جهان نمی‌ایستد اگر ما بایستیم، موقعیت ایران و کشورهای منطقه در هوش مصنوعی

در عصر کنونی که فناوری‌های تازه‌نفسی مانند هوش مصنوعی، هر لحظه بیشتر با زندگی روزمره و کسب‌وکارها گره می‌خورند، شاهد رقابتی شانه‌به‌شانه برای پیشتازی در این عرصه هستیم. اهمیت دستیابی هرچه سریع‌تر به زیرساخت‌ها و دانش فنی مورد نیاز برای توسعه ابزارهای هوشمند، رقابت را از دایره شرکت‌های مطرح و غول‌های تکنولوژی فراتر برده است و پای دولت‌ها را نیز به میان کشانده. حال در این کشمکش، هر کشوری که موفق شود نیروهای متخصص بیشتری را آموزش دهد، توانایی آنها را به کار بگیرد و حتی نخبگان دیگر کشورها را هم جذب خود کند، برگ برنده این رقابت را در دست خواهد داشت.

شاید نتوان جایگاه ایران را با چند کشور توسعه‌یافته که سال‌هاست به سرمایه‌گذاری عظیم در حوزه هوش مصنوعی مشغول‌اند مقایسه کرد؛ اما قیاس خود با کشورهای منطقه و حاشیه خلیج‌فارس به هیچ عنوان مع‌الفارق محسوب نمی‌شود؛ چرا که از آغاز عصر هوش مصنوعی زمان زیادی نمی‌گذرد و تقریباً بخش عمده‌ای از کشورها، فرصت یکسانی برای شروع فعالیت خود در این زمینه داشته‌اند. در این میان، برخی از دولت‌ها هنوز به ضرورت توسعه زیرساخت‌های موردنیاز هوش مصنوعی پی نبرده‌اند و برخی دیگر، از کوچک‌ترین فرصت‌ها برای ارتقا مدل‌های بزرگ زبانی و نیز دیگر محصولات هوشمند خود گذر نمی‌کنند.

بیایید برای ذکر مثال، از منطقه خارج نشویم و عملکرد یکی از کشورهای همسایه را زیر ذره‌بین ببریم. امارات متحده عربی چند سال است که فعالیت جدی خود در زمینه هوش مصنوعی را آغاز کرده و طی این مدت توانسته با تهیه هزاران پردازنده گرافیکی مختص هوش مصنوعی و توسعه چندین LLM پیشرفته، سودای رقابت با سردمداران این حوزه یعنی مدل GPT-4 شرکت OpenAI و مدل Gemini گوگل را در سر بپرورانند. نخستین گام عملی امارات، توسعه مدل بزرگ زبانی فالکن در سال گذشته بود که توانست مدل‌های ۴۰ و ۱۸۰ میلیارد پارامتری خود را به صورت متن‌باز در دسترس توسعه‌دهندگان قرار دهد. چندی پیش هم نسخه دوم این LLM با ۱۱ میلیارد پارامتر و بر پایه معماری Llama به صورت متن‌باز عرضه شد. در کنار این مدل، امارات توانست نظر مایکروسافت را برای سرمایه‌گذاری روی مجموعه G42 خود جلب کند و بیش از ۱.۵ میلیارد دلار از سرمایه جذب‌شده را به توسعه یک LLM بر پایه زبان عربی به نام جیس (Jais) اختصاص دهد.

این تنها گوشه‌ای از تلاش منطقه برای گام برداشتن در زمینه هوشمندسازی است و دیگر کشورها مانند عربستان سعودی، قطر و… هم از این قافله عقب نمانده‌اند. عربستان با سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری بر روی فناوری‌های هوشمند، در صدد ایجاد «سیلیکون ولی» خاورمیانه در شهر ریاض است و در صورت به ثمر نشستن این طرح، می‌توان انتظار داشت این کشور به یکی از مدعیان جدی ماراتن هوش مصنوعی تبدیل شود. علاوه‌بر این، چشم‌انداز بلندمدت عربستان برای تبدیل‌شدن به قطب هوش مصنوعی منطقه را می‌توان با تاسیس «Arabic Intelligence Center» که یک مرکز تخصصی برای توسعه سرویس‌ها و زیرساخت‌های هوشمند مبتنی بر زبان عربی است، به وضوح مشاهده کرد.

نمی‌توانیم از توسعه هوش مصنوعی در منطقه صحبت کنیم اما کلامی از قطر به میان نیاوریم. این کشور با اختصاص بودجه ۲.۵ میلیارد دلاری، برای سرمایه‌گذاری روی استارت‌آپ‌های فعال در زمینه هوش مصنوعی، بخشی از تمرکز خود را به رشد کسب‌وکارهای نوپا در حوزه‌های مرتبط با هوشمندسازی اختصاص داده است. قطر موفق شده با برگزاری رویدادهایی مانند «Start in Qatar»، بیش از ۲۵۰ استارت‌آپ هوش مصنوعی را از سراسر دنیا، از جمله ایران، به خود جذب کند و از این طریق، اکوسیستم هوش مصنوعی خود را با بهره‌برداری از نخبگان و استعدادهای دیگر کشورها، بیش‌ازپیش تقویت کند. علاوه بر این، دولت قطر با پشتیبانی از پروژه‌های ملی خود همچون مدل بزرگ زبانی «Al-Fanar»، سعی دارد برترین LLM متمرکز بر زبان عربی را در اختیار داشته باشد و در این زمینه، گوی رقابت را از دیگر کشورهای عرب‌زبان برباید.

این توجه به پیشرفت فناورانه در حاشیه خلیج‌فارس مانند آهنربایی برای استعدادهای دیگر کشورها عمل کرده و نه‌تنها نظر متخصصان ما، بلکه توجه نخبگان دیگر کشورها را هم به خود جلب می‌کند. آنچه باعث می‌شود دیگر جوامع، متخصصان توانمند خود را حفظ کنند، وجود عزم جدی و چشم‌اندازی روشن برای پیشرفت در حوزه تخصصی این افراد در داخل مرزهاست. اما سؤال مهمی که باید پرسیده شود این است؛ آیا این عزم و چشم‌انداز در سرزمین ما نیز وجود دارد؟

بی‌شک دانش‌آموختگان و کارشناسان حوزه‌های مرتبط با هوش مصنوعی در کشور، دل در گرو این خاک دارند و ترجیح می‌دهند در صورت وجود شرایط مناسب، پیشرفت شخصی خود را به آبادانی ایران گره بزنند؛ اما زمانی که چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای در پیش رو نباشد، نمی‌توان خرده گرفت که نخبگان ما، آینده خود را در مکانی غیر از خانه خود جستجو کنند.

البته به واسطه فعالیت شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان داخلی و توسعه محصولات هوشمند متنوع، نمی‌توان شرایط پیشرفت هوش مصنوعی در کشور را یک وضعیت ایستا دانست؛ خصوصاً پس از عرضه چندین مدل بزرگ زبانی مبتنی بر زبان فارسی طی ماه‌های اخیر، می‌توان گفت که چراغ زیست‌بوم هوش مصنوعی ایران همچنان روشن است و در عین نبود حمایت‌های لازم، قصد ندارد قافله را به‌سادگی به دیگر بازیگران ببازد. هرچند حمایت‌های بی‌حد و حصر دیگر رقیبان از اکوسیستم‌های هوش مصنوعی خود، صدای زنگ خطر را به گوش همه ما می‌رساند.

یکی از عواملی که نقشی سازنده در ترویج دانش مدل‌های زبانی ایفا می‌کند و هم‌افزایی میان فعالان این حوزه را افزایش می‌دهد، برگزاری رویدادها و همایش‌های تخصصی در حوزه LLMها است. خوشبختانه از این نظر، فعالیت‌های قابل توجهی در حال شکل‌گیری است که از آنها می‌توان به رویداد «هوش مصنوعی و قند پارسی؛ بر مدار نوآوری‌های پارت» اشاره کرد که به زودی در هفته اول خرداد برگزار خواهد شد. این رویداد در زمینه مدل‌های زبانی است و تلاش دارد تا  جمعی از نخبگان، اساتید دانشگاه، اعضای فعال انجمن‌های علمی، متخصصان و فعالان حرفه‌ای هوش مصنوعی را با هدف رشد و توسعه هرچه بیشتر اکوسیستم هوش مصنوعی کشور، گرد هم آورد. رویدادهایی از این دست، پتانسیل آن را دارند که برگی جدید در دفتر هوش مصنوعی کشور رقم بزنند و ما هم به نوبه خود، برگزاری آنها را به فال نیک می‌گیریم.

ابتدای یادداشت را با ضرب‌المثلی از ادبیات آفریقا شروع کردیم و می‌طلبد که مطلب را با یک مثال دیگر از همین قاره به پایان برسانیم. بین مردمان آفریقا مصطلح است که «پرندگان، آشیانه خود را به‌وسیله پر دیگر پرنده‌ها بنا می‌کنند». امیدواریم که فرصت‌های موجود را مغتنم بشماریم، پیش از آنکه پرهای طاووس این مرز و بوم، آشیانه شاهین‌های بیگانگان شود.