پژوهشی در بنیادهای حقوقِ هوشِ مصنوعی (۲۲)؛ عدالتِ سه‌بعدی در تنظیم‌گری هوش مصنوعی

راهی دوساله‌ را در تحلیل بنیادهای حقوقِ هوش مصنوعی طی کرده‌ایم و اکنون، در سرفصل «تنظیم‌گریِ خوب» برای هوش مصنوعی، رسیده‌ایم به عدالت تنظیم‌گری (Regulatory Justice)؛ اما توجه ما به عدالت، نه‌فقط به‌منزله اصل اخلاقی یا آرمان سیاسی، بلکه به‌مثابه بنیان مشروعیت هر نوع تنظیم‌گری است. تاکنون به چندین مؤلفه در تنظیم‌گری خوب اشاره کرده‌ام و عدالت نیز مفهومی مستقل از سایر شاخص‌های تنظیم‌گریِ خوب نیست، و چه‌بسا در تمام آن مؤلفه‌ها، «عدالت» را در غایت جست‌وجو می‌کنیم؛ چراکه: ضرورت، مقدمه عدالت است: در جایی که مداخله ضروری نیست، تنظیم‌گری عادلانه نخواهد بود. تناسب، ابزار عدالت است: شدت، گستره و ابزار تنظیم‌گری باید متناسب با مساله باشد تا عدالت حفظ شود. شفافیت، محکِ عدالت است: عدالتی که گریزان از آشکاری باشد، در معرض انحطاط و زورگویی است. مسئولیت‌پذیری، شرط تضمین عدالت است: بدون امکان بازخواست، عدالت صرفاً یک واژه بی‌ضمانت خواهد بود. انصاف، روح عدالت است: در سه سطح فرایندی، ساختاری و پیامدی، انصاف بستر تحقق عدالت را فراهم می‌کند. در پایان یادداشت بیست‌ویکم، این نتیجه محوری طرح شد که عدالت تنظیم‌گری، باید هم در سطح سیاست‌گذاری و هم در نهادسازی حضور و بروز یابد. حال ادامه سخن را از بند ۲۳۴ پِی خواهیم گرفت: اول: اضلاع عدالت تنظیم‌گری ۲۳۴. در حیطه نظر می‌شود صدها صفحه در اهمیت عدالت نوشت اما در اینجا سخن ما معطوف به عمل و مشتاق به نتیجه است. بنابراین «کارکرد عدالت در تنظیم‌گری» به نحو عام، و در هوش مصنوعی به نحو خاص، نخستین دغدغه است. همه تنظیم‌گران و قانون‌گذاران از پایبندی به عدالت می‌گویند اما چرا این عدالت در عرصه عمل محقق نمی‌شود؟ کارکرد عدالت چیست؟ با چه شاخصی باید تحقق عدالت را سنجید و ارزیابی کرد. تا زمانی که برای پرسش‌هایی از این دست پاسخِ روشن نداشته باشیم،‌ همچنان مشغول روایتِ آرزوهایمان در بابِ عدالت هستیم. پاسخ تمام این پرسش‌ها را نمی‌توان در...