جایی محبوب‌تر از مصلا، برای چرخیدن در نمایشگاه کتاب تهران آیا نمایشگاه مجازی کتاب، جایگزین گشت‌و‌گذار فیزیکی می‌شود؟

به گزارش پیوست، در واپسین سال‌های پیش از شیوع ویروس کرونا در ایران که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هر ساله به‌طور مستمر بر پا می‌شد، از سوی برخی ناشران و نیز اهالی قلم انتقادهای متعددی وجود داشت که این رویداد تنها عنوان «نمایشگاه» را به دوش می‌کشد و بیشتر یک فروشگاه است. وقتی از مؤلفان درخصوص این رویداد فرهنگی پرسیده می‌شد، اغلب آن‌ها نمایشگاه کتاب تهران را با رویدادهایی همچون نمایشگاه کتاب فرانکفورت قیاس می‌کردند و نسبت به فروشگاه بودن آن انتقاد داشتند.
نقد و نظرها نسبت به نمایشگاه کتاب تهران در سال‌های پیش البته فقط به این موضوع ختم نمی‌شد و علاقه‌مندان به کتاب هم این رویداد پرهیاهو را عامل تعطیلی کتابفروشی‌های کوچک می‌دانستند و بعضاً در حمایت از این کسب‌وکارها، خرید از نمایشگاه را تحریم می‌کردند. با این همه، رویداد فرهنگی اردیبهشت‌ماه تهران حدود سه دهه طوری محبوب علاقه‌مندان به کتاب و حتی غیرعلاقه‌مندان به کتاب بود که اگر صف خرید و امضای کتاب بیشتر از صف‌های برگر، آیس‌پک و سیب‌زمینی نبود، چندان هم کم از آن‌ها نداشت.

مثل برگزاری یک المپیک اینترنتی!

کرونا اما همزمان با همه‌ی تغییراتی که در دنیا به وجود آورد، مبدئی هم شد برای اینکه نمایشگاه کتاب تهران شکلی دیگر به خود بگیرد. پس از برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب در سال 1399، به‌عنوان یک رویداد جایگزین، دست‌اندرکاران وزارت ارشاد گویا به این نتیجه رسیدند که بهتر آن است عمدۀ بار اعطای یارانه برای خرید کتاب را به سمت و سوی بستر وب منتقل کنند.
این درحالی‌‌ست که هومان حسن‌پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، پیش از برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب در ایران گفته بود که نمایشگاه مجازی کتاب عملاً محدود کردن ناشران است و معتقد بود اگر توانستند المپیک را اینترنتی برگزار کنند، می‌توانند نمایشگاه کتاب را هم به طور عادلانه اینترنتی برگزار کنند.
با این حال، بستر مجازی خرید کتاب نه تنها سعی کرد جای نمایشگاه کتاب تهران را بگیرد، بلکه برخی طرح‌های دیگر را نیز از دور خارج کرد. به این ترتیب، سی و سومین و سی و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب در وضعیتی به مصلای تهران آمدند که عوامل متعددی ناشران و مخاطبان را به نیامدن به این رویداد تشویق می‌کرد! ناشران با حضور پیدا نکردن در نمایشگاه حضوری از دادن اجاره بها و بسیاری هزینه‌های دیگر برای یک اقامت ده روزه در این رویداد آسوده بودند و از طرفی چون شورای سیاست‌گذاری نمایشگاه نیز تصمیم گرفت امکان استفاده از بن خرید را فقط از طریق بستر مجازی محیا کند، علاقه‌مندان به کتاب هم دیگر تمایل چندانی به چرخیدن در شلوغی راهروهای مصلا نداشتند.

چطور از هرجایی به نمایشگاه کتاب برویم؟

مسئولان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران بر این باورند که برپایی مجازی این رویداد در واقع به گونه‌ای اجرای عدالت فرهنگی در کشور است تا ساکنان شهرستان‌ها و حتی مناطق دورافتاده نیز بتوانند بی آنکه حتی از خانه‌های خود خارج شوند، پا به مصلای تهران بگذارند.
اگر از مصائب کندی اینترنت به ویژه در مناطق دورافتاده بگذریم، با وارد کردن آدرس book.icfi.ir می‌توانیم پا به نمایشگاه مجازی کتاب بگذاریم. در این بستر کتاب‌های منتشرشده از سال 1392 تا کنون از سوی ناشران عرضه شده و مخاطبان می‌توانند سفارش خرید خود را به صورت 24 ساعته با ثبت‌نام و ورود به این پلتفرم تحت وب ثبت کنند.
ساده‌ترین و دردسترس‌ترین راه برای پیدا کردن یک کتاب در این سامانه، جست‌وجو از طریق باکس موجود در وسط صفحه‌ی اصلی سایت است. اما در بالای همان صفحه شیوه‌های دیگری نیز برای جست‌وجو، از طریق کلیک بر روی گزینه‌های «فهرست ناشران»، «فهرست کتابفروشی‌ها» و «دسته‌بندی موضوعی» هم وجود دارد.
پس از پیدا کردن کتاب‌ مد نظر، می‌توان علاوه‌بر بررسی اطلاعات مربوطه، همانند یک رویداد حضوری بخش آغازین کتاب را هم در قالب یک فایل پی دی اف مطالعه کرد.
در پایین صفحه نیز امکانی مثل فروشگاه‌های اینترنتی دیگر فراهم شده، تا بتوان کتاب‌های مشابه با کتاب جست‌وجوشده را هم بررسی کرد.

همچنین، سفارش‌هایی که از طریق نمایشگاه مجازی خریداری می‌شود، برخلاف سامانه‌ی خرید از کتابفروشی با محاسبه‌ی هزینه‌ی ارسال به دست خریداران نمی‌رسد و این هزینه بر عهده‌ی ناشر است.

ناچار به تعطیلی زودهنگام

اینک همزمان با برپایی سی و چهارمین نمایشگاه کتاب تهران، نمایشگاه مجازی کتاب نیز در وضعیتی در حال برگزاری‌ست که نمایشگاه حضوری امسال تفاوت‌های دیگری نیز با هر سال دارد. برای مثال برخی از ناشران بزرگ که هرساله بخش عمده‌ای از توجه بازدیدکنندگان را به خود مشغول می‌کردند، در رویداد سی‌وچهارم حضور پیدا نکرده‌اند. برخی دیگر از آن‌ها هم فقط در بخش مجازی نمایشگاه حضور دارند.

برخلاف تغییرات بخش حضوری، اما بستر مجازی نمایشگاه تفاوت چندانی با دو سال قبل نکرده است. البته مشکل از دسترس خارج شدن به دلیل ترافیک بالا که در سال اول مشکلات متعددی را برای این رویداد ایجاد کرده بود دیگر وجود ندارد اما صفحۀ مجازی خرید کتاب که حالا تنها راه استفاده از انواع بن‌های موجود برای نمایشگاه است، همان سروشکل گنگ قبل خود را دارد.
یکی از مهم‌ترین نقدهای وارد بر این بستر، بستن ویترینی‌‌ست که ناشران در نمایشگاه حضوری از خود به نمایش می‌گذاشتند. علاقه‌مندان به خرید کتاب از طریق یک جست‌وجو در این پلتفرم می‌گردند و کتاب مورد نظر را می‌خرند. دیگر کم‌تر خبری از دیده شدن کتاب‌ها و حتی ناشرانی‌ست که مخاطب به دنبال آن‌ها نیامده است.
به هر ترتیب، به نظر می‌رسد خبرهایی که این روزها از جو نمایشگاه سی و چهارم در خصوص بحث‌های سیاسی و مواردی درخصوص تذکر حجاب در فضای مجازی دست به دست می‌شوند، امکان استفاده از بن‌ها فقط از طریق بخش مجازی و حضور نداشتن ناشران صاحب نام موجب شده است که علاقه‌مندان به کتاب، همانند سال‌های گذشته از بخش حضوری این رویداد استقبال نکنند.
اگر از آمارهای افزایشی سخنگوی نمایشگاه امسال که البته انگار توجه به افزایش چندبرابری قیمت کتاب در آن لحاظ نشده بگذریم، به گفته‌ی برخی ناشران حاضر، وضعیت مراجعه به نمایشگاه کتاب در مصلای تهران به گونه‌ای‌ست که حتی علی‌رغم تمدید ساعت در روزهای پایانی هفته، برخی از ناشران در اصلی پایان نمایشگاه تعطیل می‌کنند و می‌روند.

خداحافظی با تقابل میان کتابفروشی‌ها و نمایشگاه

با این حال، بستر مجازی یک انتقاد قدیمی دیگر را نیز نسبت به نمایشگاه کتاب مرتفع کرده و آن ادغام بستر مجازی خرید از کتابفروشی‌ها با بخش مجازی نمایشگاه در جهت حمایت از کتابفروشی‌هاست.
سامانه خرید از کتابفروشی‌ که از سال قبل راه‌اندازی شده و البته از همان ابتدا مشکلات فنی متعددی داشت، طرح‌های فصلی کتاب را که به بهانه‌ی یارانه‌ی اعطایی پای افراد بسیاری را به کتابفروشی‌ها باز می‌کرد، برای همیشه از دور خارج کرد. علی رمضانی، رئیس خانه کتاب سال گذشته این سامانه را به نوعی جایگزینی برای طرح‌های فصلی و نمایشگاهی برای تمام سال معرفی کرده بود.
هرچند که سامانه‌ی خرید از کتابفروشی نیز با وجود چندین ماه اجرا و آزمایش هنوز مشکلاتی دارد که رفع نشده است. از جمله‌ی آن‌ها تناسب نداشتن فهرست موجود در سایت با موجودی کتابفروشی‌هاست. گفته می‌شود برخی از خریداران در یک مرحله خرید ناگزیر شدند به دلیل همین تناسب نداشتن موجودی سفارش‌ها را بعد از چند روز لغو کنند و منتظر برگشت وجه پرداخت‌شده از سوی خانه‌ی کتاب باشند.
برخلاف هیاهوی سال‌های گذشته، حالا نمایشگاه کتاب تهران دیگر نه تنها فروشگاه نیست، بلکه رویدادی‌ست برای برخی از طیف‌ها و اقشار جامعه. بستر مجازی خرید کتاب نیز هرچند بعد خرید را برای مخاطبان مرتفع می‌کند اما در واقع هنوز نتوانسته است به عنوان یک رویداد میان خود و مخاطبان کتاب تعاملی را که در بخش حضوری برقرار می‌شد، برقرار کند.