بازی قدیمی در زمینی جدید؛ آینده دستیار صوتی ایرانی به کدام سمت خواهد رفت؟

دستیارهای صوتی مبتنی بر فناوری هوش مصنوعی مکالمه‌ای (Concersational AI) پارادایم جدیدی در تجربه کاربری (User Experience) ایجاد خواهند کرد؛ کاربران تجربه و احساس تعامل با یک انسان مجازی را خواهند داشت که برای رفع نیازهای متنوع روزمره – حتی در برخی موارد تخصصی خود- با آن گفتگو می‌کنند. همچنین آن‌ها احساس می‌کنند این انسان مجازی یا همان دستیار، در همه جا، در خانه، در ماشین، در  اداره و هنگام راه رفتن در کنارشان خواهد بود و کمک حال آن‌ها در انجام کارهای روزمره‌شان مانند خرید، سفارش غذا، پخش موسیقی و فیلم، تماس تلفنی، ارسال و دریافت پیام، نقشه‌خوانی و کار با وسایل الکترونیکی است. مطمئنا یکی از ثمرات اصلی تعامل کاربران با دستیار، ایجاد داده‌های عظیم و ارزشمند از تعاملات روزانه اجتماعی است. این دستیارها، مبتنی بر مدل‌های زبانی مانند CHAT-GPT، به بسیاری از سوالات عمومی و تخصصی کاربرانش، در هر لحظه و مبتنی بر زمینه (context) و تاریخچه سوالات، پاسخ خواهد داد و کاربرانشان بعد از مدتی مانند یک عالم و دانشمند متخصص به آن اعتماد خواهند کرد.

همچنین آن ها مبتنی بر علوم شناختی و  فناوری چیت چت (Chit-chat )  قابلیت گپ و گفت و درد دل با کاربرانش خواهند داشت و کاربران احساس صحبت با یک رفیق همراه و همدل خواهند کرد.

راهبردی بودن دستیار صوتی صرفا در ظرفیت انتزاعی آن نمود ندارد و سرمایه‌گذاری هنگفت پیشران‌های فناوری فضای مجازی مانند گوگل، آمازون و اپل نیز موید این امر است. مدیر عامل گوگل، ساندار پیچای، تعبیر تغییر شرکت گوگل از شرکت فناوری اطلاعات به شرکت هوش مصنوعی را کرده و دستیار صوتی گوگل اسیستنت را  علی‌رغم محصولات شاخصی مانند موتور جستجو، یوتیوب، گوگل پلی و اندروید، کلیدی‌ترین محصول خود می‌داند.  دستیارهای صوتی در دنیا مخصوصا در آمریکا رواج خوبی پیدا کرده است. گوگل اسیستنت در حال حاضر بیش از یک میلیارد کاربر دارد و در بیش از چهار میلیارد دستگاه از جمله گوشی هوشمند، تلویزیون هوشمند، خودروی هوشمند، بلندگوی هوشمند و ساعت هوشمند نصب شده است.

در سال ۲۰۲۲، بیش از ۴۰٪ مردم آمریکا، معادل ۱۳۵ میلیون نفر، ماهانه حداقل یکبار از این محصول استفاده کرده اند. در این مدت، بیشترین درخواست‌های مردم آمریکا جستجو، پرسش و پاسخ، پخش موسیقی و فیلم، ارسال و خواندن پیام از پیام‌رسان‌ها، کار با وسائل الکترونیکی خانه و سفارش غذا و کالا بوده است. قابل ذکر است برای هر یک از این درخواست‌ها به تنهایی محصولات استراتژیکی عرضه می‌شود که خود می‌تواند موید استراژیک بودن محصول دستیار باشد. طبق پیش‌بینی‌های مراجع معتبر بین المللی، در آینده ۳۰٪ از خریدهای الکترونیکی بر بستر دستیار صوتی انجام خواهد شد و این اتفاق یک بازار بزرگ چند میلیارد دلاری را در بازار ایران به وجود خواهد آورد. در سال ۲۰۲۰ حجم تراکنش های مالی مبتنی بر دستیار های صوتی در خانه های هوشمند بیش از ۲۰ میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی می شود در سال ۲۰۲۵  این حجم تراکنش به ۱۶۴ میلیارد دلار برسد. از طرف دیگر درسال ۲۰۲۳ حجم تراکنش‌های مالی دستیار صوتی در تجارت الکترونیک به بیش از ۲۲ میلیارد دلار در سال خواهد رسید. همچنین گوگل اسیستنت در بیش از  ۹۰ کشور دنیا استفاده شده و به بیش از۳۰ زبان دنیا از جمله ترکی، عربی و اردو قادر به صحبت با کاربرانش است. این آمارها نشان دهنده درحال گسترش بودن موج دستیار صوتی در دنیاست و به زودی زود موج آن به بازار ایران خواهد رسید.

البته بدیهی است که کل هوش مصنوعی دستیار صوتی  نیست و هوش مصنوعی حوزه‌های مهم زیادی دارد، اما به زعم نگارنده دستیار صوتی یک محصول پیشران و نماد قدرت هر کشوری است. اگر هوش مصنوعی را مانند سلسله جبال البرز فرض کنیم که قله‌های فراوان و دامنه‌های گسترده‌ای دارد، دستیار صوتی بلندترین قله آن یعنی دماوند است که نماد قدرت و بلندی آن است. لاجرم این محصول با ظرفیت و پتانسیلی که دارد می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر روی مولفه‌های اصلی حاکمیت مانند اقتصاد، فرهنگ، سیاست و امنیت داشته باشد.

کاملا روشن است سیاست گذشته حاکمیت در مواجهه با محصولات فناور آینده ساز برای دستیار صوتی کارا نیست. نباید منتظر ماند موج محصولات غیرایرانی دستیار صوتی، ابتدا فضای جامعه و کشور را در نوردیده و بعد تازه متوجه شد که باید کاری کرد: از یک طرف به محدودسازی و فیلترینگ آن‌ها روی آورد و از طرف دیگر، چون جامعه احساس نیاز به محصول جایگزین را دارد، شروع به ساخت محصولات بومی و ایرانی جایگزین کرد. کاملا روشن است بعد از فراگیر شدن محصول دستیار صوتی غیر ایرانی در جامعه، صرفا با کپی برداری و بدون خلق ارزش ویژه و متمایز، حتی با صرف چندین برابر هزینه هم نمی‌توان به راحتی سرویس‌هایی با کیفیت رقیب خارجی ارائه داد و  سهم خوبی از بازار ایران را گرفت. لازم است به جای مواجه انفعالی با این دست فناوری‌ها، یک مواجهه فعال آینده‌نگر داشت.

حجم بازار و قدرت فناوری دستیار صوتی (هرچند در ابعاد بازار ایران و فناوری های مبتنی بر زبان فارسی) نشان می‌دهد تحقق آن نیازمند یک عزم ملی همراه با سرمایه‌گذاری بزرگ است. برای فعالان زیست بوم استارت‌آپی کاملا بدیهی است که این زیست‌بوم توانایی تزریق این حجم از سرمایه را در چنین محصولی ندارد. ریسک‌های فناوری محصول و شرایط نامناسب فضای اقتصاد دیجیتال کشور باعث شده سرمایه‌گذارهای خارج از زیست‌بوم نیز رغبت چندانی به سرمایه‌گذاری در این بخش نداشته باشند. شرایط فعلی تورمی کشور نیز مزید بر علت شده و این جذابیت را برایشان کمتر و کمتر کرده است. از طرف دیگر، راهبردی بودن این محصول و فرصت بی‌نظیر آن برای کشور امری بدیهی و روشن است. لذا ضروری است، حاکمیت  با ارتقای کیفیت حکمرانی خود با رویکرد آینده‌سازانه فضای  کسب‌وکار را مطلوب کند و ریسک‌های سرمایه‌گذاری را کاهش دهد، تا جذابیت سرمایه‌گذاری را برای بخش‌های خصوصی خارج از زیست بوم استارت‌آپی بالا ببرد.  البته مناسب کردن فضای کشور برای ورود سرمایه گذاری‌های خارجی برای این محصول احتمال موفقیت آن را بیشتر می‌کند، همانطور که قبلا شاهد تحقق آن در کسب و کارهای بزرگ کشور مانند اسنپ، دیجی کالا و علی بابا بوده‌ایم.

عرضه محصول دستیار صوتی ایرانی که قابل رقابت با پیشروها و سرآمدهای جهانی باشد، نیاز به یک فضای رقابتی سالم دارد. عدم وجود زمینه برای ورود و رقابت فعالان علاقه‌مند زیست‌بوم  به این فضا، باعث عرضه بی‌کیفیت محصول دستیار صوتی و در آخر شکست آن خواهد شد.

به نظر نگارنده، عرضه با کیفیت عالی محصول دستیار صوتی، قدر و اندازه هوش مصنوعی کشور در آینده را  نیز تعیین خواهد کرد. وقت بسیار محدود و تنگ است، چرا که پس از توجه غول‌های فناوری جهان به زبان‌های ترکی، عربی و حتی اردو، دیر یا زود نوبت به فارسی هم می‌رسد، نیاز است تا متولیان فضای مجازی کشور و شرکت های زیست‌بوم استارت‌آپی، با تصمیم‌گیری‌ها و تلاش‌های دقیق و حساب شده، سرنوشت و ارتفاع پروازی هوش مصنوعی در ایران را معین کنند. شایستگی‌های بالای فناورانه، مدیریتی و کسب‌وکاری قابل رؤیت در میان فعالان زیست‌بوم برای عرضه محصولی به‌هنگام، هم‌زمان با تحولات و متناسب با کیفیت تراز جهانی بسیار امیدبخش است.