VOD چیست و انواع آن کدام است؟

VOD یا همان سرویس‌های پخش ویدئویی، یکی از جدیدترین شیوه‌های تماشای ویدئو محسوب می‌شود که از همان ابتدای ورود و ظهورش مخاطبان بسیاری را جلب و جذب خود کرد. این سرویس‌ها انواع مختلفی دارد که هر کدام از آنها ویژگی‌ها و خدمات گوناگونی را شامل می‌شوند. شایان ذکر است که میان دو عنوان VOD و لایو استریم تفاوت‌هایی وجود دارد و این فرق به نحوه تعامل کاربر با این دو فضا برمی‌گردد.

VOD چیست؟

VOD مختصر شده عبارت Video On Demand و ترجمه تحت‌الفظی آن «ویدئو به درخواست» است. سرویس‌های VOD به هر سرویس ویدئویی اشاره دارد که ویدئو، فیلم و برنامه‌های تلویزیونی را برای کاربران فراهم می‌کند. این سرویس‌ها که از معروف‌ترین آنها می‌توان به نتفلیکس و +Disney اشاره کرد دارای سه ویژگی اصلی زیر هستند:

• دسترسی در هر زمان: کاربران می‌توانند در هر زمان که می‌خواهند محتوای موردنظر خود را پخش کنند. بر خلاف سرویس‌های سنتی پخش تلویزیونی که در آن، برنامه‌ها در زمان مشخصی پخش می‌شوند برای محتوای VODها ساعت مشخصی تعیین نمی‌شود.
• باز بودن دست کاربر: در مقایسه با سرویس‌های سنتی تلویزیونی، مخاطبان VODها فرصت‌های بیشتری برای انتخاب و مقایسه برنامه‌ها در اختیار دارند.
• کنترل کردن محتوا توسط کاربر: کاربران می‌توانند محتوای موردنظر خود را پخش کنند، آن را متوقف کنند، جلو یا عقب بزنند و به هر شکلی که می‌خواهند آن را کنترل کنند؛ به این ترتیب آنها هیچ‌گاه هیچ محتوای مهمی را از دست نمی‌دهند.

انواع VOD

• سرویس‌ VOD اشتراکی (SVOD): SOVD که مخفف عبارت Subscription Video On Demand رایج‌ترین نوع سرویس‌ VOD به حساب می‌آید. در این نوع VOD، کاربران با پرداخت مبلغی به شکل دوره‌ای (ماهانه، سه‌ماهه، سالانه و غیره) می‌توانند به تمامی ویدئوهای سرویسی که در آن ثبت‌ نام می‌کنند دسترسی داشته باشند. برای مخاطبان این سرویس در ازای پرداخت مبلغ اشتراک، نه تبلیغی نشان داده‌ می‌شود نه پاپ‌آپی ظاهر می‌شود. این دسته از سرویس‌های VOD در میان مخاطبین VODها محبوب‌ترین نوع است. از معروف‌ترین نمونه‌های SVOD در جهان می‌توان به این نام‌ها اشاره کرد: Netflix، Amazon Prime، Disney+، Hulu و غیره.
• سرویس‌ VOD تراکنشی (TVOD): سیستم VOD مبتنی بر تراکنش (Tranactional VOD) بر مبنای مدل تماشای پولی (Pay Per View) است. در این نوع از VODها، کاربران برای هر محتوای منحصر به‌فردی که می‌خواهند تماشا کنند مبلغی را پرداخت می‌کنند یا به شکل دیجیتالی آن را کرایه می‌کنند. البته TVODها نیز به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته نخست EST (Electronic Sell Through) که در آنها به کاربران با یک بار خرید، اجازه دسترسی دائمی به محتوا داده می‌شود و دسته دیگر  DTR (Download To Rent) که در ازای پرداخت مبلغی معمولا پایین‌تر، برای مدت مشخصی، دسترسی محتوا کاربر داده می‌شود.
• سرویس‌های VOD تبلیغاتی (AVOD): VODهای تبلیغاتی سرویس‌هایی هستند که به شکل رایگان محتوا را به کاربر ارائه می‌کنند و برای کسب درآمد از پخش تبلیغات استفاده می‌کنند. در این گروه از VOD، مخاطبان پولی پرداخت نمی‌کنند اما مجبورند تبلیغات را تماشا کنند. تبلیغات پلتفرم‌های AVOD به سه شکل Pre-Roll (نمایش تبلیغات در ابتدا)، Mid-roll (نمایش تبلغیات در میانه ویدئو) و Post-roll (نمایش بعد از اتمام ویدئو) نمایش داده می‌شوند. AVODها قابلیت این را دارند که تعداد زیادی مخاطب جذب کنند و از این تعداد، درآمد زیادی کسب کنند. از معروف‌ترین پلتفرم‌های AVOD در جهان می‌توان به YouTube و DailyMotion اشاره کرد.
• ویدئوبینی نزدیک به ‌درخواست (Near Video In Demand (NVOD)): ویدئوبینی نزدیک به درخواست یکی از انواع VOD است. این سرویس بر اساس تکنیک ویدئویی pay-per-view یا پرداخت به ازای تماشا فعالیت می‌کند.  این خدمت صرفا توسط پخش کننده‌های چند کاناله و با استفاده از مکانیسم توزیع در پهنای باند بالا قابل ارائه است. از جمله این پخش کننده‌ها می‌توان به ماهواره‌ها و شبکه‌های تلویزیونی کابلی اشاره کرد. روش ارائه ویدئو در این سیستم به این صورت است که چندین کپی از یک فیلم برای دفعات متعدد و در فواصل زمانی کوتاه یعنی در حدود هر ۱۰ تا ۲۰دقیقه پخش می‌شود. در این حالت کاربران می‌توانند بدون الزام به تماشای برنامه مورد نظر در زمان برنامه ریزی شده یا نیاز به چک کردن لحظه‌ای آن، هر زمان که بخواهند به تماشا اقدام کنند. وابستگی زیاد این تکنیک به پهنای باند موجب می‌شود تا صرفا اپراتورهای بزرگ دارای ظرفیت بالا، موفق به اجرای آن شوند.
• push VOD:یکی دیگر از انواع vodها، (Push VOD (Push Video On Demand است. این روش در واقع شامل ارائه محتوا بدون درخواست یا انتخاب مخاطب است. بنابراین در این مدل، ارائه دهنده به ارسال محتوا از طریق گیرنده‌های دیجیتالی اقدام می‌کند. در اجرای این تکنیک از سیستم‌هایی استفاده می‌شود که فاقد اتصال و پهنای باند است و به منظور تهیه ویدئو درخواستی در حالت Streaming به کار می‌روند. یکی دیگر از موارد مصرف Push VOD توسط شبکه‌هایی است که می‌خواهند از محتواهای محبوب کاربران در گیرنده دیجیتالی پیش از بارگذاری به منظور بهینه‌سازی زیرساخت‌های video streaming خود استفاده کنند. با درخواست یک فیلم توسط مشتری، فیلم مورد نظر بر روی DVR او بارگیری می‌شود. یعنی push VOD  از یک ضبط کننده شخصی فیلم یا PVR برای ذخیره بخشی از محتوا استفاده می‌کند که با پهنای باند کم قابل انتقال به PRV است. در نهایت کاربران قادر به تماشای محتوای بارگیری شده در زمان مورد نظر خود خواهند بود. همچنین به دلیل اشغال فضا روی درایو PVR، محتواهای دانلود شده پس از یک هفته پاک می‌شود تا فضای لازم برای ذخیره برنامه‌های جدید وجود داشته باشد.

تاریخچه VOD

اولین بار در سال ۱۹۹۴ یک سرویس VOD توسط تلویزیون تعاملی دیجیتالی کمبریج انگلستان به صورت آزمایشی ارائه شد. این سرویس با ارائه ویدئوها به ۲۵۰ مشتری، ابتدا خدمات خود را با سرعت ۲ مگابیت بر ثانیه ارائه کرد و پس از مدتی آن را تا ۲۵ مگابیت بر ثانیه بهبود داد. این پروژه با وجود موفقیت فنی در نهایت در سال ۱۹۹۶ به دلیل مشکلاتی در تولید محتوا، متوقف شد.

در سال ۱۹۹۸ نیز، شرکت ارتباطات کینگستون در بریتانیا به راه‌اندازی یک سرویس VOD کاملا تجاری اقدام کرد. پخش تلویزیونی و دسترسی به اینترنت توسط این سرویس از طریق یک ست تاپ باکس و با استفاده از انتقال IP روی ADSL انجام می‌شد. در نهایت در سال ۲۰۰۱، تلویزیون تعاملی کینگستون موفق به جذب و ارائه خدمات به ۱۵۰۰۰ مشترک شد.

در سال ۲۰۰۵، سرویس VOD مربوط به شرکت‌های تلویزیونی کابلی Telewest و NTL  که سپس به ویرجین مدیا تغییر نام داد، راه‌اندازی شد و به رقابت با تلویزیون‌های سنتی اما به‌ صورت غیر رایگان BSkyB پرداخت.

در سال ۲۰۰۶، شرکت BSkyB یک سرویس روی کامپیوتر ارائه کرد که از یک رویکرد همتا به همتا برای ارائه خدمات VOD استفاده می‌کرد و با استفاده از تکنولوژی Kontiki، ظرفیت بالایی برای دانلودهای چند مرحله‌ای محتوای ویدئویی در اختیار کاربر قرار می‌داد. مزیت این روش امکان دانلود محتوا از کاربرانی که قبلا آن را دانلود کرده بودند، به جای دانلود از سرورهای اسکای بود.

در سال ۲۰۰۷ این فناوری همتا به همتا در بی‌بی‌سی و با مشارکت iPlayer و Channel 4 و همچنین توسط شرکت‌های VEOH و آنلاین مووی باکس به کار گرفته شد. در نهایت در سال ۲۰۰۸ شرکت‌های بی‌بی‌سی، آی‌تی‌وی و Channel 4 به راه‌اندازی یک پلتفرم مشترک به نام کانگارو اقدام کردند که البته به دلیل مشکلات قانونی متوقف شد. در سال ۲۰۱۰ شرکت Arqiva با خرید دارایی‌ها و تکنولوژی‌های مورد استفاده در کانگارو، سرویسی به نام SeeSaw را راه‌اندازی کرد ولی این پروژه هم به دلیل مشکلات مالی با شکست مواجه شد.

در این میان دو نقطه عطف برای تکامل و توسعه VOD وجود دارد. اولین آن ارائه قابلیت دانلود و مشاهده برنامه‌های تلویزیونی با قیمت کمتر توسط شرکت اپل به کاربرانش بود. این سرویس شرکت اپل در سال ۲۰۰۵ و با استفاده از iTunes Store ارائه شد.

دومین نقطه عطف نیز تغییر مدل کسب و کار شرکت نتفیلیکس در سال ۲۰۰۷ بود. در واقع مدل کسب و کار این شرکت از توزیع CD و DVD به منظور انتشار محتواهای ویدئویی به ارائه سرویس اشتراکی ویدئو تغییر یافت.

گسترش بازار VODها طی سال‌های اخیر

بازار VODها در سال‌های اخیر به‌ شدت رو به گسترش بوده‌ است. همه‌گیری کرونا که با اینکه رونق را از سالن‌های سینما گرفت و افراد را مجبور به خانه‌نشینی کرد، مردم را به استفاده از این سرویس‌ها تشویق کرد. درآمدهای حاصل‌شده در این بازار در سال ۲۰۱۷، معادل ۳۷ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار بود و بیش از ۷۵ درصد آن به سرویس‌های اشتراکی SVOD اختصاص داشت. در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹، هر سال ۱۰ میلیارد به درآمد VODها اضافه شد و با جهشی تقریبا ۱۶ میلیارد دلاری در انتهای سال ۲۰۲۰، درآمد این سرویس‌ها به مرز ۷۱ میلیارد دلار رسید. طبق آخرین داده‌های سال ۲۰۲۱، VODها، ۸۵ میلیارد و ۷۶۰ میلیون دلار درآمد دارند و SVODها سهمی تقریبا ۸۱ درصدی از این درآمدها دارند. پیش‌بینی می‌شود تا انتهای سال ۲۰۲۶، درآمد پلتفرم‌های VOD در جهان از مرز ۱۳۵ میلیارد دلار عبور کند.

مزایای استفاده از VOD

همانطور که گفته شد استفاده از سرویس‌های VOD بسیار مورد استقبال مردم دنیا قرار گرفته است. اما VODها چه مزایایی دارند که به این اندازه محبوب هستند؟

• راحتی استفاده: VOD به مشتریان اجازه می‌دهد محتوا را  هرطور که می‌خواهند مصرف کنند. هیچ‌گونه محدودیتی در زمان یا مکان وجود ندارد و مخاطبان می‌توانند هر چقدر که می‌خواهند ویدئو تماشا کنند. بر خلاف سرویس‌های پخش سنتی، سرویس VOD محدود به منطقه جغرافیایی خاصی نیست و مخاطب می‌تواند در هر کجای جهان که می‌خواهد محتوا را استریم کند. علاوه بر این، مدل اقتصادی VOD به شکلی نیست که برای کاربران تعهد و اجباری به وجود بیاورد و آنها هر موقع که خواستند می‌توانند از دریافت خدمات پلتفرمی که از آن استفاده می‌کنند انصراف دهند.
• درآمدزایی از محتواهای رایگان پیشین: اگر شخصی در یکی از شبکه‌های اجتماعی در حال تولید محتوایی تولید باشد که تعداد قابل توجهی از مخاطبان را به خود جلب کرده باشد، می‌تواند با انتشار محتوای خود در یکی از پلتفرم‌های VOD، مثلا یک AVOD مانند یوتیوب، از جامعه مخاطبان خود استفاده کرده و به درآمد برسد
• دسترسی نامحدود برای کاربران: درست کردن یک پلتفرم متحد که در دستگاه‌های مختلف برای کاربران در دسترس باشد بسیار بهتر از این است که از دستگاه‌های مختلف استفاده کنیم. مخاطبان می‌توانند از هر دستگاهی مانند کامپیوتر شخصی‌، لپتاپ، گوشی‌های هوشمند و تلویزیون منزلشان وارد حساب کاربری خود شوند و هر ویدئویی را که می‌خواهند استریم کنند.
• رهایی از تبلیغات: شاید کمتر چیزی هنگام تماشای یک فیلم یا سریال، کاربران را به‌اندازه تبلیغات آزار دهد. سرویس‌های VOD اشتراکی، با حذف این تبلیغات روان کاربر را از شر تبلیغات مزاحم و اعصاب‌ خرد کن دور نگه می‌دارند. البته که در ایران هنوز پلتفرم‌های VOD این مساله را رعایت نمی‌کنند.

تفاوت لایو استریم و VOD

تفاوت میان لایو استریم و VOD به نحوه تعامل کاربر با این سرویس‌ها بازمی‌گردد. محتوایی که در VOD منتشر می‌شود از پیش ضبط و از قبل آپلود شده است، بنابراین کاربران می‌توانند ویدئو را متوقف کنند، جلو یا عقب بزنند و به هر شکلی که خواستند آن را کنترل کنند. لایو استریم اما در لحظه منتشر می‌شود، پس مخاطبان باید در همان زمانی که پخش می‌شود در پلتفرم پخش‌کننده آن حضور داشته باشند. اگر چه در بسیاری از پلتفرم‌ها، امکان تماشای بازپخش لایواستریم‌ها وجود دارد. با وجود اینکه ممکن است سرویس‌های لایواستریم بخشی از یک پلتفرم بزرگتر VOD باشند اما به صورت فنی ممکن نیست پخش محتوا در آن را مانند یک VOD کنترل کرد.

معروف‌ترین سرویس‌های VOD در جهان

• نتفلیکس: معروف‌ترین و موفق‌ترین سرویس VOD در جهان Netflix است که در حال حاضر حدود ۲۲۲ میلیون مشترک دارد. این سرویس VOD موفق شد در سال ۲۰۲۱ میلادی حدودا ۲۷ میلیارد دلار درآمد کسب کند. این شرکت در سال ۱۹۹۷ در کالیفرنیا آمریکا تاسیس شد. مدل تجاری نتفلیکس ابتدا بر پایه فروش دی‌وی‌دی و اجاره از طریق پست بود و در سال ۲۰۰۷ وارد صنعت رسانه‌های استریمینگ شد. سریال محبوب خانه پوشالی (House Of Cards) در سال ۲۰۱۳، سرآغاز ورود این سرویس VOD به صنعت تولید محتوا بود. هم‌اکنون بیش از ۷۵ میلیون نفر در کانادا و آمریکا اشتراک نتفلیکس دارند.
• آمازون پرایم ویدئو: آمازون پرایم ویدئو که به آن پرایم ویدئو نیز می‌گویند سرویس VOD‌ شرکت آمازون است که در سال ۲۰۰۷ توسط این شرکت تأسیس شد. این سرویس، فیلم و سریال‌هایی که توسط استودیوهای آمازون، کمپانی MGM یا محتواهای اختصاصی آمازون تحت عنوان Amazon Originals تولید شده است را پخش می‌کند. علاوه بر این، محتواهایی از تولیدکنندگان دیگر، مسابقات زنده ورزشی و سرویس‌های پولی ویدئویی دیگر را ارائه می‌دهد. این سرویس در سال ۲۰۲۱، نزدیک به ۳۲ میلیارد دلار درآمد کسب کرد  و در حال حاضر در سراسر جهان ۱۱۷ میلیون مشترک دارد که ۵۳ میلیون نفر آنها در آمریکا زندگی می‌کنند.
• دیزنی‌پلاس: دیزنی پلاس سرویس VOD کمپانی مشهور دیزنی است که تا ابتدای سال ۲۰۲۲ توانسته بود نزدیک به ۱۳۰ میلیون کاربر جذب کند که رشدی شگفت‌انگیز را نشان می‌دهد. در انتهای ربع اول سال ۲۰۲۰، دیزنی‌پلاس تنها ۲۶.۵ میلیون مشترک داشت. این سرویس در انتهای سال ۲۰۲۲ موفق شد ۲۲ میلیارد دلار درآمد به ثبت برساند.
• HBO Max: سرویس HBO Max با ۷۳ میلیون کاربر یکی از محبوب‌ترین سرویس‌های VOD در سراسر جهان است. HBO Max در سال ۲۰۱۹ توسط کمپانی وارنر مدیا تاسیس شد. محتواهای این سرویس از تامین‌کنندگان مطرحی همچون CNN، Adult Swim، HBO و کمپانی برادران وارنر تامین می‌شود.