آیا «تجارت اجتماعی» بعد از فیلترینگ به حالت اولیه خود بازگشته است؟

سهم تجارت اجتماعی از تجارت الکترونیکی

میرهادی رادی، مدیرعامل شرکت ایده‌کاوان درباره وضعیت تجارت اجتماعی در ایران بعد از فیلترینگ توضیح داد: قبل از فیلترینگ عمده تجارت الکترونیکی در بخش خرده فروشی ایران در فضای اجتماعی اتفاق می‌افتاد.

رادی معتقد است تجارت اجتماعی سهم جدی از تجارت الکترونیکی در ایران داشت؛ او به آمارهایی که پیش از این از سوی نهادهای مختلف منتشر شده اشاره می‌کند و می‌گوید: طبق آمارهایی که منتشر شده بود بیش از ۵۰ درصد خرید و فروش‌ها و تراکنش‌ها در فضای تجارت الکترونیکی ایران در فضای اجتماعی اتفاق می‌افتاد پس می‌شود گفت ایران در بخش تجارت اجتماعی، جزو کشورهایی بود که به شکل جدی فعال بود اما بعد از فیلترینگ بعضی از پلتفرم‌ها مثل اینستاگرام، حدود ۷۰ درصد افت در تراکنش‌ و خرید و فروش داشتند.

رادی با اضافه کردن این نکته که الان شرایط تجارت اجتماعی به ۷۰ تا ۸۰ درصد قبل از فیلترینگ رسیده ادامه داد: بعد از چند ماه، زمانی که شرایط جامعه به روال سابق برگشت، باوجود اینکه اینستاگرام همچنان فیلتر بود، عده‌ای از مخاطبان بادسترسی به فیلتر شکن‌های مختلف دوباره به اینستاگرام برگشتند و یک‌سری از کسب‌و‌کارها نه به شکل اول اما به حد نسبتا خوبی توانستند شرایط خود را جبران کنند.

مدیرعامل شرکت ایده‌کاوان با اشاره به رشد تجارت اجتماعی در کشور گفت: الان شرایط سوشال‌کامرس‌ها به ۷۰ تا ۸۰ درصد عدد قبل از اتفاقات مهرماه سال گذشته رسیده است. با وجود این تقریبا تخمین می‌زنند که نصف بازار تجارت الکترونیکی ایران هنوز در فضای رسانه‌اجتماعی اتفاق می‌افتد.

ظرفیتی که برای همیشه از بین رفت

رادی با ذکر این نکته که بخشی از مشتری‌های فروشگاه‌های آنلاین هیچ‌وقت در فضای ‌سایت قابل جبران نیستند، توضیح داد: بخشی از این تقاضایی که قبلا در این فضا وجود داشته است الان به شکل دیگری باید برآورده شود. مثلا اگر از طریق فضای اجتماعی برطرف نمی‌شود، باید از طریق بازار آفلاین یا سنتی حضوری سابق جبران می‌شود یا به شیوه‌های دیگر تجارت آنلاین انتقال پیدا می‌کند. مثلا از بازارهای آنلاین مثل دیجیکالا استفاده می‌شود یا به وب‌سایت شخصی و یا پلتفرم‌های تبلیغاتی دیگری که برای کسب‌و‌کارها وجود دارد استفاده می‌شود. اما متاسفانه یک بخشی از این مشتری‌ها از دست رفته‌اند. آن بخش برای قسمتی است که صرفا برای نیاز شدید مصرف‌کننده نیست. مثلا کاربر در اکسپلور اینستاگرام چیزی را می‌دید و نیازی احساس نمی‌کرد اما فقط به واسطه دیدن، علاقه‌مند به خرید کالا شد. این گشت‌و‌گذار در فضای اجتماعی به‌دلیل افت قابل ملاحظه‌ای که داشت، از بین رفت. احتمالا ۱۵ درصد از این ۳۰ درصدی که از فیلترینگ باقی‌ماندند، به فضاهای دیگر انتقال پیدا کرده‌اند و حدود ۱۵ درصد دیگر به کلی ازبین رفته‌اند.

رادی درباره آینده تجارت اجتماعی در ایران گفت: آینده این فضای کاری بسیار به تصمیمات حاکمیتی بستگی دارد. مثلا اگر تصمیمی مثل رفع فیلتر اینستاگرام یا از طرفی سفت و سخت‌ گرفتن بیشتر این فضاها اتفاق بیافتد، در سرنوشت تجارت الکترونیک تاثیر مستقیمی دارد.

او درباره جایگزینی رسانه اجتماعی داخلی نسبت به خارجی گفت: من خیلی در آینده کوتاه مدت یعنی سه تا پنج ساله متصور نیستم که رسانه اجتماعی داخلی جایگزین خارجی شود و در این بستر سوشال کامرسی به شکل جدی بتواند شکل بگیرد. این به تصمیم حاکمیت بستگی دارد. ولی با فضای فعلی که جلو می‌رود آن نرخ رشدی که سال‌های گذشته در این فضا داشتیم امسال افزایش پیدا نمی‌کند. مثلا اگر رشد فضای شبکه‌های اجتماعی ۳۰ تا ۵۰ درصد بوده باشد، امسال هم همان عدد را خواهیم داشت. از آنجایی که دنیای تکنولوژی درحال توسعه و پیشرفت سریع است، نمی شود راجع‌به بعدش پیش‌بینی کرد. مثلا مواردی مثل بات هوشمند که مخاطب به آن می‌گوید چه بخرد و خودش بهترین قیمت و کیفیت را پیدا می‌کند و خرید انجام می‌‌شود؛ این موضوع ممکن است تجارت اجتماعی به شکل سنتی را به حاشیه ببرد.

فیلترینگ به‌ضرر فروشگاه‌های سایت‌ساز

رادی درباره شرایط جذب مشتری در پلتفرم‌های مختلف گفت: اینستاگرام صرفا یک فضایی برای مبادله و تجارت نبوده است. فضایی برای جلب مشتری هم بود. مثلا «ویترین» که فروشگاه ساز و وب‌سایت‌ساز است می‌تواند بستر فروش آنلاین را فراهم کند اما بستر جذب مشتری نیست. بسیاری از کسب‌و‌کارهایی که از سرویس‌های ما استفاده می‌کردند، وب‌سایت داشتند اما طبیعتا بخش زیادی از ترافیک و مشتری از اینستاگرام به سمت سایت می‌‌آید. بعد از فیلترینگ اینستاگرام خیلی از این موارد دچار آسیب شدند و حتی وب‌سایتشان را هم بستند، زیرا ترافیکی نداشتند و کل ترافیک را از فالوورهای اینستاگرام روی وب‌سایت می‌آوردند.

او درباره تغییر پلتفرم تجارت اجتماعی از پلتفرم‌های فیلترشده به سایت و تاثیرش بر کسب‌کارهایی مثل ایده‌کاوان توضیح داد: شاید در نگاه اول اینگونه به‌نظر برسد که پلتفرم‌هایی که کارشان ساخت سایت و فروشگاه آنلاین است به نفعشان شده است، اما اگر کمی دقیق‌تر نگاه کنیم متوجه می‌شویم که این معضل نه ‌تنها برای ما نفع ندارد بلکه به ضررمان تمام می‌شود.

رادی ادامه داد: متاسفانه کسب‌و‌کار ما هم آسیب دیده است زیرا مشتری‌های ما کسب‌و‌کارشان روی اینستاگرام سوار بود و جذب مشتری از آن طریق اتفاق می‌افتاد و وقتی آنها کسب و کارشان را از دست می‌دهند پرداخت هزینه بابت سایت و فروشگاه هم منطقی نیست زیرا دیگر کسی نیست که از سایت‌شان بازدید کند.

تجارت اجتماعی نقطه اتصال ارتباط امروزه آدم‌ها در شبکه‌های اجتماعی

پشوتن پورپوزشک، مدیرعامل پادرو درباره مفهوم دقیق تجارت اجتماعی و تفاوت‌اش با تجارت الکترونیکی توضیح داد: سوشال کامرس یعنی استفاده از یک زنجیره ارتباط اجتماعی برای اینکه تجارت اتفاق بیفتد. بعضی‌ها این مفهوم را با سوشال‌مدیا‌کامرس یکی می‌کنند؛ یعنی تجارتی که در بستر شبکه اجتماعی اتفاق می‌افتد. تجارت الکترونیکی نقطه اتصال ارتباط امروزه آدم‌ها در شبکه‌های اجتماعی است. اگر به هر طریقی از ارتباط اجتماعی آدم‌ها برای خرید و فروش افراد استفاده شود تجارت الکترونیکی را خلق کرده‌اید. الان بیشتر از اینکه اعضای خانواده همدیگر را ببینند در شبکه‌های اجتماعی باهم در ارتباط هستند.

پورپزشک درباره وضعیت تجارت الکترونیکی در ایران توضیح داد: وقتی که مهمترین ابزار تجارت اجتماعی دچار اختلال می‌شود یا افراد به میزان لازم از شبکه‌ای که وجود دارد نمی‌توانند استفاده کنند و دسترسی ندارند مثل همین فیلترینگ یا اینکه در شبکه‌های اجتماعی داخلی اقبالی به آن وجود ندارد نتیجه این می‌شود که خلق ارزش دچار آسیب شود . قاعدتا ممکن است راه‌های جایگزین کم‌کم اتفاق بیفتد اما در کوتاه مدت آسیب جدی می‌بیند. مخصوصا کسب‌و‌کارهای خرد که از آن ابزارها برای پیشبرد کارشان استفاده می‌کردند. در ایران اینترنت واقعی بدون فیلتر برای خرید و فروش‌های غیرحضوری ضروری است. طبیعتا فیلترینگ گسترده شبکه‌های اجتماعی پرمخاطب به کل زنجیره آسیب می‌زند، اگرچه کم کم با وجود وی‌پی‌ان‌ها ترافیک برمی‌گردد اما زمان‌بر است.

او درباره آینده تجارت اجتماعی در ایران گفت: فاکتور زمان برای یک کسب و کار خیلی مهم است. تاب‌آوری یک کسب وکار را باید بسنجیم. یعنی هرچه یک کسب و کار روش‌های فروش بیشتری داشته باشد، قدمت و تاب‌آوری بیشتری خواهد داشت. کسب وکارهایی که در این حوزه فعالیت می‌کنند از نظر قدمت، تاب‌آوری پایینی دارند چون تازه وارد این حوزه شده‌اند. یعنی توان این را ندارند که هشت ماه دسترسی به منابع فروش‌شان کم شود، درنتیجه در سه ماه اول می‌میرند. هرچقدر حلقه دسترسی آدم‌ها به شبکه اجتماعی مثل اینستاگرام و واتس‌اپ کمتر وتنگ‌تر شود احتمال نزدیک‌شدن به نقطه بحرانی‌شان بیشتر است.

پورپزشک درباره اهمیت نقش حاکمیت در این موضوع ادامه داد: این مسئله به نگاه نهاد تصمیم‌گیرنده و حاکمیت بستگی دارد که حق دسترسی افراد را به حقوق اولیه‌شان چقدر تسهیل کنند. حاکمیت با یک تصمیم درست، پلتفرم‌های اینستاگرام، واتس‌اپ، تلگرام و توییتر را باز کند و اجازه دهند مردم از آن استفاده کنند. به نظرمن این مولفه برای آینده تجارت الکترونیکی خیلی مهم و ضروری است. بیش از یک میلیون نفر در یک شبکه مثل اینستاگرام کار می‌کردند و شغل مستقیم‌شان بوده است. اینکه تصمیم حاکمیت به مرگ کسب‌و‌کارها بینجامد یا برعکس به خودشان بستگی دارد.

مدیرعامل پادرو درباره قابل بازگشت‌نبودن تجارت اجتماعی به قبل از فیلترینگ توضیح داد: مهمترین عاملی که در این شرایط از دست می‌رود مولفه زمان است. ما چندین ماه است که اختلال و فیلترینگ در بعضی از پلتفرم‌ها را داریم. حتی اگر همین امروز حاکمیت تصمیم درست بگیرد و تمام دسترسی‌ها را تسهیل کند، باز هم شرایط نابسامان است زیرا یک زمان طولانی را برای بازگشت به نقطه قبل می‌گذارد. مثلا کسب وکارهایی که در پادروشاپ بودند با ابزارهای کمکی امکان بازگشت با سرعت بالاتری به شرایط قبل فیلترینک دارند. بعضی از کسب‌وکارها همچنان تنها نقطه‌ای که برای جذب مخاطب و فروش دارند، اینستاگرام است. برای این کسب‌و‌کارها اختلال‌های فیلترینگ بیشتر در کارشان مشهود است و زمان بیشتری برای برگشت به شرایط سابق وجود دارد.

ایران در تجارت اجتماعی پیش‌رو بود

او درباره تعداد افرادی که به قبل فیلترینگ برگشته‌اند گفت: تقریبا ۷۰ درصد کاربران که تولیدمحتوا می‌کردند، به همان زمان  برگشته‌اند ولی اینکه کسب‌و‌کارها به چه میزان به عدد و رقم‌های قبل‌شان برگشته‌اند، عوامل زیادی تاثیرگذار است. ممکن است بگوییم تمایل به خرید تا حدی برگشته اما قدرت خرید و شرایط اجتماعی تجارت اجتماعی تاحدی تغییر کرده است. قدرت خرید، اشتغال عمومی، شادابی اجتماعی از موله‌های مهم این حوزه است.

پورپزشک درباره وضعیت سوشال‌کامرس‌ها در ایران در مقایسه با سایر کشورها گفت: قبل از فیلترینگ ما در تجارت الکترونیکی خرد جزو کشورهای پیش‌رو بودیم. میزان اقبال و استفاده مردم به شبکه‌های اجتماعی تجاری بالا بود. کسب‌و‌کارهای خانگی در ایران بسیار پررنگ بودند و این موضوع باعث شده بود که شرایط سوشال‌کامرس در ایران بسیارعالی پیش رورد. ایران جزو معدود کشورهایی بود که از نظر تعداد و حجم فروش تجارت اجتماعی بزرگ‌تر از تجارت الکترونیکی بود. مثلا در این حوزه، بیش از ۷۰۰ هزار تراکنش در روز و بیش از ۴۲ هزار میلیارد تومان حجم فروش سالانه داشتیم. این اعداد برای قبل از تورم‌هاست. با فیلترینگ خیلی از کسب‌وکارهایی که پایین هرم و نوپا بودند رسما در ۲ ماه اول کشته شدند.

او درباره پیشرو بودن ایران قبل از فیلترینگ در حوزه تجارت اجتماعی گفت: ما از نظر تجربه ترکیب استفاده از شبکه اجتماعی برای مفهوم تجارت الکترونیکی و بحث لجستیک خرده بار در مقایسه با کشورهای منطقه و حتی خیلی کشورهای دیگر دردنیا (غیر از چین که سردمدار سوشال کامرس است)، دانش خوبی داشتیم و جزو معدود اکوسیستم‌هایی هستیم در آن استارت‌آپ حوزه تجارت الکترونیکی مثل پادروشاپ داریم. ما می‌توانستیم از پیش‌رو بودن فضای کارمان استفاده کنیم به اساسی‌ترین مشکل‌ حاکمیت، یعنی اشتغال‌زایی کمک کنیم.

فیلترینگ به کوچک شدن بازار خرید آنلاین منجر شده

محمد فرخ‌نژاد، مدیرعامل دیجی‌فای درباره فیلترینگ و تاثیرش بر کسب‌کار‌های موجود در اینستاگرام گفت: ۵۰۰ هزار کسب و کار بر بستر اینستاگرام وجود داره که حدود ۳۵۰ میلیون دلار در این بستر فروش دارند. این عدد قابل توجه است، به‌دلیل اینکه بستر دیگری قابل رقابت با اینستاگرام نیست، کسب و کارهای فعال در این شبکه اجتماعی یا تعطیل شدند یا با حجم فعالیت کمتر باقی ماندند.

فرخ‌نژاد اعتقاد داشت که دلیل اصلی مهاجرت نکردن افراد به شبکه‌های اجتماعی داخلی اعتماد نداشتن به این بستر‌ها بود، او ادامه داد: شبکه‌های اجتماعی داخلی به دلایل سیاسی و اجتماعی مورد اعتماد عموم مردم نیستند لذا شاهد حجم بازاری که در اینستاگرام بودیم در شبکه‌های اجتماعی داخلی نیستیم. حتی مواردی مثل مشوق‌ها و تبلیغات گسترده هم تاثیر محسوسی در این روند نداشت. فیلترشدن اینستاگرام ظلم مطلقی بود که سیاست‌گذاران حال حاضر به مردم روا داشتند.

او ادامه داد: در اینستاگرام ۲ رکن اساسی وجود دارد یکی مشتری بالقوه و دیگری رایگان بودن بستر کاربری است. درکنار اینها شما برای داشتن یک کسب‌و‌کار آنلاین اینستاگرامی نیازی به درگاه پرداخت یا دامنه اینترنتی اینماد و … ندارید پس در چند دقیقه می‌توانید در یک دریای وسیع از مشتریانی که منتظر کالا یا سرویس شما هستند به رایگان یک مغازه باز کنید که از دست نظارت‌های بالا دستی در امان است. این همان ارزش درک شده‌ای است که فروشگاه داشتن در اینستاگرام به مخاطب می‌دهد. همچنین اینستاگرام از پلتفرمی بسیار پیشرفته و زیرساختی بین‌المللی بهره می‌برد که قابل مقایسه با نمونه‌های داخلی نیست.

فرخ‌نژاد از میزان تاثیر فیلترینگ بر استفاده از شبکه‌های اجتماعی غیرایرانی توضیح داد: ما بعد از فیلترینگ عدد و رقم دقیقی در دست نداریم قاعدتا دسترسی سخت‌تر و محدود‌تر شده ولی از جهتی حجم نفوذ فیلترشکن‌ها و تکنولوژی آنها هم بسیار بیشتر از قبل شده و شاهد بازگشت زندگی شبه عادی در اینستاگرام و تلگرام هستیم. سوشال‌کامرس در حقیقت تجربه زنده از یک خرید را ایجاد کرد. این تجربه باعث تحول بزرگی در خرید الکترونیکی شد و کرونا هم به عنوان شتاب دهنده‌‌ در این موضوع عمل کرد به‌نظر من حتی مارکت پلیس‌های بزرگ و خرده فروشان بزرگ در آینده بسیار بیشتر در بستر‌های رسانه اجتماعی خواهند رفت مانند اتصال شاپیفا به تیک‌تاک یا اینستاگرام یا نمونه داخلی livuvo در دیجی‌کالا.

در نهایت او با اشاره به کم شدن درخواست ایجاد سایت از سمت کسب‌و کارها گفت: فیلترینگ تنها به کوچک شدن کل بازار خرید آنلاین منجر شده و به هیچ وجه به نفع دیجی‌فای و امثال دیجی‌فای نبوده و نیست. مشتریان ما همان صفحات اینستاگرامی بودند که با بزرگ‌تر شدن کسب و کارشان به ساختن سایت روی می‌آوردند. درحال حاضر راه‌اندازی و توسعه کسب‌و‌کار در این فضای نابسامان بسیار پر‌ریسک و سخت شده و این جز ضرر و کوچک تر شدن بازار نتیجه‌ای نداشته است.