دیده‌بان جهانی کارآفرینی (GEM) از نرخ کارآفرینی در شاخص جهانی می‌گوید

اگر کارآفرینی به معنای راه‌اندازی یک کسب‌و‌کار جدید است، شاخص‌های عملکرد در این حوزه باید تعداد کسب‌و‌کارهای جدید یا تعداد افرادی که کسب‌و‌کار جدیدی را شروع می‌کنند، را نشان دهند. معیار GEM برای فعالیت کارآفرینی شامل کسب‌وکارها در دو مرحله ابتدایی (TEA) و تثبیت شده (EBO) است.

فعالیت کارآفرینی در مراحل ابتدایی (TEA) نشان‌دهنده نسبت افرادی است که در حال راه‌اندازی یا اداره یک کسب‌و‌کار نوپا هستند. اقتصادهایی با TEA پایین‌تر ممکن است از مزایایی مانند مشاغل جدید، محصولات جدید و فرصت‌های نوآوری محروم شوند که این می‌تواند بر اهداف توسعه پایدار (SDGs) مانند SDG 8 (کار شایسته و رشد اقتصادی) و SDG 9 (صنعت، نوآوری و زیرساخت) تأثیر منفی بگذارد.
از سوی دیگر کسب‌وکارهای تثبیت شده (EBO) نیز اهمیت دارند. این کسب‌وکارها بیش از ۴۲ ماه حقوق یا دستمزد پرداخت کرده‌اند و نقش مهمی در تأمین اشتغال و ایجاد ثبات در اقتصاد دارند. باتوجه به شاخص جهانی ارائه شده از GEM در میان فاکتورهایی که مطرح شده ترکیه، عربستان، قطر و امارات وضعیت بهتری را نسبت به ایران در منطقه دارند.

وضعیت کارآفرینی در منطقه خاورمیانه در ۲۰۲۳/۲۰۲۴

نرخ کارآفرینی در خاورمیانه برای سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ پیشرفت قابل توجهی را به‌ ویژه در امارات متحده عربی و عربستان سعودی نشان می‌دهد. بر اساس گزارش دیده‌بان جهانی کارآفرینی (GEM) برای سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، امارات متحده عربی در رتبه اول کارآفرینی در سطح جهانی قرار گرفته است و سومین سال متوالی است که به این جایگاه دست یافته است. این کشور در شاخص‌های مختلف از جمله دسترسی به منابع مالی، زیرساخت‌ها، ورود به بازار و حمایت از نوآوری سرآمد بود.

تمرکز امارات متحده عربی بر ایجاد محیطی مساعد برای استارت‌آپ‌ها، به ویژه در بخش‌هایی مانند فناوری و انرژی‌های تجدیدپذیر، آن را به مقصد برتر برای کارآفرینان تبدیل کرده است. این کشور همچنین در زمینه حمایت از کارآفرینی زنان و آموزش کارآفرینی رتبه بالایی دارد.

عربستان سعودی نیز عملکرد خوبی داشته است و با پیشرفت‌های قابل توجهی در سهولت راه اندازی کسب‌و‌کار، حمایت دولت و دسترسی به بودجه، رتبه‌های برتر جهانی (تقریبا رتبه سوم) را در کارآفرینی کسب کرده است. این پیشرفت‌ها نشان‌دهنده تمرکز منطقه بر تقویت نوآوری و حمایت از شرکت‌های کوچک و متوسط ​​(SMEs)، اجزای کلیدی استراتژی‌های اقتصادی ملی است.

سایر کشورهای خاورمیانه مانند قطر نیز شاهد رشد در اکوسیستم کارآفرینی خود بوده‌اند و قطر در حمایت از استارت‌آپ‌ها رتبه پنجم جهانی را به خود اختصاص داده است. این روند مثبت در سراسر منطقه نشان‌دهنده تلاش‌های گسترده‌ برای تنوع بخشیدن به اقتصادها و کاهش وابستگی به نفت، با تمرکز قوی بر صنایع مبتنی بر دانش و نوآوری است.

نرخ کارآفرینی ایران در مقایسه با منطقه خاورمیانه

کارآفرینی در ایران تحت تأثیر شرایط اقتصادی گسترده‌تر قرار گرفته است که اخیراً علائم متفاوتی را نشان داده است. در سال گذشته، ایران رشد اقتصادی قابل توجهی را تجربه کرد، به طوری که صندوق بین‌المللی پول افزایش ۵.۴ درصدی را گزارش داد که عمدتاً ناشی از بخش انرژی، به ویژه تولید نفت و گاز بود. با این حال، علیرغم این رشد، سایر بخش‌ها مانند تولید، سود کمتری داشتند. محیط کارآفرینی ایران به دلیل تورم که حدود ۴۵ درصد بود و پیچیدگی‌های ناشی از تحریم‌های اقتصادی هنوز با چالش‌هایی مواجه است.
برای سال ۲۰۲۴، پیش‌بینی‌ها حاکی از ادامه رشد اقتصادی است و صندوق بین‌المللی پول حدود ۳.۷ درصد رشد تخمین‌زده است. چشم‌انداز کارآفرینی به‌ویژه با افزایش تولید نفت و تمرکز دولت بر خنثی‌سازی تحریم‌ها، احتمالاً از این امر سود خواهد برد. با این حال، فضای کسب‌و‌کار گسترده‌تر، به ویژه با تورم و اثرات اقتصادی تحریم‌ها همچنان با موانعی روبرو است. اگرچه برخی فرصت‌های رشد در بخش‌های انرژی و فناوری وجود دارد، تورم بالا و بی‌ثباتی مالی می‌تواند سرمایه‌گذاری‌های کارآفرینی را کاهش دهد.
کارآفرینان در ایران باید ضمن تمرکز بر بخش‌هایی که کمتر به صنایع مستعد تحریم وابسته هستند، از این عدم اطمینان‌های اقتصادی عبور کنند.

کدام کشورها بالاترین سطح فعالیت کارآفرینی را دارند؟

به طور کلی، سطوح فعالیت کارآفرینی در مراحل اولیه در سراسر جهان همچنان در حال افزایش است. البته، این در همه جا یکسان نیست. برخی از تحقیقات انجام شده توسط GEM مانند APS (پرسشنامه جامع کارآفرینی) هر سال در بسیاری از کشورها که سطح مشخصی از فعالیت‌های کارآفرینی را دارند، انجام می‌شود و نتایج نشان می‌دهند در این کشورها سطح فعالیت کارآفرینی در مراحل اولیه افزایش یافته است. به عنوان مثال، ۷۴ اقتصاد به مدت پنج سال یا بیشتر بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۳ در APS حضور داشته‌اند و از این تعداد، ۳۸ اقتصاد از زمان اولین حضور خود افزایش قابل توجهی در فعالیت کارآفرینی در مراحل اولیه نشان داده‌اند، در مقابل تنها ۱۷ اقتصاد کاهش قابل توجهی داشته‌اند.

رشد و افت کارآفرینی در ایران میان اقتصاد کشورها

در میان کشورهایی که رشد داشته‌اند، در ۱۶ اقتصاد سطح فعالیت‌های کارآفرینی بیش از دو برابر شده است که ترکیه، عربستان سعودی و امارات متحده عربی از خاورمیانه در این دسته قرار می‌گیرند. اما همچنین شش کشور که سطح در آن‌ها به نصف کاهش یافته است که شامل الجزایر، چین، اندونزی، مراکش، مقدونیه شمالی و لهستان می‌شود.

نمودار ۱ سطوح TEA (فعالیت کارآفرینی در مراحل اولیه) و EBO (کسب‌و‌کارهای تثبیت شده) را در ۴۶ کشور نشان می‌دهد. گواتمالا، اکوادور، شیلی، و پاناما بالاترین سطوح TEA را دارند، با بیش از سه نفر از هر ده بزرگسال که در حال راه‌اندازی یا اداره کسب‌و‌کار جدید هستند.

در کل با افزایش درآمد، سطح فعالیت کارآفرینی مرحله اول کاهش می‌یابد، اما تفاوت‌های منطقه‌ای هم وجود دارد. به‌ویژه در آمریکای لاتین و کارائیب که سطوح بالای فعالیت کارآفرینی دارند. عربستان سعودی در سطح A، بیشترین فعالیت کارآفرینی مرحله اول را دارد. با توجه به این نمودار میله‌ای عربستان با ۲۶ درصد فعالیت کارآفرینی در رده اول کشورهای خاورمیانه، در سال گذشته قرار دارد. قطر، عمان و ایران به ترتیب با درصد فعالیت تقریبی ۱۳٪، ۱۲٪ و ۹٪ در جایگاه‌های بعدی منطقه هستند.

سطح EBO عموماً کمتر از TEA است و تغییرات کمتری دارد. اکوادور و کره جنوبی بیشترین سطح EBO را دارند. در برخی کشورها مانند مراکش، ایران و هند، کسب‌و‌کارها برای مدت طولانی‌تری دوام دارند و سطح EBO برابر یا بیشتر از TEA است.

ارتباط بین سطوح فعالیت کارآفرینی ایران در کسب‌وکارهای TEA و EBO

هر دو فاکتور کارآفرینی برای یک اقتصاد پویا ضروری هستند. چون کسب‌وکارهای جدید ایده‌های تازه‌ای به ارمغان می‌آورند که اغلب در محصولات یا فرآیندهای نوآورانه دیده می‌شوند و به تغییرات ساختاری سرعت می‌بخشند. از طرفی دیگر کسب‌وکارهای تثبیت شده بخش عمده‌ای از اشتغال را در بیشتر اقتصادها تأمین می‌کنند و نیز ثبات را فراهم می‌کنند.

با توجه به این فاکتور‌ها در نمودار ۲ جایگاه برخی از کشور‌ها نشان داده شده است؛ این نمودار پراکندگی کارآفرینان در هر دو سطح TEA و EBO است و هر نقطه یک اقتصاد را نشان می‌دهد. به طور کلی، در این نمودار یک همبستگی مثبت وجود دارد، به طوری که هر دو متغیر با هم افزایش می‌یابند، اما این همبستگی قوی نیست. اقتصاد‌هایی با سطوح بالای TEA نسبت به EBO شامل کلمبیا می‌شوند، جایی که برای هر بزرگسالی که صاحب یک کسب‌و‌کار تثبیت شده است، هفت نفر دیگر در حال راه‌اندازی یا اداره یک کسب‌و‌کار جدید هستند.

در قطر، کانادا، فرانسه، لوکزامبورگ و ایالات متحده بیش از دو بزرگسال در حال راه‌اندازی یک کسب‌و‌کار جدید به ازای صاحب یک کسب‌و‌کار تثبیت شده هستند. در کشور قطر و عمان تقریباً به ازای هر شرکت تثبیت شده به ترتیب ۳ و ۴ کسب‌وکار جدید در حال راه‌اندازی است. ایران و عربستان نسبت به فاکتور‌های کارآفرینی و ایجاد کسب‌وکارهای جدید به ترتیب در نسبت یک به یک و تقریباً یک به دو است.

کل فعالیت کارآفرینی در مراحل اولیه (TEA) در برابر مالکیت تجاری تثبیت شده (EBO) ترسیم شده است (هر دو درصد بزرگسالان) منبع: GEM Adult بررسی جمعیت ۲۰۲۳ یکی از تحلیل‌ها درمورد روند نسبت پایین برخی از کشورهای خاورمیانه مثل ایران ممکن است این باشد که در این اقتصادها، حفظ یک کسب‌و‌کار جدید و تبدیل آن به یک کسب‌و‌کار تثبیت شده، دشوار است. شاید به دلیل موانعی در اکوسیستم کارآفرینی، که می‌تواند شامل کمبود دسترسی به منابع مالی، رقابت یا کمبود حمایت‌های سیاستی باشد.

در سوی دیگر ۹ اقتصاد وجود دارند که در آن‌ها تعداد بزرگسالانی که صاحب کسب‌و‌کارهای تثبیت شده هستند بیشتر از کسانی است که در حال راه‌اندازی یا اداره کسب‌و‌کارهای جدید هستند. بالاترین نسبت در لهستان مشاهده شد. جایی که به ازای هر فردی که یک کسب‌وکار جدید راه‌اندازی می‌کند، پنج نفر صاحب یک کسب‌وکار تثبیت شده هستند. لیتوانی، یونان و کره جنوبی نیز هر کدام بیش از دو کسب‌وکار تثبیت شده برای هر کسب‌و‌کار جدید دارند.

بنابراین این تفاوت چشم‌گیر در تعداد کسب‌و‌کارهای جدید نسبت به کسب‌و‌کارهای تثبیت شده می‌تواند نشان‌دهنده جریان ناکافی کسب‌و کارهای جدید برای جایگزینی کسب‌وکارهای تثبیت شده باشد و تهدیدی برای ثبات (و اشتغال) در آن اقتصاد به وجود آورد.

حجم فعالیت کارآفرینی قبل، حین و بعد از کرونا خاورمیانه در اقتصادهای سراسر جهان

گزارش جهانی 2022 GEM نشان می‌دهد که شواهد در مورد تأثیر همه‌گیری بر فعالیت کارآفرینی متناقض است. این گزارش، داده‌های سال‌های ۲۰۱۹ (پیش از همه‌گیری)، ۲۰۲۱ (اواسط همه‌گیری)، و ۲۰۲۳ (پس از همه‌گیری) را بررسی کرده است. از ۳۲ اقتصاد بررسی‌شده، ۱۴ اقتصاد کاهش TEA (فعالیت کارآفرینی در مراحل اولیه) بین سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۱ را تجربه کردند که سپس در سال ۲۰۲۳ افزایش یافت. در شش اقتصاد، TEA ابتدا افزایش و سپس کاهش یافت. الگوی رایج، کاهش و سپس افزایش بود، به‌ویژه در اقتصاد‌های سطح C و B (۱۰ از ۱۸) نسبت به اقتصاد‌های سطح A (چهار از ۱۴).

به طور کلی فعالیت از جهت ایجاد کسب‌وکارهای جدید در اقتصادهای خاورمیانه در ۵ سال اخیر در نمودار ۳ قابل تفسیر است. در سال‌های ۲۰۱۹-۲۰۲۰ یعنی قبل از ایجاد کرونا، قطر و عربستان در حال طی کردن روند رو به رشد بودند؛ درحالی که این نرخ در دو سال مذکور برای عمان و ایران مقدار کمتری داشته است.

در سال ۲۰۲۱ این نرخ کارآفرینی در زمان شروع کووید-۱۹ عملکرد کشورهای خاورمیانه به دلیل دریافت فرصت ایجاد تجارت‌های نوظهور افزایش یاقته است درحالی که در ایران میزان آن کاهش یافته است. در سال گذشته که شرایط پایداری نسبت به زمان کرونا برای اقتصاد و اوضاع اجتماعی برقرار شده است،‌عربستان به طور چشم‌گیری رشد صعودی داشته است. در عمان و قطر این نرخ پس از کرونا در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است اما شتاب کمتری نسبت به عربستان دارد. تنها در منطقه ایران در سال اخیر نرخ ایجاد کسب‌وکارها در مراحل اولیه‌ کاهش یافته است.

چشم‌انداز کارآفرینی در اقتصاد جهانی

یکی از ویژگی‌های گزارش‌های جهانی اخیر، توانایی کارآفرینان در یافتن فرصت در میان ناملایمات است. در واقع پیش‌بینی‌هایی که در اقتصاد کارآفرینی جهانی در حال شکل‌گیری است؛ شناخت فرصت‌هایی است که به دلیل تغییر شرایط کووید و جنگ‌های اخیر ایجاد شده است. افرادی که می‌خواهند کسب‌وکارهای جدیدی را شروع کنند، معتقدند که اتفاقات چه بسا بحرانی سال‌های اخیر  فرصت‌های جدیدی منجر شده که می‌توانند دنبال کنند. البته این موضوع توسط صاحبان کسب‌وکارهای مستقر و قدیمی که آیا همه‌گیری به فرصت‌های جدیدی منجر شده است، قابل بررسی است.

بدون شک، چنین شرایطی مانند همه‌گیری بیماری مثل کرونا، باعث شده روش خرید و فروش کالاها و خدمات از خرید حضوری به آنلاین تغییر پیدا کرده است. علاوه‌بر این موضوع برای بیزنس‌هایی که برای خرید و فروش آنلاین وارد فناوری دیجیتال شدند، بسیاری از بیزنس‌های ثابت شده هم در این بخش سرمایه‌گذاری‌ کردند و فعالیت‌های از پیش طراحی خود را اجرا کردند.

مسئله‌ی دیگری که در بررسی نرخ کارافرینی و بررسی کسب‌وکارهای توسط مدیریت کارافرینی جهانی مطرح شده است اقدامات بیزنس‌ها برای به حداقل رساندن تاثیرات زیست‌محیطی یا حداکثر کردن تاثیرات اجتماعی است. در واقع یکی از موضوعاتی که برای ایجاد کارآفرینی در سال‌های آتی اهمیت پیدا کرده است ایجاد کسب‌وکارها با اهداف توسعه پایدار است.

آیا در سال‌های آینده شروع یک کسب‌وکار جدید سخت‌تر می‌شود؟

طبق تحقیقات از افرادی که صاحبین کسب‌وکار جدیدی هستند یا آنها را مدیریت می‌کنند، این موضوع که شروع یک کسب‌وکار نسبت به سال گذشته دشوارتر شده است یا خیر. شکل 4 نظرات آنها را از جهت درصد کل فعالیت کارآفرینی مرحله اولیه (TEA) که آن را کمی دشوارتر یا خیلی دشوارتر نسبت به سال گذشته می‌دانستند، خلاصه می‌کند.

تفسیر این نمودار نشان می‌دهد که هم سطح و هم دامنه با افزایش گروه درآمدی کاهش یافت. بیش از نیمی از کارآفرینان جدید در شش اقتصاد سطح C، چهار سطح B و تنها سه سطح A آن را دشوارتر دانستند. در این تحلیل این موضوع تلقی می‌شود که اگر یک کارآفرین جدید آن را نسبت به سال گذشته دشوارتر ندیده باشد، پس یا به همان اندازه دشوار یا کمتر دشوار از سال گذشته تلقی می‌شود. شکل 4 نشان می‌دهد که نسبت کسانی که کسب‌وکارهای جدیدی را شروع می‌کنند و آن را دشوارتر یا کمتر دشوارتر می‌دانند از یک به ازای پنج در سطح C (ایران) تا چهار به ازای پنج در سطح A (عربستان سعودی) متغیر است.

آیا کارآفرینان برای آینده آماده هستند؟

بیشتر کارآفرینان جدید و صاحبان کسب‌وکارهای تأسیس‌شده خود را آماده رویارویی با آینده می‌دانند، که نشان‌دهنده امیدواری به آینده است. یکی از روش‌های سنجش این آمادگی، بررسی انتظارات برای استفاده بیشتر از فناوری‌های دیجیتال در فروش محصولات در آینده است. در نظرسنجی GEM APS 2023، از کارآفرینان جدید و صاحبان کسب‌وکارهای تثبیت‌شده پرسیده شد که آیا انتظار دارند در شش ماه آینده از فناوری‌های دیجیتال بیشتری برای فروش محصولات خود استفاده کنند.

نتایج نشان‌دهنده تنوع گسترده‌ای است:

برای کارآفرینان جدید: نسبت پاسخ‌های مثبت از ۳۰% در چین تا ۹۰% در برزیل برای گروه C، از ۲۰% در لیتوانی تا ۸۰% در پورتوریکو برای گروه B، و از ۱۰% در جمهوری کره تا ۸۰% در عربستان سعودی برای گروه A متغیر بود.

برای صاحبان کسب‌وکار‌های تثبیت‌شده: نسبت پاسخ‌های مثبت از ۲۰% در ایران تا ۸۰% در برزیل برای گروه C، از ۱۰% در لیتوانی تا ۷۰% در برزیل برای گروه B، و از ۱۰% در جمهوری کره تا ۸۰% در عربستان سعودی برای گروه A متغیر بود.

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد اقتصادهای کم‌درآمد به سرعت در حال پیشرفت در استفاده از فناوری‌های دیجیتال هستند. در حالی که لیتوانی و جمهوری کره درصد کمتری از کسب‌وکارهای جدید و تثبیت‌شده داشتند که انتظار استفاده بیشتر از فناوری‌های دیجیتال را داشتند، کشورهایی مانند برزیل، ونزوئلا، و عربستان سعودی درصد بالایی داشتند. همچنین، در 41 از 45 اقتصاد، نسبت کارآفرینان جدیدی که انتظار استفاده از فناوری‌های دیجیتال بیشتری را داشتند، از نسبت صاحبان کسب‌وکارهای تثبیت‌شده بیشتر بود. استثناها شامل چین، عمان، عربستان سعودی، و جمهوری کره بودند که ممکن است به دلیل نرخ بالای جوانان کارآفرین باشد.