هوش مصنوعی و تحولات در صنعت بانکداری
هوش مصنوعی با قابلیتهای پیشرفته در حال بازتعریف ساختارهای عملیاتی و استراتژیک بانکداری است و…
۱۰ خرداد ۱۴۰۴
بازی کربنکینگ ایرانی در زمین هوش مصنوعی؛ اختلاف زبان‌ها
آنچه امروز از انقلاب هوش مصنوعی می‌بینیم، یک اتفاق ساده نیست. هوش مصنوعی توانسته زبان‌های مختلفی را درونی کند و مسیر داده‌ها را با مدل‌های زبانی خود پاسخ دهد. اما در حوزه بانکداری زمین بازی متفاوت است، هوش مصنوعی و بانکداری هنوز به زبان مشترکی نرسیده‌اند و اختلاف زبان‌ها اجازه نداده زمین مشترکی برای بازی آنها تشکیل شود. در حال حاضر، هوش مصنوعی در حاشیه امور بانکی و در لایه‌های بسیار ابتدایی معنا پیدا می‌کند و فاصله و چسبندگی آن به کربنکینگ (Corebanking) ایرانی بسیار زیاد است. کربنکینگ در ایران با توجه به تحریم‌ها زیست درون‌نگرانه داشته و فضای رقابتی کمتری نیز در بیرون از اکوسیستم بسته خود تجربه کرده است.
داستان رقابت‌پذیری
تمامی فعالان این حوزه وقتی پای قیاس به میان می‌آید با یکدیگر هم‌عقیده هستند که کربنکینگ‌های تولیدی شرکت‌های ایرانی چیزی کم از مشابه‌های خارجی خود ندارند و اگر فضای رقابتی باز بود، آنها می‌توانستند به‌سادگی محصولات‌شان را در سطح بین‌المللی عرضه کنند.
کاوه رعدی معاون توسعه بازار و امور مشتریان توسن درباره رقابت‌پذیری کربنکینگ ایرانی می‌گوید: «به خاطر اقتضائات شیوه بانکداری در ایران، به‌خصوص بانکداری الکترونیکی، از لحاظ مقیاس‌پذیری، چیزی کم از دنیا نداریم. چون در دنیا تراکنش‌ها این‌قدر برخط نیست، حتی در بزرگ‌ترین بانک‌ها این‌طور نیست که همه تراکنش‌ها آنلاین و از طریق CORE انجام شود. ما تجربه همکاری با تمنوس را داشتیم؛ وقتی در قالب یک همکاری استراتژیک با ما تفاهم کرد و وارد ایران شد و مقیاس بانک‌های ما را دید، این حجم از تراکنش آنی و آنلاین برایش تبدیل به یک صورت‌مساله شده بود، چون در سطح دنیا خیلی از تراکنش‌ها روی کارت اعتباری انجام می‌شود و اصلاً قرار نیست برخط باشند و حسابداری‌اش به صورتی است که باری روی CORE نمی‌اندازد. برای همین از نظر مقیاس‌پذیری ما تفاوت چندانی با دنیا نداریم.»
او فاصله اصلی کرهای بانکی ایرانی با دیگر نقاط دنیا را در زمینه پوشش کسب‌وکارهای متنوع بانکی می‌بیند و می‌گوید: «از نظر کسب‌وکارهای بانکداری‌ای که در کربنکینگ ما پیاده شده با شیوه بانکداری در دنیا فاصله جدی داریم. یعنی قطعاً هیچ‌کدام از تامین‌کنندگان کر ایرانی، چنین شانسی نخواهند داشت که در کوتاه‌مدت، بانکی را جذب کنند که با مدل بانکداری جامع، خطوط کسب‌وکاری متنوعی را پوشش می‌دهد، اما امکان ورود به بانک‌هایی که کسب‌وکار ساده‌ای دارند وجود دارد.»
رعدی درباره محصول توسن توضیح می‌دهد: «اگر فضای صادرات مهیا شود ما دوباره فرصت‌های خودمان را خواهیم داشت تا رقابت کنیم. توسن سه نسل کربنکینگ را تجربه کرده است که آخرین نسل آن یعنی بنکو سابقه صادرات دارد و در دو بانک خارج از کشور عملیاتی شده و اتفاقاً اگر روابط اقتصادی و سیاسی کشورمان با دنیا به سمتی برود که ما دوباره این فرصت‌ها را به دست آوریم، قطعاً خیلی فعال خواهیم بود.»
او در مورد به‌روز بودن کربنکینگ توسن می‌گوید: «ما نسبتاً به‌روز هستیم و معماری مناسب و رقابتی‌ای داریم. به‌خصوص که اخیراً مشغول ترمیم معماری کربنکینگ خود بر اساس میکروسرویس هستیم و این معماری امکان رقابت در عرصه جهانی را به ما می‌دهد.»
نرگس فتوحی، مدیر امور مشتریان داتین، درباره امکان رقابت کربنکینگ ایرانی به فرض رفع تحریم‌ها می‌گوید: «در حال حاضر، کربنکینگ‌های موجود در کشور از جمله راهکار جامع بانکی داتین با توجه به پیچیدگی‌های نظام بانکی ایران و الزامات بانکداری اسلامی و همچنین میزان تراکنش‌هایی که مدیریت می‌کنند، مشابه بازیگران و همتایان و خود در بازارهای جهانی است.»
فتوحی ادامه می‌دهد: «باور داریم که سامانه‌های بانکی داتین با تمامی سامانه‌های موجود در بازار توان رقابت دارد و ما به عنوان شریک تجاری برای بانک‌ها، همه تلاش‌مان این است که بانک‌ها را در بهترین وضعیت نگه داریم. با توجه به تحولاتی که در ساختار معماری کر رخ داده، امکان بازتعریف خدمات بانکداری شرکتی با ارتقای سیستم‌های قدیمی به پلتفرم‌های مدرن دیجیتالی فراهم شده و این انعطاف‌پذیری، توانایی رقابت داتین در ارائه خدمات با مقیاس بزرگ‌تر را افزایش داده است.»
از نظر او داتین به‌عنوان تامین‌کننده زیرساخت نرم‌افزاری هفت بانک و موسسه مالی به فراخور تنوع و نیازمندی کسب‌وکاری مشتریان خود، فرصت تغییر ساختار از مدل‌های بانکی سنتی را مغتنم شمرده. به همین دلیل، در راستای خلق تجربه بهتر برای مشتریانش، با دیدگاه جدید Coreless در مسیر انتقال از ساختار گذشته به ساختار غیرمتمرکز پیش رفته تا به‌تدریج بر محدودیت‌های سیستم‌های قدیمی غلبه، و ارائه خدمات را سرعت دهد.
یونس رشیدی مدیر پروژه سامانه جامع حساب‌های بانکی پویا دیدگاه متفاوتی درباره کربنکینگ دارد و به طور کلی معتقد است کربنکینگ در حال حاضر بیشتر نوعی تفسیر است و تعریف روشنی از آن وجود ندارد. او دراین‌باره توضیح می‌دهد: «فکر می‌کنم اول بهتر است بالاخره هر یک از عرضه‌کنندگان یک تعریف (بدون تفسیر) از کر ارائه بدهند تا بتوان به این سوال جواب داد. مزید اطلاع شما هم‌اکنون تعدادی از بانک‌های بزرگ در آمریکای شمالی از سامانه‌هایی (یا به قول شما Core) استفاده می‌کنند که تکنولوژی نرم‌افزاری آنها عمری بیش از ۶۰ سال دارند (مثلاً Cobol).»
رشیدی درباره رقابت‌پذیری سامانه‌های بانکی ایرانی بازگو می‌کند: «برای وارد شدن به بازار جهانی موضوع فقط تکنولوژی نیست، عوامل متعددی وجود دارد که مجموعه آنها باعث موفقیت در عرضه می‌شود. بازارهایی که ما در آنها مزیت داریم اگر هدف گرفته شوند، امکان موفقیت وجود دارد ولی حتماً نوع فروش در بازارهای آزاد جهانی با داخل ایران متفاوت است.»
او درباره توان رقابت‌پذیری کربنکینگ‌های ایرانی در بازارهای همسایه می‌گوید: «کمتر احتمال دارد که مثلاً نرم‌افزاری (یا به قول شما Core) بفروشیم ولی کمبودهای اساسی داشته باشد. بازار رقابتی جهانی با فروش داخل ایران شرایط متفاوتی دارد. اینکه بتوانیم یک سامانه جامع برای یک بانک بزرگ ارائه دهیم منطبق با واقعیت نیست، اما احتمالاً قادریم ماژول‌هایی را در کشورهای در حال توسعه عرضه کنیم و موفق به فروش شویم.»
رشیدی معتقد است توسعه کربنکینگ در ایران بر اساس ارائه‌ها نه نیازمندی‌ها بوده است. او توضیح می‌دهد: «این نوع سوال فقط می‌تواند در ایران مطرح شود (اگر قائل به این موضوع هستید که ما در فضای جهانی حرکت می‌کنیم)؛ شما ناخواسته دارید بر فضایی دامن می‌زنید که نتیجه نیازها نیست، بلکه نتیجه ارائه‌هاست، بپرسید چه لایه‌ای تا جواب صریح داده شود. اگر درست برخورد کنیم و بانک‌ها خود سیاست‌گذار باشند، این مسائل تا حد زیادی حل خواهد شد. متاسفانه به نظر می‌آید این فضا در بانک‌ها حکمفرما نیست.»
هوش مصنوعی در لایه‌های اولیه
هوش مصنوعی هنوز نتوانسته به مرزهای عملیات بانکداری نزدیک شود و لایه‌های اولیه امور بانکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مدیر امور مشتریان داتین درباره وضعیت به‌کارگیری هوش مصنوعی در کربنکینگ می‌گوید: «در بهره‌برداری از هوش مصنوعی در بخش بانکداری، مزایای زیادی وجود داشته که بهبود تجزیهوتحلیل داده‌ها و آسان‌تر کردن اعتبارسنجی، تصمیم‌گیری، سفارشی‌سازی خدمات و افزایش مدیریت ریسک از جمله این مزایاست. بنابراین، با توجه به رشدی که داده‌ها دارند و نیازمندی‌های جدیدی که در صنعت مالی و بانکی به طور دائم به وجود می‌آید، ما هم در سال‌های اخیر از ابزارهای هوش مصنوعی در زمینه برنامه‌نویسی، بهبود کارایی عملیاتی، تحلیل داده، احراز هویت و دیگر موارد استفاده کرده‌ایم. البته اگرچه گاهی نبود داده‌های تمیز و یکپارچه از جذابیت پذیرش کاربرد هوش مصنوعی در بانک‌ها می‌کاهد، اما ما در سبد خدمات جدیدمان، توانمندسازی مشتریان از طریق دستیاران هوشمند و چت‌بات‌ها را اضافه کرده‌ایم.»
فتوحی درباره شکل به‌کارگیری هوش مصنوعی مستقل یا وابسته از کربنکینگ بازگو می‌کند: «با پیشرفتی که هوش مصنوعی داشته و میزان استفاده فراگیرش، در هر دو قالب می‌توان از آن استفاده کرد. در حال حاضر از هوش مصنوعی در سامانه‌های بانکی داتین، به عنوان یک بازوی اجرایی در موارد نظارتی امنیت سایبری بر داده‌های مشتریان، تسهیل فرایند توسعه، تست، عملیاتی شدن و پشتیبانی فیچرها و پردازش تراکنش‌ها استفاده می‌شود و بر مبنای خروجی پردازش تراکنش‌ها تحت قالب ساختاری مستقل، منتج به ارائه محصولات هوشمند، مبارزه با پولشویی و مدیریت ریسک شده است.»
او ادامه می‌دهد: «با رویکرد افزایش کارایی و کاهش احتمال وقوع خطاهای انسانی، ما در داتین، اتوماسیون فرایند را در سراسر گردش‌های کاری بانکی لحاظ کرده‌ایم و در حوزه مشاوره سرمایه‌گذاری مبتنی بر هوش مصنوعی، توصیه‌های مالی شخصی‌سازی‌شده را متناسب با پروفایل هر سرمایه‌گذار ارائه داده‌ایم.»
فتوحی درباره مسیر حرکت بانکداری با توجه به توسعه هوش مصنوعی می‌گوید: «مسیر مهاجرت به فناوری‌های نوین برای همه بانک‌ها روشن است و چیزی نیست جز اینکه آینده در مدرن‌سازی مبتنی بر هوش مصنوعی خواهد بود. بسیاری از بانک‌ها هنوز در مراحل اولیه ادغام هوش مصنوعی در عملیات اصلی خود هستند که مزایای بالقوه‌ای در حوزه مهاجرت مثل هزینه‌های کمتر، خدمات مشتری بهبودیافته و رقابت‌پذیری خواهد داشت. با این حال، برای دستیابی کامل به این مزایا، بانک‌ها باید اطمینان حاصل کنند که داده‌های آنها برای برنامه‌های هوش مصنوعی آماده است.»
او اضافه می‌کند: «بدون شک، این موضوع مستلزم سرمایه‌گذاری چشمگیر در یکپارچه‌سازی داده‌ها و تلاش برای پاک‌سازی این داده‌هاست. به اعتقاد من، با افزایش انتظارات مشتری و تشدید فشارهای مالی، تغییر به سمت بانکداری برخط مبتنی بر هوش مصنوعی برای بقا ضروری است. بانک‌های ایرانی در این مسیر نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری بهنگام هستند و در صورت تخصیص نیافتن منابع مناسب، از همتایان جهانی خود در ارائه خدمات مشتری‌محور مدرن عقب خواهیم ماند.»
رشیدی مدیر پروژه سامانه جامع حساب‌های بانکی پویا باور دارد تصور غلط از کر در ایران سبب شده به سامانه‌های بانکی و سرویس‌های بانکی از این منظر توجه شود. او می‌گوید: «شما یک تصور غلط دارید که در ایران هم مرسوم است و آن اینکه یک پیمانکار باید همه سرویس‌های یک بانک را بدهد، همین باعث مطرح شدن این سوال می‌شود.»
او درباره شکل به‌کارگیری هوش مصنوعی در لایه نرم‌افزاری بانکی توضیح می‌دهد: «اگر طراحی نرم‌افزاری و لایه‌بندی‌ها درست باشد، بانک‌ها مختارند که از سرویس‌های متعدد متعلق به ارائه‌دهندگان مختلف استفاده کنند (همان‌گونه که در دنیا رایج است). اینکه بگوییم مثلاً رویال بانک کانادا به دلیل اینکه زیرساختش Cobol و Cics است پس نمی‌تواند از ابزارهای هوش مصنوعی به منظور ارائه سرویس بهتر یا مدیریت بهتر استفاده کند غلط اندر غلط است. این طرز تلقی را بین بانکدارهای ایران رایج نکنید.»
او با انتقاد از اینکه افزودن هوش مصنوعی به لایه‌های نرم‌افزاری بانکی نباید دستوری باشد ادامه می‌دهد: «اگر از موضع حاکمیتی بانک‌های کارفرما، ارائه‌دهنده‌های نرم‌افزار (یا به قول شما Core) را به رعایت استانداردهای خودشان اجبار کنند، نتیجه آن خواهد شد که بازار برایشان باز می‌شود و حق انتخاب خواهند داشت تا از بهترین راه‌حل در هر زمینهای استفاده کنند.»
با این حال، رعدی با تاکید بر اینکه هوش مصنوعی همچنان در حاشیه امور معنا پیدا می‌کند و هنوز به لایه عمیق عملیات بانکی نفوذ نکرده می‌گوید: «ما کارهایی را شروع کرده‌ایم. در نظر بگیرید در دنیا هم به‌رغم هیاهوی زیاد بر سر هوش مصنوعی، هنوز چندان به لایه مرکزی کسب‌وکار بانکی و تراکنشی کرها وارد نشده است، در لایه شخصی‌سازی تجربه مشتری و تحلیل داده، کارهای خوبی با هوش مصنوعی انجام شده است؛ مثلاً در کاربردهایی مانند احراز هویت، کشف تقلب، تشخیص تراکنش‌های مشکوک، اعتبارسنجی مشتریان یا تحلیل صورت‌های مالی مشتریان حقوقی هوش مصنوعی به بلوغ رسیده است اما هنوز با مرحله‌ای که بتواند در قالب یک بانکدار کلاسیک به مشتریان خدمت‌رسانی کند فاصله دارد.»
او ادامه می‌دهد: «به عبارتی هنوز هوش مصنوعی به مرحله‌ای نرسیده که بتواند مسئولیت پول مردم را در بانک‌ها بر عهده بگیرد. از طرفی، عملیات بانکی با پول مردم سروکار دارد و شاید هوش مصنوعی به آن بلوغ و قابلیت اطمینان نرسیده باشد که این اعتماد را جلب کند، اما در حوزه‌هایی مانند معاملات آنلاین نسبتاً خوب عمل کرده و نظر کاربرانی را که ریسک‌پذیری این دست معاملات را دارند جلب کرده، از این رو می‌شود نتیجه گرفت با بلوغ بالاتر رفته‌رفته بیشتر در امور مالی اکثریت مردم نفوذ و اعتماد عمومی را جلب کند.»
رعدی درباره وضعیت کربانکی توسن در به‌کارگیری هوش مصنوعی می‌گوید: «ما از هوش مصنوعی روی کربانکی‌مان به عنوان یک دستیار شعبه استفاده می‌کنیم یعنی پیشنهاد مدیریت وظایف و اولویت‌بندی کارتابل کاربران شعبه و BackOffice بنکو را از طریق هوش مصنوعی انجام می‌دهیم. راهکار دیگری که بر پایه هوش مصنوعی توسعه داده‌ایم مربوط به عملیات پول‌رسانی به ATMهاست؛ برای پیش‌بینی تقاضای برداشت وجه و شارژ به‌موقع اسکناس ATM از هوش مصنوعی استفاده می‌کنیم.»
معاون توسعه بازار و امور مشتریان توسن درباره امکان‌های استفاده از هوش مصنوعی در کرهای بانکی می‌گوید: «اگر معماری، سرویس‌گرا و لایه‌بندی آن درست باشد، هوش مصنوعی می‌تواند به عنوان یک لایه اضافه شود؛ اما اگر معماری سامانه‌ای این امکان را ندهد، هوش مصنوعی می‌تواند بیرون از کر قرار بگیرد و از طریق داده با CORE تعامل داشته باشد.»
بانک‌ها و فین‌تک‌ها
بخش عمده رابطه بانک‌ها و فین‌تک‌ها در لایه کربنکینگ آشکار می‌شود. اینکه در کربنکینگ جای بازی برای فین‌تک‌ها دیده شود، مساله‌ای است که از دید مدیر امور مشتریان داتین، به نگاه بانک‌ها برمی‌گردد: «رابطه بین بانک‌ها و فین‌تک‌ها ترکیبی از رقابت و همکاری است. فین‌تک‌ها با استفاده از فناوری‌های نوین، خدمات مالی را سریع‌تر، ارزان‌تر و کاربرپسندتر ارائه می‌دهند، در حالی که بانک‌ها به دلیل زیرساخت‌های پیچیده و مقررات سخت‌گیرانه، با چالش‌هایی روبه‌رو هستند. بسیاری از بانک‌ها با سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌های فین‌تک و ارائه APIهای بانکی، امکان دسترسی به داده‌های بانکی را فراهم کرده‌اند تا فین‌تک‌ها بتوانند خدمات نوآورانه‌ای عرضه کنند. همچنین، بانک‌ها و فین‌تک‌ها در زمینه‌هایی مانند پرداخت‌های دیجیتالی و مدیریت سرمایه همکاری می‌کنند تا تجربه کاربری بهتری برای مشتریان رقم بخورد. حضور ما به عنوان شریک استراتژیک بانک پاسارگاد در محصول ویپاد و همچنین در جایگاه سرمایه‌گذار در شرکت و محصول بلوط، نمونه‌ای از این نوع مشارکت‌ها و سرمایه‌گذاری‌هاست.»
او درباره توسعه ارتباط فین‌تک‌ها با کرهای بانکی عنوان می‌کند: «حقیقت این است که توسعه بانکداری دیجیتالی اجتناب‌ناپذیر است و بر اساس نیاز جامعه، لازم است با نظارت و تسهیل فرایندها از طرف نهادهای حاکمیتی تصمیم‌ساز، فین‌تک‌ها نیز امکان ارتباط مستقیم با کرهای بانکی را برای بهینه‌سازی ارائه خدمات برخط به مشتریان به دست آورند.»
رشیدی مدیر پروژه سامانه جامع حساب‌های بانکی پویا نیز درباره رابطه بانک‌ها و فین‌تک‌ها توضیح می‌دهد: «اگر منظورتان این است که این ابزار را فقط خود بانک‌ها استفاده می‌کنند یا می‌توانند آن را به عنوان ابزاری برای استفاده دیگران (مثلاً فین‌تک‌ها) توسعه دهند، به سیاست‌های بانک بستگی دارد. ولی منطقاً و به نظر من، باید در جهت گسترش بازار در اختیار دیگران قرار دهند.»
او ادامه می‌دهد: «اگر قصد عوامل تصمیم‌گیر بر این باشد که فضای کاری را باز کنند و کارفرما قدرت خروج از انحصار را بیابد، قطعاً این امکان وجود خواهد داشت.»
رعدی معاون توسعه بازار و امور مشتریان توسن درباره ضرورت توسعه کربنکینگ در ارتباط با موجودیت‌های نوآور و فین‌تک‌ها می‌گوید: «اینکه بگوییم حتماً یک کر با این نگاه توسعه پیدا کند، به چشم‌اندازی برمی‌گردد که آن کر برای آن تنظیم شده است و ماموریتی که دارد.»
با این همه، هوش مصنوعی هر روز در حال توسعه و ساختن زمینهای نو است. به نظر می‌رسد برای اینکه هوش مصنوعی بتواند در لایه کربنکینگ و عملیات‌های پیچیده مالی جایگاه پیدا کند، راهی طولانی در پیش داشته باشد. راهی که اولین الزام آن یافتن زبان مشترک است. با این حال، شاید مسیر توسعه سامانه‌های جامع بانکی و کربنکینگ‌های ایرانی که در میانه تحریم‌ها و رقابت محدود در بازارهای داخلی گرفتار شده‌اند از مسیر مدل‌های زبانی بگذرد، مدل‌های زبانی‌ای که فعلاً زبان عملیات بانکی را نیاموخته‌اند.
این مطلب در شماره ۱۳۴ پیوست منتشر شده است.
ماهنامه ۱۳۴ پیوست
ارسال دیدگاه