چگونه کارخانه‌ متالوژی تبدیل به نماد نوآوری می‌شود؛ رفته از سرآوا؛ بازمانده از آما

اکوسیستم نوآوری ایران که طی دهه گذشته رشد سریعی پیدا کرده، اکنون دچار چالش‌های ساختاری جدی شده است. یکی از نمادهای برجسته این اکوسیستم، کارخانه نوآوری آزادی است که کار خود را در دوران طلایی موج کارآفرینی فناورانه در ایران آغاز کرد و یک ماه عسل پنج‌ساله را پشت سر گذاشت. پس از آن کش‌وقوسی طولانی میان ذی‌نفعان و شرکت آما، مالک زمین ارزشمند کارخانه آزادی، آغاز شد. در این مطلب سناریوهای پیش‌روی کارخانه نوآوری آزادی برای ادامه بقا را مرور می‌کنیم.

کارخانه نوآوری آزادی که در سال ۱۳۹۶ با همکاری پارک فناوری پردیس و شرکت سرمایه‌گذاری سرآوا تاسیس شد، نمادی از تلاش برای شکل‌گیری سیلیکون‌ولی ایرانی قلمداد می‌شود. این مجموعه با تغییر کاربری یک کارخانه قدیمی متعلق به گروه صنعتی آما و تبدیل آن به فضایی برای رشد استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های فناور، نقش مهمی در اکوسیستم نوآوری ایران ایفا کرد.

اما از همان ابتدای فعالیت، این کارخانه با چالش‌هایی در زمینه مالکیت و تمدید قرارداد اجاره مواجه شد. طبق توافق اولیه، قرارداد اجاره این مجموعه به مدت پنج سال تنظیم شد و پس از آن، تمدید آن منوط به مذاکرات مجدد با مالک بود. با پایان یافتن قرارداد در سال ۱۴۰۱، نرسیدن به توافق بر سر تمدید قرارداد و ابهام در آینده فعالیت این مجموعه، نگرانی‌هایی در میان استارت‌آپ‌های مستقر و سرمایه‌گذاران ایجاد کرد.

موضوع دیگری که این بحران را پیچیده‌ کرده تغییر مدیریت در آما است که با توجه به تغییر شرایط اقتصادی کشور، ادامه اجاره ملک کارخانه نه‌تنها توجیه اقتصادی ندارد بلکه با فشار سهامداران برای مولدسازی این ملک، مدیریت جدید با گزینه‌های بسیار محدودی مواجه است.

با وجود تلاش‌های پارک فناوری پردیس و سرآوا برای تمدید قرارداد، مالک مجموعه یعنی گروه صنعتی آما تصمیم به فروش کارخانه از طریق مزایده گرفت و این تصمیم در آبان ۱۴۰۲ به‌ طور رسمی در سامانه کدال اعلام شد. اگرچه این مزایده شرکت‌کننده‌ای نداشت اما مشخص شد مستاجران مستغنی کارخانه نیز تمایل چندانی به صرف هزینه بابت ادامه حضور در این ملک ندارند. البته تکلیف سرآوا در این میان مشخص بود.

این شرکت از همان ابتدا گفته بود در حوزه نوآوری فعالیت می‌کند و با توجه به توانایی مالی برای خرید در همان سال‌ شروع فعالیت، اکنون نیز پس از خروج‌های فوق‌العاده سودآوری که از هزاردستان و دیجی‌کالا داشته است همچنان دلیلی برای گردش به سمت بنگاه‌داری و ملک ندارد. در همان آبان ۱۴۰۲ قرارداد تخلیه کارخانه تمدید نشد و آما با مهلت تخلیه یک‌ساله تا اسفند امسال موافقت کرد.

اکنون در شرایطی که انتظارها از آما برای موافقت با تمدید قرارداد اجاره افزایش یافته، ساکنان فعلی که چندان هم کوچک نیستند، هنوز تمایلی به خرید ملک نشان نداده‌اند. از همین رو به نظر می‌رسد همه این بازیگران از پارک ‌فناوری پردیس تا ساکنان سوله‌های کارخانه نوآوری چشم به رأفت آما دارند.

کلاف سردرگم

نحوه ادامه فعالیت کارخانه نوآوری آزادی بسیار پیچیده است. این در حالی است که آما به ‌عنوان یک شرکت سهامی عام ملزم به رعایت درخواست مجمع این شرکت مبنی بر تخلیه ملک کارخانه است ضمن اینکه اعلام کرده پیشنهاد چشمگیری نیز مطرح نشده است. پیگیری موضوع تمدید یا جایگزینی زمین کارخانه نوآوری از سوی پارک فناوری پردیس هنوز به سرانجام نرسیده و پیگیری قرارداد از طرف هم‌آوا نیز موکول به بعد از مذاکرات پارک شده است. سازمان خصوصی‌سازی ارقام متفاوتی خارج از دامنه قابل ‌قبول برای آما اعلام کرده و آما قبل از هر اقدامی باید ملک خود را به نام دولت بزند تا فرایند تهاتر آغاز شود. همین موضوع نشان می‌دهد ادامه روند فعالیت کارخانه نوآوری با شرایط فعلی امکان‌پذیر نیست.

پارک فناوری پردیس، به عنوان نماینده بخش دولتی، چندین بار برای تمدید اجاره ورود کرده اما با وجود اراده کافی برای استفاده از تمام ظرفیت پارک، هنوز به نتیجه درخوری نرسیده است. این را هم باید در نظر گرفت که سعید رحمانی که قرارداد اولیه را با اما پیگیری کرده بود از دولت درخواست کرد در ادامه فعالیت کارخانه مداخله نکند تا آما و هم‌آوا بتوانند با ادبیات بخش خصوصی چالش‌های پیش ‌رو را حل کنند.

از دیدگاه آما، قرارداد قبلی اجاره، یعنی ماهانه مبلغ حدود ۷۰ میلیون تومان با نرخ رشد سالانه نیم‌ درصد، بیشتر شبیه یک شوخی است و اکنون با توجه به وضعیت اقتصادی فعلی و نرخ رشد کهکشانی قیمت املاک تجاری، به‌ویژه در مناطق شهری، فرصت مناسبی برای نقد کردن دارایی‌ای است که می‌تواند آن را صرف حضور در بازارهای جدید و توسعه فعالیت‌های کارخانه کند. ملک آما کمتر از دو سال پیش حدود ۲.۵ هزار میلیارد تومان ارزش‌گذاری شده ولی به نظر می‌رسد این اعداد تا حدود پنج همت افزایش یافته‌اند.

یکی دیگر از چالش‌های حقوقی، وضعیت شرکت‌های مستقر در کارخانه است. بسیاری از این شرکت‌ها سرمایه‌گذاری‌های زیادی برای بهبود دفاتر خود انجام داده‌اند که این هزینه هنوز مستهلک نشده است. البته نباید از نظر دور داشت که سوله‌های کارخانه نوآوری صرف ‌نظر از فضاهای کار اشتراکی، محل استقرار شرکت‌های نامداری است که اگرچه در حوزه نوآوری فعال هستند، بنیه اقتصادی قابل قبولی دارند.

تمدید قرارداد اجاره از سوی هم‌آوا یا سرآوا با آما

اولین سناریو برای ادامه فعالیت کارخانه گزینه سهل اما ممتنع تمدید قرارداد اجاره با آماست. مدیریت آما با فشار سهامداران برای ارائه پیشنهاد مالی بهتر یا تخلیه کارخانه روبه‌روست. افزایش نرخ تورم و تغییرات اقتصادی، باعث شده است درآمد حاصل از اجاره برای مالک اهمیت بیشتری پیدا کند. هم‌آوا می‌تواند مبلغ اجاره را افزایش دهد و در راستای فعالیت بلند‌مدت، ضریب افزایش سالانه بیش از ۲۰ درصد تعیین کند. اما در این شرایط، رسالت کارخانه نوآوری مبنی بر تامین فضای مقرون‌به‌صرفه برای نوآوری و کارآفرینی زیرسوال خواهد رفت.

بر اساس نرخ املاک تجاری کوی بیمه و ابتدای بزرگراه لشگری و با لحاظ کردن سایر ویژگی‌هایی که زمین کارخانه دارد، می‌توان چنین برداشت کرد که با ارزش‌گذاری حدود دو سال پیش (بدون در نظر گرفتن رشد ملک) تقریباً یک‌هشتم از این مبلغ معادل ۳۱۲ میلیارد تومان را می‌توان به عنوان رهن ملک در نظر گرفت. با فرض تبدیل رهن به اجاره سه درصد، ساکنان کارخانه نوآوری باید ماهانه حدود ۹.۳ میلیارد تومان بابت اجاره پرداخت کنند. اگر ۳۰ درصد تخفیف نیز برای این قرارداد منظور کنیم، هر یک از ۱۰ مستاجر کارخانه آزادی ماهانه حدود ۶۵۰ میلیون تومان باید اجاره پرداخت کنند.

تمدید قرارداد نیازمند بازنگری در مفاد قرارداد فعلی و دستیابی به یک توافق سه‌جانبه میان آما، هم‌آوا و بخش دولتی است. آنچه این کلاف را پیچیده‌تر می‌کند تمایل کارخانه نوآوری به دسترسی به یک توافق بلندمدت است. بنابراین می‌توان گفت محتمل‌ترین گزینه در آینده کارخانه نوآوری آزادی به مذاکرات پیچیده و تامین منافع مالک نیاز دارد. البته نبود خریدار در مزایده پیشین ممکن است آما را به انعقاد یک قرارداد اجاره سالانه ترغیب کند.

خرید ملک از سوی سرآوا

گزینه بعدی خرید ملک از سوی سرآواست. این شرکت با خروج‌هایی که از دیجی‌کالا و هزاردستان داشت اکنون احتمالا می‌تواند زمین کارخانه را خریداری کند ولی مشخصاً تمایلی به این گزینه ندارد. سرآوایی‌ها و در رأس آنها سعید رحمانی معتقدند سرمایه‌گذاری روی ملک خارج از وظایف ذاتی آنها به عنوان یک سرمایه‌گذار خطرپذیر است. ضمن اینکه در میان سطور قوانین کسب‌وکار در ایران، خطوط نانوشته‌ای وجود دارد که از اصل متن مهم‌تر هستند. به ‌عنوان مثال دیجی‌کالا تنها چند ماه پس از خروج سرآوا از ترکیب سهامداری این شرکت، فرصت پذیرش در بورس را به دست آورد.

به هر حال بخشی از حاکمیت و بخشی از جامعه مرتبط به آن، معتقدند فعالیت شرکت‌هایی مانند سرآوا در نقش بازیگر کلیدی زیست‌بوم نوآوری، در خوش‌بینانه‌ترین حالت تعادل اقتصاد نیمه‌ورشکسته ایران را به سمت سرمایه‌داری و لیبرالیسم متمایل می‌کند. در بدترین حالت نیز همان‌طور که سال‌ها پیش شب‌نامه‌ها سرآوا را به جاسوسی متهم می‌کردند، سرآوا نباید آینده‌ای در ایران داشته باشد.

ایجاد کنسرسیوم خرید

ایجاد کنسرسیوم خرید به‌ عنوان یکی از سناریوهای محتمل برای تملک کارخانه نوآوری می‌تواند راهکاری منطقی و عملی برای حل چالش‌های موجود باشد. علی‌بابا، هنام‌فارمد، دیجی‌کالا، وی‌کست و دیگر بازیگران کارخانه، شرکت‌های بالغی هستند که می‌توانند یک ائتلاف برای تامین مالی خرید ملک کارخانه نوآوری آزادی تشکیل دهند. این گزینه می‌تواند تضمین‌کننده تداوم فعالیت کارخانه نوآوری برای سال‌های طولانی باشد، اما نیازمند جذب سرمایه قابل ‌توجهی است.

مشارکت بخش دولتی

یکی از ضعیف‌ترین گزینه‌ها (و شاید بدترین آنها) حضور دولت در مقام بهره‌بردار ملک آماست. در این شرایط صرف ‌نظر از اینکه بوروکراسی آزاردهنده دولتی می‌تواند بهره‌وری این مکان را کاهش دهد، خطری جدی بیخ گوش کارخانه نوآوری آزادی خواهد بود که با هر بار تغییر دولت، مدیران جدید و تصمیمات جدید، معاش ساکنان را تحت ‌تاثیر قرار می‌دهند.

بخش دولتی که می‌تواند ترکیبی از پارک فناوری پردیس، معاونت علمی ریاست‌جمهوری، سازمان خصوصی‌سازی و حتی صندوق‌های تحت نظر دولت باشند، می‌توانند چندین شکل مشارکت در ادامه فعالیت کارخانه نوآوری داشته باشند. یکی از این مشارکت‌ها تامین مبلغ خرید زمین کارخانه نوآوری به‌ صورت مستقیم، ترکیبی از پرداخت نقدی و تهاتر یا حتی اختصاص درآمد حاصل از بهره‌برداری به شکل عضویت در هیات‌مدیره و مواردی از این دست است.

یک شکل دیگر می‌تواند تخصیص سوبسید به بهره‌برداران کارخانه نوآوری به صورت نقدی یا در قالب اقدامات حمایتی مانند معافیت‌های مالیاتی باشد. در این حالت، تامین هزینه اجاره و سایر هزینه‌های جاری فعالیت در ملک آما تا حدودی پوشش داده خواهد شد.

واگذاری مدیریت به آما

یکی از گزینه‌های درخور بحث با احتمال بسیار ضعیف، حضور مستقیم آما در اداره کارخانه نوآوری است. آما در صنعت متالورژی یکی از قوی‌ترین واحدهای تحقیق و توسعه را در قالب مجموعه‌های آزمایشگاهی دارد ضمن اینکه با قدمتی بیش از ۶۵ سال، با مباحث کارآفرینی هم آشنایی دارد. آما می‌تواند با تخصص در صنعت، یک پارک نوآوری خصوصی در راستای زنجیره ارزش خود ایجاد کند و واحدهای استارت‌آپی با موضوعات مهندسی را در این مجموعه پرورش دهد. مثال داغ این شکل از سرمایه‌گذاری نیز همین شرکت سرآواست. این مجموعه می‌تواند با یک دانشکده صنعتی در شکل علمی‌کاربردی، علاوه بر تامین نیاز به منابع انسانی، به محلی برای خلق دانش روز بدل شود. در این صورت شاید شرکت صنعتی آما، گلرنگ بعدی اکوسیستم صنعتی ایران باشد.

این گزینه چندان هم آسان نیست و فارغ از برنامه‌ریزی بلندمدت، نیازمند تغییر در اساسنامه آما است. ضمن اینکه آما به عنوان یک شرکت سهامی عام با حاکمیت شرکتی سخت‌گیرانه، برای حضور در اکوسیستم نوآوری که ذاتاً بر پایه ریسک و سوزاندن سرمایه فعال است، باید تغییرات جدی در نگاه مدیریتی خود ایجاد کند.

تعطیلی کارخانه و انتقال تیم‌های مستقر

تعطیلی کارخانه نوآوری آزادی دومین گزینه بسیار محتمل در شرایط فعلی است. با توجه به پیچیدگی‌های ادامه فعالیت کارخانه، احتمالاً تا دو ماه دیگر این کارخانه تبدیل به خاطره شیرینی از صدها استارت‌آپ موفق و شکست‌خورده خواهد شد که روزگاری کار خود را با امید در این مکان شروع کرده‌اند.

با این اوصاف، احتمال تشکیل جزیره‌هایی از بازماندگان کارخانه نوآوری وجود دارد که در ساختمان‌های متعلق به دولت یا پارک‌های علم‌وفناوری مستقر می‌شوند. ضمن اینکه دانشگاه شریف در نزدیکی کارخانه، می‌تواند ظرفیت‌های آزاد ناحیه نوآوری شریف را به بخشی از ساکنان فعال کارخانه حداقل به مدت مشخص اختصاص دهد. همین سناریو برای ناحیه نوآوری دانشگاه تهران در محدوده میدان انقلاب و ناحیه نوآوری دانشگاه امیرکبیر در محدوده چهارراه ولی‌عصر هم صدق می‌کند.

خط آخر

کارخانه نوآوری آزادی بیش از آنکه نیازمند ترحم و رویکرد حمایتی باشد، باید بر اساس واقعیت‌های اقتصادی کشور دوباره تعریف شود. در کشوری که ناترازی‌ها و سیاست‌های اشتباه حمایتی در زمینه‌های مختلف، آن را تا لبه ورشکستگی اقتصادی کشانده‌اند، این نگاه گلخانه‌ای نیازمند بازتعریف است. نکته شایان توجه اینجاست که بخش عمده‌ای از ساکنان کارخانه نوآوری شرکت‌های بزرگی هستند که می‌توانند آینده این مکان را تعیین کنند.