پلتفرم‌های بزرگ چگونه از قدرت خود سواستفاده می‌کنند؟

رشد انفجاری تعداد کاربران کسب‌‌وکارهای پلتفرمی و متمرکز شدن کاربران در تعداد محدودی پلتفرم، اتفاق عجیبی نیست و تقریباً در تمامی بازارهای پلتفرمی دنیا رخ داده است. اتفاقی که رخ‌دادن آن مربوط به اثر شبکه‌ای (Network Effect) و افزایش مطلوبیت استفاده از پلتفرم برای کاربران با ملحق شدن دیگر کاربران است؛ به‌ عنوان‌ مثال توجه کنید به افزایش جذابیت استفاده از یک پیام‌رسان زمانی که تعداد بیشتری از دوستان شما از آن استفاده می‌کنند یا افزایش جذابیت استفاده از یک پلتفرم تاکسی آنلاین وقتی تعداد راننده‌های بیشتری در آن آماده رساندن شما به مقصد هستند.

اما در برخی از موارد، دستیابی به تعداد زیاد کاربران و متمرکز شدن بخش زیادی از استفاده‌کنندگان و عرضه‌کنندگان خدمت در یک پلتفرم، می‌تواند به‌ غیر از اثرات طبیعی که بر دشوار شدن ورود به بازار و رقابت برای سایر بازیگران داشته باشد، به‌صورت عامدانه به‌عنوان یک ابزار برای از بین‌ بردن رقابت، حتی در دیگر بازارها استفاده شود. در ادامه به نمونه‌هایی از چنین رفتارها در دنیا می‌پردازیم.

نمونه‌های شناخته‌شده سواستفاده از قدرت تعداد کاربران در دنیا

اخیراً وزارت دادگستری آمریکا (DoJ – Department of Justice)، پرونده جدیدی را علیه شرکت ویزا (Visa) که قاعدتاً تاکنون نام آن را روی انواع کارت‌های بانکی و اعتباری دیده‌اید آغاز کرده است. تراکنش‌هایی که ما در ایران به واسطه کارت‌های بانکی انجام می‌دهیم، در آمریکا توسط یک واسطه بین بانک مشتری و بانک فروشنده انجام می‌شود. ویزا نقش این واسطه را داشته و به‌ نوعی پلتفرم اتصال بانک‌ها، فروشگا‌‌ه‌ها و مشتریان محسوب می‌شود و بیش از ۶۰ درصد تراکنش‌های بانکی آمریکا نیز توسط آن انجام می‌شود.

ویزا در قراردادهایی که با بانک‌ها و فروشندگان می‌بندد، آنها را مکلف می‌کند که بیش از ۹۰ درصد از تراکنش‌های خود را به واسطه این شرکت انجام دهند و در غیر این صورت با جریمه‌های سنگین مواجه می‌شود. در صورتی که بانک‌ها و فروشندگان نخواهند این شرط ویزا را قبول کنند نیز با نرخ کمیسیون به‌ مراتب بیشتری مواجه خواهند شد. شاید این شرایط جالب به‌نظر نرسد، اما به‌ واسطه تسلط ویزا بر بازار تراکنش‌های بانکی، بانک‌ها و فروشندگان مجبور هستند شرط ویزا را بپذیرند؛ اجباری که منجر به ضربه خوردن به رقابت در این بازار شده است.

یک نمونه برجسته سواستفاده از موقعیت مسلط در بازار نیز به شرکت مایکروسافت مربوط می‌شود. در دهه ۱۹۹۰ سیستم‌عامل ویندوز مایکروسافت توانست به واسطه طراحی کاربرپسند و سازگاری با نرم‌افزارها، بخش زیادی از بازار سیستم عامل‌های کامپیوتری را در اختیار بگیرد. پس از محکم کردن جایگاه خود در بازار سیستم‌های عامل، مایکروسافت تصمیم گرفت تا از قدرت ویندوز و تعداد بالای کاربران آن، برای تسخیر بازار مرورگرهای اینترنت نیز استفاده کند. در این راستا، مایکروسافت برای شرکت‌های تولیدکننده کامپیوتر شروطی را گذاشت. مایکروسافت مرورگر خود یعنی اینترنت اکسپلورر (Internet Explorer) را تبدیل به گزینه پیش‌فرض ویندوز کرد و استفاده نکردن از آن را بسیار دشوار کرد. هم‌چنین تولیدکنندگان کامپیوتر را از پیش‌نصب دیگر مرورگرها بر روی کامپیوترهای دارای ویندوز منع کرد.

مایکروسافت به واسطه قدرت بالای خود در بازار سیستم‌عامل و وابستگی بسیاری از کاربران به ویندوز، مشتریان را به‌صورت غیرمستقیم مجبور به استفاده از مرورگر خود و استفاده نکردن از دیگر مرورگرها می‌کرد. این رفتار ضد رقابتی مایکروسافت مورد توجه دولت آمریکا قرار گرفت و پرونده ضد انحصاری معروفی با شکایت وزارت دادگستری و با پشتیبانی تعداد زیادی از ایالات برای مایکروسافت آغاز شد. در نتیجه این پرونده پس از بررسی‌های قضایی فراوان در سال ۲۰۰۱، مایکروسافت وادار به عقب‌نشینی از رفتارهای ضدرقابتی خود و باز کردن فضا برای رقابت دیگر مرورگرها در سیستم‌عامل خود شد که در پی آن مرورگرهای دیگری که اتفاقا کیفیت و نوآوری بیشتری داشتند مانند موزیلا وارد بازار شدند و اکسپلورر به مرور سهم بازار خود را در یک بازار رقابتی از دست داد.

یکی دیگر از نمونه‌های شناخته‌شده تلاش برای استفاده از تعداد زیاد کاربران برای تحکیم جایگاه خود، قرارداد انحصاری میان اپل و AT&T به هنگام شروع عرضه آیفون است. در سال ۲۰۰۷ شرکت اپل تصمیم به ورود به بازار تلفن همراه گرفت و از گوشی‌های آیفون خود رونمایی کرد. اما از جایی که در آمریکا تلفن‌های همراه مثل آیفون عمدتا همراه با سیمکارت فروخته می‌شوند، اپل برای ارائه سیمکارت و خدمات مخابراتی نیاز به شراکت تجاری با اپراتورهای مخابراتی داشت. شرکت AT&T به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین ارائه‌دهندگان خدمات مخابراتی آمریکا قرارداد انحصاری با اپل تنظیم کرد که بر اساس آن آیفون منحصرا با سیمکارت‌های AT&T عرضه می‌شد و دارندگان آیفون حق استفاده از خدمات مخابراتی دیگر شرکت‌ها را نداشتند. این موضوع باعث نارضایتی مشتریان از کیفیت خدمات AT&T به ویژه پوشش شبکه و سرعت اینترنت داده شد.

لزوم برخورد با سواستفاده پلتفرم‌ها از تعداد کاربران در ایران

در مثال‌های فوق، به نمونه‌های مختلف و متنوعی از قدرت ناشی از تعداد کاربران بالا، برای تحمیل شرایط انحصاری پرداختیم و دیدیم که چگونه کسب‌وکارها پس از رشد در یک بازار مشخص به واسطه موقعیت خود به‌عنوان نخستین بازیگر بازار (First Mover) و یا ارائه یک محصول جذاب، می‌توانند از قدرت ناشی از تعداد کاربران بالا به‌عنوان اهرمی برای تحکیم جایگاه خود و از بین‌ بردن رقابت در حوزه فعالیت خود و یا حتی یکی دیگر بازارهای مرتبط با فعالیت خود استفاده کنند.

ارتکاب چنین رفتارهایی و تحمیل شرایط انحصاری پلتفرم‌های مسلط به دیگر بازیگران، می‌تواند منجر به کاهش رقابت و نوآوری شده و در نقطه مقابل، جلوگیری از این رفتارها می‌تواند منجر به شکوفایی رقابت و نوآوری شود؛ به‌عنوان‌مثال در صورت استمرار رفتارهای ضدرقابتی مایکروسافت در حوزه مرورگرهای اینترنت، دور از ذهن نبود که امروز ما از مرورگرهای با کیفیت مختلفی نظیر گوگل کروم یا فایرفاکس بی‌بهره و مجبور به استفاده از اینترنت اکسپلورر باشیم.

در دهه ۹۰ شمسی و با رونق‌ گرفتن اقتصاد دیجیتال، پلتفرم‌های دیجیتال متعددی در ایران راه‌اندازی شدند که امروزه خدمات آنها به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی ما تبدیل شده است. اما تجربه زیسته دنیا به ما یادآوری می‌کند که در عین شیرینی اولیه خدمات پلتفرم‌های دیجیتال، نظیر وجود امکان سفارش سریع و بر خط غذا و توانایی مقایسه و انتخاب از میان تعداد زیادی رستوران، محکم‌ شدن جای پای پلتفرم‌ها ممکن است منجر به سوءاستفاده آنها از موقعیت مسلط خود شود.

به‌ عنوان‌ مثال، بازار سفارش آنلاین غذا در ایران با رقابت چندین پلتفرم شروع شد. اما در حال حاضر در اغلب شهرهای ایران تنها یک گزینه برجسته به‌عنوان پلتفرم سفارش آنلاین غذا وجود دارد. در انتهای سال ۱۳۹۸ پلتفرم چیلیوری به‌عنوان آخرین رقیب جدی اسنپ‌فود، پیش از توقف فعالیت خود از قراردادهای انحصاری به‌عنوان دلیل اصلی عدم امکان رقابت در این بازار نام برد. این روزها نیز با واردشدن بازیگران مختلف به این بازار، بایستی به یاد داشته باشیم که یکی از لوازم شکل‌گیری رقابت پایدار به سود مشتریان، جلوگیری از سوءاستفاده پلتفرم‌های مسلط از قدرت خود برای تحمیل شرایط انحصاری به دیگر بازیگران است؛ چه قراردادهای انحصاری که چیلیوری در سال ۱۳۹۸ به آن اشاره کرد و چه قراردادهای پیچیده‌تر نظیر قراردادهای مورداستفاده شرکت ویزا در آمریکا.