکه شهروندان اینترنتی تا چه اندازه یارای مقاومت در برابر جریان اصلی رسانه و پروپاگاندا را داشته باشند.

دغدغه دوم که کتاب به آن می­پردازد، آشکارکردن ضرورت تفکیک میان دولت و فضای مجازی به ‌منظور فهم بهتر حکمرانی اینترنت در چین است.

شکی نیست که نهاد­های دولتی و حاکمیتی متعددی در چین در زمینه کنترل محتوا و رقابت گفتمانی، درگیر هستند. منافع و انگیزه‌­های متنوع آن­ها در کنار هم منجر به شکل‌دهی به دورنمای سیاست فضای مجازی در چین شده ­است. از این رو، پذیرش این فرض که فضای مجازی یکپارچه‌ و همگنی در چین وجود دارد که ذاتاً آزادی‌بخش و حامی دموکراسی است نیز صحیح نیست.

با وجود اینکه بسیاری اینترنت را به­‌مثابه یک فناوری نوظهور که به کمک دگرگون‌­سازی حکومت‌های اقتدارگرا در جوامع می‌­آید تحسین می­‌کنند، عده‌ای دیگر به تبیین تأثیرات مخرب و ضدیکپارچگی آن پرداخته‌­اند و بیان می­‌کنند که اظهار نظر برخط ممکن است در نهایت به طیف‌بندی­‌های غیرمسالمت­‌آمیز یا حتی بالکانیزه شدن (Balkanization) جامعه منجر شود.

ارتش پنجاه‌ سنتی

مساله‌­ای که به‌­طور خاص هسته مرکزی کتاب را به خود اختصاص داده این است که اینترنت تا چه میزان شهروندان چینی را توانمند کرده یا حکومت اقتدارگرای چین را به چالش کشیده ­است؟

نویسنده برای پاسخ این سؤال فراتر از دیدگاه غالبی که بر نقش اینترنت در ارتباطات سیاسی می‌پردازد جست‌وجو می‌­کند. چرا که این دیدگاه مانع مطالعه و ارزیابی دقیق چالش‌­های برخط می‌شود. در حقیقت، دولت فقط به پالایش محتوا اکتفا نمی‌­کند، بلکه به مدیریت و مهندسی ظرافت­مندانه افکار عمومی از طریق اعمال راهبردهای ابتکاری پروپاگاندا نیز می‌­پردازد، همان چیزی که از آن با عنوان ارتش پنجاه‌­سنتی(ارتش سایبری حامی حکومت چین) یاد می­‌شود. در مقابل نیز بازیگران اجتماعی نه‌تنها با توسل به روش‌­های خلاقانه و ابتکاری به مبارزه با دولت پرداخته‌­اند، بلکه تاجایی که در چارچوب سرسختانه کنترل آزادی­‌بخشی می‌­گنجند در سامان‌دهی عملیاتی کنشگری برخط نیز، مشارکت جسته­‌اند.

هان با بررسی نظام کنترل بر اینترنت در چین، آن را به سه دوره تقسیم می‌­کند که دسته‌­بندی نوآورانه‌­ای در ارزیابی سیاست مجازی چین محسوب می‌­شود و مرور آن خالی از لطف نیست.

او رشد و گسترش کنترل دولت و تغییر تمرکز نهادی در مراحل مختلف را شامل تغییر تمرکز از تنظیم‌­گری به سمت کنترل و از امنیت شبکه به سمت پالایش محتوا می‌­داند. از این رهگذر، نشان می­‌دهد که دگرگونی استراتژی­‌های کنترل و شیوه اعمال حکمرانی حاکمیت چین بر گسترش اینترنت و نمود تأثیرات روزافزون سیاسی اجتماعی آن شدیداً مؤثر بوده است.

سیاست­‌های دولت در زمینه کنترل محتوا در ابتدای کار، اغلب به ­صورت مبهم و پراکنده بوده و بیشتر جنبه آزمایشی داشته است. البته هان معتقد است که این ابهام می­‌تواند عامدانه باشد، چراکه اساساً این استراتژی به لحاظ هزینه به‌صرفه و در عین حال از سرعت و چابکی کافی برخوردار است. همچنین ممکن است غیرعامدانه و ناشی از عوامل ساختاری و ظرفیت محدود دولت در امر کنترل باشد. درواقع می‌­توان گفت نظام کنترل محتوای اینترنتی در چین فرآیند آزمون و خطا را پشت سر گذاشته و دولت به‌­تدریج ظرفیت­‌های نهادی، تنظیم­‌گرانه، اجرایی و حتی فنی خود را در مسیر اعمال حکمرانی بر فضای مجازی افزایش داده است.

با این حال، نظام کنترل محتوا در چین همچنان با چالش­‌هایی مواجه است. کنترل محتوای اینترنتی نه­‌تنها جزو فرآیند­های انطباق دولت با چالش­‌های فضای مجازی، بلکه فرآیندی است که در آن بازیگران غیردولتی به بررسی فرصت­‌ها و محدودیت‌­های اظهار نظر برخط می­‌پردازند و نسبت به تلاش‌­ها و اقدامات دولت در زمینه پالایش محتوا واکنش نشان می­‌دهند. از این منظر، کنترل بر فضای مجازی در چین شبیه یک جعبه شنی عمل می­‌کند که هر دو گروه مدافعان (ملی­گرایان افراطی) و مخالفان حکومت چین در فضایی پویا و دیالکتیکی، روش­‌های سازگاری خود را دائماً خلق و نقض می­‌کنند.

در این میان، این یادگیری متقابل و پایدار برای حکومت، ظرفیت تاب­‌آوری سیاسی را در برابر چالش‌­های فضای مجازی فراهم می‌­کند و کنش‌گران مجازی را نیز هر روز بیش از روز قبل به ورطه اسلکتیویسم یا توهم اثرگذاری بر تحولات سیاسی واقعی سوق می‌­دهد.

بنا بر استدلال هان در این کتاب، برآیند دیالکتیک مذکور در حوزه کنش‌گری برخط هیچگاه باعث غلبه دولت یا جامعه بر دیگری نشده است. درواقع فضای مجازی فرصت­های کم­‌نظیرِ ایفای نقش فعالانه و اظهارنظر برخط را برای بازیگران واسط (شرکت­‌های ارائه­‌دهنده خدمات اینترنتی) و کاربران به وجود آورده و موجب ایجاد تعارضات و مشکلاتی در بین نهادهای دولتی و دستگاه کنترل حاکمیت چین شده است. اما در عین حال، در موارد بسیاری به تشدید و پیچیده­‌تر شدن میزان و روش­‌های کنترل بر کنشگری مجازی انجامیده است.