آیا با میر و بریکس‌پی، شبکه شتاب جان می‌گیرد؟ خروج شتاب از محاصره

۲۱ آبان‌ماه بالاخره بعد از سال‌ها تعویق وعده‌ها، شتاب ایران به شبکه میر روسیه متصل شد و شبکه کارتی و بانکی ایران هوایی تازه برای تنفس یافت. در واقع، از سال ۲۰۱۲ که با اعمال تحریم‌ها بر بانک‌های ایرانی، ایران از حضور در جامعه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی (SWIFT) منع شد، بانک مرکزی و شبکه بانکی کشور، در ساختار ارتباطات بانکی با ممنوعیت فعالیت مواجه بود و همین امر، در این سال‌ها حرکت به سمت جایگزین‌هایی برای خروج شتاب از محاصره را پیش روی شبکه بانکی ایران قرار داد. اما هیچ‌کدام از جایگزین‌های شبکه ارتباطات بین بانکی، در نتیجه به اتصال نزدیک نشد و تنها خبرهای امکان اتصال شبکه شتاب به شبکه‌های جایگزین ارتباطات بین‌بانکی به گوش می‌رسید. با این همه، بعد از آغاز جنگ روسیه و اوکراین در فوریه سال ۲۰۲۲ و منع حضور روسیه در سوئیفت، گام‌های اجرایی پروژه اتصال شتاب به میر جدی‌‎تر از گذشته برداشته شد و اکنون به گفته نوش‌آفرین مومن‌واقفی معاون فناوری‌های نوین بانک مرکزی، هشت بانک ایرانی به میر متصل شده‌اند.

۱۲ سال سخت

شبکه بانکی ایران ۱۲ سال در تنگنای ارتباطات بین‌بانکی، مسیر سختی برای تبادل مالی و تراکنش‌ها گذارنده و امروز نیز با اتصال شتاب به میر این مسیر سخت به پایان نرسیده است. با این حال، جایگزینی به منظور ارتباطات بین‌بانکی در کشور روسیه برای شهروندان ایرانی عملیاتی شده است و در مراحل بعدی این پروژه احتمالاً توسعه ارتباطات بین‌بانکی بتواند تا حدودی عقب‌‎ماندگی شبکه بانکی را جبران کند.

در چهار دهه گذشته سوئیفت حکمرانی تام‌وتمامی به عنوان پیام‌رسان مالی در جهان داشته و جریان تبادل پیام‌های مالی بین 200 کشور و بیش از 11 هزار موسسه مالی را بر عهده گرفته است. در سال 2012 با منع ایران برای حضور سوئیفت، عملاً شبکه بانکی ایران در بن‌بست ارتباطاتی قرار گرفت و رایزنی‌های گسترده‌ای برای برون‌رفت از این مساله آغاز شد.

مسیر مذاکره‌ها از کشورهای حاشیه خلیج فارس، بحرین، قطر و غیره آغاز شد و به کشورهای خاور دور یعنی چین و ژاپن و روسیه کشید. البته در این میان مذاکره‌ها هنوز با چین و ترکیه برقرار است و اخیراً محمدرضا فرزین رئیس کل بانک مرکزی از در دستور کار بودن اتصال شبکه شتاب به شبکه کارتی ترکیه و چین خبر داده است. اما آنچه از مجموعه این مذاکرات در سایه تحریم‌های آمریکا به مرحله عملیات رسیده، اتصال به میر روسیه بوده است. در واقع، از نیمه دهه 90 شمسی با اوج اعمال تحریم‌ها، طرف ایرانی در تلاش برای خروج از بن‌بست شبکه بانکی کشور، مذاکرات غیرفعال‌شده خود را جهت ویژه‌ای بخشید و در مسیر مقابله با تحریم‌های بانکی تلاش‌های گسترده‌ای به کار بست.

در دولت دوم اصلاحات بود که نخستین مذاکره‌ها برای اتصال شبکه بانکی ایران به شبکه بانکی بین‌المللی آغاز شد، این مسیر شروع راهی پرفرازونشیب برای شبکه بانکی ایران بود. در آن زمان بحث امکان استفاده از کارت‌های بین‌المللی ویزا و مستر در میان بود منتها دوام چندانی پیدا نکرد و به خاطره‌ها پیوست. اما در نیمه دوم دهه ۹۰ تلاش ولی‌الله سیف رئیس وقت بانک مرکزی برای برقراری نوعی اتصال میان شبکه بانکی و کارتی روسیه آغاز شد و مذاکرات جدی با طرف روسی در پیش گرفته شد. با این حال، در زمان سیف این پروژه پیشرفتی نداشت و عملاً از دستور کار خارج شد.

رئیس کل سابق بانک مرکزی در گفت‌وگویی که در گذشته با پیوست درباره وضعیت اتصال میر و شتاب در آن زمان برقرار بود توضیح داد: «در ملاقاتی که با رئیس بانک مرکزی روسیه داشتم این موضوع را مطرح کردم. بعد از توضیحات پذیرفت و قرار شد مسئولان IT دو بانک اقدامات نرم‌افزاری لازم را با هماهنگی هم انجام دهند و در اولین فرصت اقدام شود. متعاقباً معاون وقت IT بانک مرکزی در سفری به مسکو با طرف روس مذاکره و ضمن هماهنگی‌های فنی لازم، اقداماتی را که برای اتصال سوییچ دو سیستم لازم بود انجام دادند و طرفین اعلام کردند منتظر اجازه برای شروع هستند.»

سیف علت نهایی نشدن این پروژه را تاخیر طرف روس در اتصال شتاب به میر عنوان کرد. او گفت: «بعد از آن به دلیل تاخیر روس اجرای پروژه به تعویق افتاد. تا آنجا که در جریان هستم بعداً هم بانک مرکزی در مقاطعی پیگیری کرده ولی طرف روس به بهانه‌هایی موضوع را به آینده موکول کرده است.»
رئیس وقت بانک مرکزی مهم‌ترین دلیل روس‌ها در تاخیر اجرای پروژه اتصال شتاب به میر را تحریم ایران دانست و گفت: «آنها نگران بودند که این اقدام مشکلی از طرف غربی‌ها برایشان ایجاد نکند ولی بعد از حمله به اکراین و تحریم‌های علیه روسیه دیگر موردی برای این نگرانی نداشتند.» در واقع، بعد از جنگ روسیه و اوکراین مسیر انجام پروژه اتصال شتاب و میر سرعت بیشتری گرفت و به نقطه کنونی رسید. در حال حاضر مرحله اول اتصال شتاب به میر انجام شده و احتمالاً تا سال آینده مراحل نهایی این پروژه به سرانجام برسد. با این همه، اتصال شبکه بانکی و کارتی ایران به ساختار شبکه بانکی بین‌المللی اکنون در مرحله جدیدی قدم گذاشته که بیش از آنکه در مسیر توسعه و گسترش ارتباطات بین بانکی باشد، چاره‌ای برای عبور از سال‌های سخت تحریم شبکه بانکی کشور است.

پذیرش در ایستگاه میر

محمدرضا فرزین رئیس کل بانک مرکزی در مراسم رونمایی اتصال شتاب به میر از برداشته شدن مرزهای پرداخت الکترونیکی میان دو کشور ایران و روسیه گفته بود. بر اساس گفته‌های فرزین، کارت‌های شتاب ایران می‌تواند در دستگاه‌های خودپرداز روسیه برای گردشگران ایرانی استفاده شود و به ازای موجودی ریالی کارت‌های شتابی، اسکناس روبل دریافت کنند.

نوش‌آفرین مومن‌واقفی، معاون فناوری‌های نوین بانک مرکزی، درباره مرحله نخست اجرای طرح اتصال شتاب به میر گفته است: «در حال حاضر، از فاز اول این پروژه بهره‌برداری شده و گردشگران ایرانی می‌توانند در روسیه از خودپردازها وجه دریافت و در فاز بعدی گردشگران روس می‌توانند از پایانه‌های فروشگاهی ایران استفاده کنند. شرکت ملی انفورماتیک و یک شرکت روسی در این زمینه همکاری کرده‌اند. همچنین بانک صادرات و بانک «VTB» روسیه نیز در این طرح به عنوان کارگزار حضور دارند. در حال حاضر هشت بانک به میرشتاب متصل هستند.»

معاون فناوری‌های نوین بانک مرکزی توضیح داد: «در طرح کهربا برای صرفه‌جویی در هزینه‌ها، استفاده از موبایل را انتخاب کرده‌ایم و تا پایان سال با موبایل و از طریق NFC افراد می‌توانند عملیات پرداخت را انجام دهند. در پروژه میرشتاب از طرح کهربا استفاده شده است.»

به عبارت بهتر، فناوری NFC توانسته قفل ناهمسانی سطح تکنولوژی دو کشور را بکشند و نقطه‌ای برای اتصال میرشتاب ایجاد کند. در گذشته، یکی از علت‌های برجسته در متصل نشدن شتاب به میر اختلاف سطح تکنولوژی دو کشور عنوان می‌شد و به نظر می‌رسد با به‌کارگیری طرح کهربا، کارت‌های شتابی می‌توانند در خودپردازهای روسی دارای NFC استفاده شوند.

واگذاری نقش سوئیفت به بریکس‌پی

اتصال شتاب به شبکه کارتی روسیه یا همان میر گشایش روزنه‌ای در ارتباطات بین بانکی برای شبکه بانکی و کارتی ایران رقم زده است و مراحل توسعه‌ این پروژه احتمالاً منجر به اتصال هرچه بیشتر دو شبکه شتاب و میر شود؛ چراکه پروژه اتصال شتاب به میر در شرایطی برای دو کشور به اجرا درمی‌آید که نیازی دوطرفه برای این اتصال در سطح دو کشور شکل گیرد و به نظر می‌رسد روسیه ریسک تحریمی ارتباط با شبکه بانکی کشور را پذیرفته است. شبکه میر از سال ۲۰۲۲ در بانک‌های کشورهای آبخاز، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، اوست جنوبی، تاجیکستان، ترکیه، ازبکستان، ویتنام و بلاروس مورد پذیرش قرار گرفته است و گویا در حال طی روند تدریجی توسعه در میان کشورهای منطقه و آسیایی است. همچنین در کنار میر، استفاده آزمایشی از بریکس‌پی یا همان شبکه پرداخت کشورهای عضو بریکس در روسیه احتمال توسعه همکاری‌ بین کشورهای عضو بریکس را در مبادلات مالی و پرداختی افزایش داده است.

در واقع کشورهای عضو بریکس می‌توانند با استفاده از بریکس‌پی در معاملات میان کشورهای عضو، ارز ملی خود را به کار برند. به عبارت بهتر، بریکس‌پی با راه‌اندازی شبکه پرداخت بین کشورهای عضو، جایگزینی برای سوئیفت ایجاد کرده و پیام‌‎رسانی مالی در اختیار بانک‌های تجاری کشورهای عضو بریکس قرار داده است.

محسن کریمی، معاون امور بین‌الملل بانک مرکزی، به نقل از روابط عمومی بانک مرکزی در نخستین جلسه وزرای اقتصاد و رؤسای بانک‌های مرکزی عضو گروه بریکس در سال ۲۰۲۴ درباره پیشنهاد بانک مرکزی ایران گفته است: «بانک مرکزی پیشنهاد می‌دهد کشورهای عضو بریکس آمادگی لازم برای ارتقای یکپارچگی مالی در بین خود را داشته باشند و این مهم می‌تواند از طریق ایجاد یک سازوکار تسویه‌حساب و کانال‌های تبادل اطلاعات بانکی سریع و امن بریکس‌پی به انجام رسد.» در واقع، قرارگیری شبکه بانکی و پرداختی ایران در ساختار بریکس‌پی می‌تواند فرایندهای تسویه‌حساب فرامرزی را بهبود بخشد و از تحریم ۱۲ساله شبکه بانکی ایران بکاهد.

تصمیمی برای آینده

به عبارت دیگر، با عضویت ایران در بریکس و اتصال به بریکس پی احتمالاً شبکه پرداخت کشورهای عضو بتوانند همکاری و همگامی بیشتری با یکدیگر برقرار کنند. از طرفی با توسعه همزمان همکاری شتاب و میر امکان پیشرفت مراحل سه‌گانه اتصال شتاب به میر بیشتر خواهد شد. بدین ترتیب، با پیشرفت دو پروژه همزمان میرشتاب و بریکس‌پی احتمالاً وضعیت شبکه پرداخت ایران و فرایندهای تسویه فرامرزی از انزوای ۱۲ساله خارج شود و در مسیر اتصال شبکه بانکی ایران به شبکه‌های بین‌المللی بانکی گامی رو به جلو بردارد.

رئیس کل بانک مرکزی درباره گام‌های توسعه ارتباط با بریکس‌پی توضیح داده است: «در اولین گام از پیمان‌های پولی، در گام دوم از اتصال کارت‌های بانکی و در گام سوم از حذف سوئیفت در مبادلات متقابل استفاده می‌کنیم.»

فرزین گفته است: «در ارتباط با ۱۱ کشور اتحادیه پایاپای آسیایی از پیام‌رسان ACU استفاده خواهیم کرد تا با پیام‌رسانی غیر از سوئیفت معامله کنیم که با روسیه این اقدام را عملیاتی کرده‌ایم.» علاوه بر این، رئیس کل بانک مرکزی از استفاده اتاق‌های تسویه پایاپای و ارزهای دیجیتالی ملی در ساختار بریکس‌پی گفته است. به نظر می‌رسد مراحلی که فرزین در توسعه همکاری بانکی و پرداختی ایران با بریکس برشمرده، افق‌های توسعه‌ای پیش روی بانک مرکزی و بانک‌های کشور قرار داده است.

با این همه، باید دید اتصال شتاب به میر و جایابی بریکس‌پی در ساختار تسویه مالی کشورهای عضو بریکس، می‌تواند جایگزین سوئیفت برای روسیه و ایران شود و به‌ویژه شبکه بانکی و پرداختی ایران را از وضعیت تحریمی خارج کند؟ اینکه آیا میر و بریکس‌پی خواهد توانست رویای 12ساله بانک‌های ایرانی مبنی بر اتصال به شبکه بین‌المللی بانک را تحقق بخشد، پرسشی‌ست که به رسمیت‌یابی و پذیرش این دو زیرساخت بانکی و پرداختی در ساختارهای بین‌المللی بانکی وابسته است.