آینده مبهم هوش مصنوعی در ایران

روند رو به رشد هوش مصنوعی در سال‌های اخیر از آینده درخشان این صنعت در سطح جهانی حکایت می‌کند. بدون شک، هوش مصنوعی یکی از فناوری‌های محبوب و پرکاربرد در آینده نزدیک و بلکه بسیار نزدیک خواهد بود که در این میان جامعه بسیار کوچکی تولید‌کننده و بخش بسیار بزرگی از جوامع بشری مصرف‌کننده هستند.

در حال حاضر هوش مصنوعی در فصل سرمایه‌گذاری و کاشت به سر می‌برد و هنوز فصل برداشت آن فرا نرسیده است. بنگاه‌های بزرگ اقتصادی، سرمایه‌های زیادی را در توسعه این فناوری به‌کار گرفته‌اند و این سرمایه‌گذاری روز به روز بیشتر گسترش می‌یابد اما غالب این شرکت‌ها حتی به نقطه سربه‌سر هم نرسیده‌اند چه رسد به سود فزاینده؛ با این حال تحلیل آن‌ها این است که به زودی به سود سرشار خواهند رسید و در صورت عدم ورود به این فناوری نوظهور، بازار را از دست خواهند داد لذا به ناچار سرمایه‌های خود را در این زمین حاصلخیز روانه کرده‌اند تا خود را جانمایی کنند.

در اینجا سوال مهم این است که وضعیت ایران در این روند جهانی چگونه است و می‌خواهد چه باشد؟

پاسخ به این سوال از چند جنبه قابل بررسی است. ابتدا به وضعیت شرکت‌های هوش مصنوعی در ایران بپردازیم. تعداد شرکت‌هایی که کسب‌وکار اصلی آن‌ها هوش مصنوعی است در کشور ما اندک هستند که نشانه خوبی نیست. این شرکت‌ها معمولا کوچک‌مقیاس هستند. گردش مالی سالانه آنها کمتر از ۵ میلیارد تومان است و مشکل اصلی آن‌ها بازار کوچک و محدود است. متاسفانه دقیقا در زمانی که هوش مصنوعی در حال رشد جهانی است برخی از این شرکت‌های ایرانی در آستانه ورشکستگی و توقف هستند. گرچه شرکت‌های بزرگی هستند که تیم هوش مصنوعی دارند یا به نوعی از هوش مصنوعی در کسب‌وکار خود استفاده می‌کنند اما چنین بنگاه‌هایی در توسعه این فناوری پیشرو نیستند. به عبارت دیگر، جلوبرنده فناوری‌های هوش مصنوعی همان شرکت‌های کوچک مقیاس هستند که از تخصص و دانش بیشتری بهره دارند.

یکی از موضوعات مهم دیگر، نبود اکوسیستم هوش مصنوعی در کشور است به طوری‌که بازیگران، محصولات، فعالیت‌ها و قوانین این حوزه هنوز شناسایی یا تعریف نشده‌اند.

در این میان عدم توجه دولت و حاکمیت به هوش مصنوعی علیرغم تاکیدات رهبری بسیار حائز اهمیت است. هیچ‌گونه حرکت و عزمی در راستای تقویت شرکت‌ها یا بازار هوش مصنوعی و یا ایجاد زیست‌بوم آن دیده نمی‌شود. گرچه مسئولین ذیربط در این مورد صحبت‌های فراوانی کرده‌اند اما در عمل هیچ برنامه روشن و هدفمندی مشاهده نمی‌شود.

فناوری‌های نوظهور در ابتدای مسیر خود نیازمند حمایت و سرمایه‌گذاری‌های بالا هستند واگرنه به نتیجه نخواهند رسید. با اینکه سال گذشته سال دانش‌بنیان بود و هوش مصنوعی به یک روند جهانی تبدیل شده است اما هیچ اقدام موثری در جهت توسعه این فناوری انجام نگرفته و شرکت‌های کوچک هوش مصنوعی رشد قابل توجهی نداشتند. آن چه که روشن است تاکنون هیچ برنامه و سند مشخصی در دستور کار دولت یا حاکمیت قرار نگرفته است و همین امر موجب شده تا در اسناد و رتبه‌بندی‌های بین المللی از ایران به عنوان یک کشور عقب‌مانده در این فناوری یاد شود.

انتظار می‌رفت تا کنون متولیانی همچون معاونت علمی و وزارت ارتباطات، اقدامات مفیدی در این زمینه انجام دهند که متاسفانه چنین چیزی مشاهده نشد اما به نظر می‌رسد بیشتر از اینکه نخواهند کاری انجام دهند، نمی‌دانند باید چه کاری انجام دهند. همچنین مرکز ملی فضای مجازی به عنوان یک مرکز حاکمیتی و فکری موثر، از مشورت افراد خبره و متخصص در جهت تدوین و تولید نقشه راه بی بهره است.

از آنجایی که اقتصاد کشور ما یک اقتصاد دولتی است، عدم توجه دولت به مقوله هوش مصنوعی باعث شده تا این فناوری در کشور آنطور که باید و شاید است رشد نکند. به نظر می‌رسد بخش خصوصی توانایی سرمایه‌گذاری در این حوزه را ندارد و یا به دلیل عدم ورود جدی دولت، از عاقبت این سرمایه‌گذاری نگران است و نمی‌تواند به آن اعتماد کند.

در سه ضلع دانشگاه، بخش خصوصی و حاکمیت به عنوان مثلث بازیگران هوش مصنوعی، به نظر می‌رسد دانشگاه و بخش خصوصی وظایف خودشان را تاکنون تا حد قابل توجهی انجام داده‌اند و بسترهایی را که میسر بوده فراهم نموده‌اند اما بخش حاکمیت در یک سردرگمی عمیق به سر می‌برد و از ظرفیت بخش خصوصی و دانشگاه استفاده بهینه نمی‌گیرد.

در چنین شرایطی چند سوال مهم به‌وجود می‌آید:

آینده هوش مصنوعی در ایران چه خواهد شد؟ آیا مانند صنایع الکترونیکی می‌شود؟ آیا مانند فناوری نانو و سلول‌های بنیادی می‌شود؟ آیا مانند صنایع موشکی می‌شود؟ آیا مانند صنعت خودرو می‌شود که فقط با رانت و حمایت از چند شرکت بزرگ و بدون تخصص است؟ آیا ما کشور مولد خواهیم بود یا مصرف کننده؟ آیا فاصله‌ای که روزبه روز دارد بیشتر هم می‌شود قابل جبران است؟

حاکمیت باید تصمیم خود را بگیرد که می‌خواهد با این فناوری چگونه برخورد کند و چه برنامه‌ای برای آن دارد. به نظر می‌رسد حاکمیت هنوز نمی‌داند باید چه طور عمل کند و صرفا منتظر است و به نظر نمی‌رسد این انتظار، عاقبت خوبی را به همراه داشته باشد.