چرا شرکت‌های نوآور ایرانی سهمی از تحقیق و توسعه ندارند؟

به گزارش پیوست، در سال ۲۰۲۰ بر اساس داده‌های بانک جهانی، میانگین هزینه‌های تحقیق و توسعه نسبت به تولید ناخالص داخلی در میان کشورهای مختلف ۲.۶۳ درصد بوده است. این شاخص، مخارج سرمایه‌ای و جاری در شرکت‌های تجاری، دولتی، آموزش عالی و غیرانتفاعی خصوصی را که به تحقیقات پایه، کاربردی و تجربی اختصاص می‌یابد اندازه‌گیری می‌کند. تا یک سال پیش از آن، طبق آماری که سازمان ملل منتشر کرده است، ایران ۰.۸۸ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به تحقیق و توسعه اختصاص داده که این عدد بیشترین میزان هزینه برای آر اند دی در ۲۳ سال اخیر بوده است.

روند کاهشی این شاخص در سال‌های اخیر هم ادامه پیدا کرده است. بنا بر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال ۱۴۰۰، مقدار هزینه تحقیق و توسعه به تولید ناخالص داخلی ۰.۳۲ درصد بوده است. در سال ۱۴۰۱ این عدد به ۰.۲۴ رسید و در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ هدف‌گذاری شده است که در سال آینده همان عدد ۰.۲۴ درصد ثابت بماند. البته این اعداد فقط هزینه‌های تحقیق و توسعه بخش دولتی را در بر می‌گیرد. اگر هزینه‌های تحقیق و توسعه بخش خصوصی را هم اضافه کنیم، باز هم از میانگین جهانی فاصله قابل توجهی داریم. در سال ۲۰۲۱، که متوسط جهانی ۲.۶ درصد بوده است، نسبت هزینه‌های آر اند دی به تولید ناخالص داخلی با احتساب بخش خصوصی، ۰.۶ درصد بوده است. رتبه اول این لیست، رژیم صهیونیستی است که ۵.۴ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را در سال ۲۰۲۱ صرف تحقیق و توسعه کرده است.

در اسناد بالادستی پیش‌بینی شده بود مشارکت دولت در تحقیق و توسعه، سهم این حوزه را از تولید ناخالص داخلی در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۱.۵ درصد برساند اما شاخص به‌دست‌آمده با توجه به اعتبارهای مرتبط با پژوهش و فناوری عدد ۰.۲۴ درصد را نشان می‌دهد. با این حال، بخش دولتی و خصوصی در حوزه تحقیق و توسعه چندان مستقل از هم عمل نمی‌کنند مخصوصاً با توجه به منابع اعتباری که برای حمایت از پارک‌های علم‌‌ و فناوری در نظر گرفته شده است. این پارک‌ها در سال‌های گذشته محل شکل‌گیری و رشد بسیاری از کسب‌وکارهای حوزه آی‌تی بوده‌اند. بنابراین نمی‌توان مسئول اصلی بی‌توجهی به تحقیق و توسعه را فقط دولت دانست.

سرمایه‌گذاری روی تحقیق و توسعه برای بسیاری از کسب‌وکارهای ایرانی توجیه‌پذیر نیست

امین آقاجانی، معاون رشد کسب‌وکار کارنامه، با بیان اینکه «تلاش‌هایی که ذیل عنوان تحقیق و توسعه انجام می‌گیرد، در بازه‌های زمانی بلندمدت به ثمر می‌نشیند» گفت: با توجه به شرایط پرتلاطم ایران که مانع از برنامه‌ریزی بلندمدت کسب‌وکارها می‌شود، سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های R&D  برای بسیاری از کسب‌و‌کارها توجیه‌پذیر نیست.

او درباره مفهوم آر اند دی در استارت‌آپ‌ها توضیح داد: با توجه به اینکه هدف R&D نهایتاً ایجاد نوآوری و بهبود در ارائه محصول و خدمات است، می‌توان فرایندهای توسعه محصول در استارت‌آپ‌ها را تا حدی نزدیک به مفهوم R&D فرض کرد که در بازه‌‏های زمانی کوتاه‌‏تر منجر به حصول نتیجه می‌شود. با این توصیف، شرکت‌های نرم‌افزاری مدام در حال طی کردن چرخه‌های بهبود محصول و خدمات هستند که به طور مستمر منجر به بهبود و افزایش کیفیت خدمات آنها می‌‏شود. با این حال چنین فعالیت‏هایی از سوی شرکت‏های نرم‌افزاری داخل ایران هیچ‌گاه منجر به تغییر در سطح تکنولوژی نخواهد شد (مانند ظهور Blockchain یا Quantum Computing  و…).

آقاجانی در پاسخ به پرسشی درباره منابع ایده‌پردازی برای توسعه محصول گفت: منابع متعددی برای ایده‌پردازی در خصوص توسعه محصول استفاده می‌شود که می‌‏تواند شرکت به شرکت متفاوت باشد. با این حال برای شرکتی که در حال ارائه خدمات است، داده‌‏ای که از فعالیت کاربر به دست می‌آید همواره از اصلی‌ترین منابع خواهد بود. علاوه بر این، روش‌‏های مرسوم مارکت ریسرچ، بنچمارک از نمونه‌‏های موفق دنیا، و در نظر گرفتن ترندهای تکنولوژیک نیز در رسیدن به ایده‏‌های جدید موثر خواهد بود.

معاون رشد کسب‌وکار کارنامه در پاسخ به سوال دیگری درباره ارتباط این بیزینس با فضای آکادمیک مانند دانشگاه‌ها گفت: در این سبک بهبود محصول، اقبالی به اینکه توسعه محصول برون‌سپاری شود وجود ندارد و ارتباط با دانشگاه‌‏ها متمرکز بر جذب دانشجویان توانمند است.

به گفته آقاجانی، در استارت‌آپ کارنامه ۱۵ تا ۲۰ درصد هزینه‌ها صرف بهبود محصول می‌شود.

دلایل پایین بودن شاخص آر اند دی در تلکام نسبت به صنایع دیگر

با وجود این، وضعیت در صنعت تلکام که دولت نقش پررنگی در جهت‌دهی مسیر حرکت آن دارد از حوزه IT هم بدتر است. وحید شاه‌منصوری، رئیس مرکز تحقیق و توسعه همراه اول، با بیان این نکته که به طور کلی شاخص آر ‌اند ‌دی حوزه تلکام (Telco) در مقایسه با شرکت‌های تکنولوژی (Techco) پایین‌تر است گفت: ارزش درآمدی کمپانی‌های تکنولوژی با تلکام یکسان است اما ارزش بازاری شرکت‌های تکنولوژی بسیار بالاتر از شرکت‌های تلکام است و یکی از دلایل آن این است که کمپانی‌های تکنولوژیکی آینده‌نگرتر هستند و هزینه خوبی صرف آر اند دی می‌کنند.

به گفته عضو هیات علمی دانشگاه تهران، شاخص P/E  که نسبت قیمت به درآمد را نشان می‌دهد در شرکت‌های تکنولوژی نسبت به کمپانی‌های تلکام بالاتر است.

شاه‌منصوری با ابراز تاسف از اینکه در کل دنیا شرکت‌های صنعت تلکام سرمایه‌گذاری کمتری روی آر اند دی می‌‌‌کنند گفت: در ایران دلیل مهم کاهش شاخص آر اند دی در حوزه تلکام این است که تحقیق و توسعه برای تکنولوژی آینده صرف می‌‌شود؛ یعنی باید ابتدا تکنولوژی روز را داشته باشیم. از آنجا که ما با لبه تکنولوژی فاصله داریم، آر اند دی به مفهوم جهانی در کشور ما برای بسیاری از مدیران توجیه اقتصادی ندارد. در بسیاری از شرکت‌های حوزه تلکام هم که به تحقیق و توسعه توجه می‌شود، در واقع سعی دارند تکنولوژی روز دنیا را به دست آورند و آر اند دی تعبیر بومی‌سازی پیدا می‌‌کند. اگر صنعت تلکام ما بر لبه تکنولوژی حرکت می‌کرد شاید انگیزه برای آر اند دی هم بیشتر می‌شد. همراه اول با تشکیل مرکز تحقیق و توسعه در سه سال گذشته تلاش کرده است این اختلاف را کاهش دهد.

او در پایان صنعت تلکام را جزو صنایعی به شمار آورد که رسیدن به بلوغ تکنولوژی در آن زمان‌بر و هزینه‌بر است و افزود: به طور مستمر و پایدار باید در تلکام سرمایه‌گذاری شود. سرمایه‌گذاری‌ در این حوزه هم معمولاً رقم‌های سنگینی نسبت به سرمایه‌گذاری در حوزه IT نیاز دارد؛ یعنی باید یک استراتژی تدوین کنیم و این حمایت را در طولانی‌مدت حفظ کنیم. متاسفانه به صورت مستمر در هیچ‌کدام از دولت‌ها این روند طی نشده است.

راهکارهایی برای مقیاس‌پذیر کردن تحقیق و توسعه در شرکت‌های نرم‌افزاری

نتایج تحقیقات یکی از معروف‌ترین گروه‌های مشاوران مدیریتی در شهر بوستون که روی ۲۰۰ شرکت نرم‌افزاری انجام شده نشان می‌دهد هنگامی که شرکت به بلوغ می‌رسد و بزرگ می‌شود، سهم تحقیق و توسعه از درآمد کاهش می‌یابد. این کاهش در شرکت‌هایی که با خرید بنگاه‌های دیگر گسترش می‌یابند قابل توجه است. کم شدن هزینه‌های آر‌ اند دی از درآمد احتمالاً به این دلیل رخ می‌دهد که زمینه فناوری‌ دو شرکت متفاوت است و ادغام فناوری‌ها به دشواری انجام می‌گیرد. در نتیجه، یک شرکت نرم‌افزاری هرچه شرکت‌های بیشتری را در خود ادغام کند بیشتر در فرایندهای تحقیق و توسعه از رقبا عقب می‌ماند.

در گزارشی که از این پژوهش تهیه شده راهکارهایی برای افزایش مقیاس تحقیق و توسعه در شرکت‌های نرم‌افزاری معرفی شده است. محققان می‌گویند داشتن استراتژی برای سرمایه‌گذاری بلندمدت در محصول توأم با حفظ سبد محصولات موثر در کوتاه‌مدت می‌تواند به خلق ارزش از نوآوری کمک کند. کسب سود برای مدتی طولانی تنها زمانی ممکن می‌شود که سبد محصولات در کوتاه‌مدت به خوبی مدیریت شود.

راهکار دیگری که به صاحبان کسب‌وکارهای حوزه آی‌تی پیشنهاد شده سرمایه‌گذاری در خدمات مشترک و مدیریت محصول است. پیچیدگی‌های سازمانی احتمالاً اصلی‌ترین مانع مقیاس‌پذیر کردن تحقیق و توسعه در این شرکت‌هاست؛ برای غلبه بر این مانع بزرگ، پیشنهاد شده که تا حد امکان گروه‌های توسعه محصول مستقل از هم، کوچک و خودکفا باشند تا هر گروه بتواند بر توسعه یک محصول متمرکز شود. با این حال، همه‌ گروه‌ها باید بتوانند تعاملی سازنده با یکدیگر داشته باشند. علاوه بر این، هدایت و مدیریت سبد محصولات نه تنها تیم‌های تولید را به یکدیگر مرتبط می‌کند بلکه می‌تواند ارتباط آنها را با تیم‌های بازاریابی، فروش و پشتیبانی مشتری تسهیل کند. این موضوع در زمینه افزایش بازده ناشی از تحقیق و توسعه اغلب نادیده گرفته شده است.