رویای ۲۵ ساله برگزاری انتخابات الکترونیکی در ایران انتخابات مجلس دوازدهم الکترونیکی می‌شود یا خیر؟

به گزارش پیوست، در اول خرداد امسال بود که نمایندگان مجلس شورای اسلامی تصویب کردند تا دور بعدی انتخابات مجلس، به صورت الکترونیکی برگزار شود. این قانون وزارت کشور را مکلف می‌کند در صورت موافقت شورای نگهبان، دوازدهمین انتخابات مجلس شورای اسلامی را در یک هشتم حوزه‌های دارای تعدد کرسی مجلس، به صورت الکترونیکی برگزار کند. در این گزارش به سابقه برگزاری انتخابات الکترونیکی در ایران می‌پردازیم و بررسی می‌کنیم تا چه میزان امکان برگزاری چنین انتخاباتی در ایران در اسفند ماه سال جاری وجود دارد.

انتخابات الکترونیکی در ایران

اولین بار در زمان دولت رفسنجانی بود که آوازه برگزاری انتخاب الکترونیکی به گوش رسید. برای انتخابات دور دوم دولت سازندگی، با اینکه اینترنت هنوز به شکلی امروزی خود فراگیر نبود، قرار شد برای شمارش آرا از دستگاه فکس استفاده شود. مشکلات فنی باعث ناکام ماندن این روش در این انتخابات شد و جایگزین کردن شیوه خوانش نوری برگه‌ها، آنقدر آرای باطله زیادی داشت که در دوره‌های بعد دیگر کسی سراغ آن نرفت.

در دولت سید محمد خاتمی، تلاش‌ها از سر گرفته شد. سال ۷۷، دولت موفق شد در انتخابات شورای شهر و در کنار شمارش سنتی، شمارش آرا به صورت الکترونیکی را نیز انجام دهد. اختلاف آرای دستی با آرایی که به صورت الکترونیکی شمارش شده بود تفاوت محسوسی نداشت و این تجربه به یکی از اولین تجربیات موفق در تاریخ رای‌گیری الکترونیکی ایران بدل شد.

دولت اصلاحات که از این تجربه موفق انگیزه گرفته بود، در سال ۷۸ هم تلاش کرد تا انتخابات ششمین دوره مجلس شورای اسلامی را به صورت الکترونیکی برگزار کند. اما شورای نگهبان که وظیفه نظارت بر انتخابات را بر عهده داشت، دو روز مانده به رای‌گیری و با وجود اینکه دولت تمام هماهنگی‌های لازم را انجام داده بود، از موافقت با برگزاری الکترونیکی انتخابات عقب کشید.

برگزاری الکترونیکی انتخابات به شورای شهر و مجلس شورای اسلامی محدود نماند، در سال ۸۰، برای اولین بار بود که صحبت‌هایی در خصوص تلاش برای برگزاری انتخابات ریاست جمهوری به صورت الکترونیکی مطرح شد. اما شورای نگهبان، هنوز مخالف بود. اطمینان نداشتن از کارکرد نرم‌افزار ارائه شده برای شمارش آرا، اصلی‌ترین دلیل مخالفت این شورا با برگزاری این انتخابات به صورت الکترونیکی شناخته شد.

تلاش‌ها ادامه پیدا می‌کرد و شورای نگهبان همچنان مخالف بود. سال ۸۶ با وجود عدم استقبال شورای نگهبان، در ۱۳ شهر، مراحلی از انتخابات مجلس هشتم به صورت الکترونیکی برگزار شد. سال  ۸۸ هم تنها بعضی از مراحل انتخابات ریاست جمهوری به صورت رایانه‌ای برگزار شد و نرم‌افزاری که برای آن طراحی شده بود، توسط شورای ناظر بر انتخابات تایید نشد.

اولین گام‌های موفق در عرصه انتخابات الکترونیکی در ایران

انتخابات مجلس نهم در سال ۸۹، با استفاده از امضا دیجیتالی، به یکی از پیشگامان تحولات الکترونیکی در آن دوره تبدیل شد. انتخابات این دوره در ۱۴ حوزه به صورت الکترونیکی برگزار شد و در مرحله دوم هم هفت حوزه انتخابیه میزبان تکنولوژی جدید بودند. در یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری هم که سه سال بعد از آن برگزار شد، همان ۱۴حوزه‌، انتخابات را به صورت الکترونیکی برگزار کردند.

در اسفند ماه سال ۹۳، وزیر کشور اعلام کرد انتخابات دهمین دوره مجلس شورای اسلامی به صورت الکترونیکی برگزار می‌شود و این موضوع چند ماه بعد در هیات دولت تصویب شد. وزارت کشور گزارشی در مورد فرآیند برگزاری انتخابات کاملا الکترونیکی ارائه داد که در آن تمام مراحل ثبت رای به صورت الکترونیکی ذکر شده بود و با موافقت شورای نگهبان، بخشی از انتخابات به صورت الکترونیکی برگزار شد.

اما هیچکدام از این تجربیات، به اندازه‌ی انتخابات پنجمین دوره شوراهای اسلامی شهر و روستا در سال ۹۶ موفق نبود. در این سال، در ۱۳۹ شهر از ۲۸ استان، رویای انتخابات الکترونیکی تا حدودی تحقق یافت و بر اساس داده‌ها، هشت میلیون و ۶۷ هزار و ۷۰۱ رای به صورت الکترونیکی اخذ شد. این یعنی از سال ۱۳۷۸ که قانون برگزاری انتخابات الکترونیکی در ایران تصویب شد، ۱۸ سال طول کشید تا به آن جامه عمل پوشیده شود.

انتخابات مجلس دوازدهم

در ۱۷ اردیبهشت ماه امسال بود که نمایندگان مجلس در نشست علنی به بررسی طرح اصلاح موادی از قانون انتخابات پرداختند. در بخشی از اصلاح این قانون، نمایندگان مجلس شورای اسلامی این طرح را ارائه دادند که وزارت کشور با تایید شورای نگهبان در همه یا برخی از شعبه‌های اخذ رای، انتخابات مجلس دوازدهم را به صورت الکترونیکی برگزار کند. کمی بعد و در اول خرداد ماه، این قانون تصویب شد و مجلس وزارت کشور را مکلف کرد که در صورت موافقت شورای نگهبان، انتخابات را در یک هشتم حوزه‌های دارای تعدد کرسی مجلس، به صورت الکترونیکی برگزار کند.

محسن اسلامی، سخنگوی ستاد انتخابات کشور در گفت‌وگویی تلویزیونی در این باره گفت: «قانون جدید انتخابات در چند حوزه نسبت به قانون قبلی تفاوت‌هایی دارد و در آن سعی شده سیاست‌های ابلاغی رهبر معظم انقلاب در دستور کار قرار گیرد.» او به «الکترونیکی شدن فرآیند ثبت نام» و «برگزاری انتخابات تمام الکترونیک در یک هشتم حوزه‌های رای گیری» نیز اشاره کرد و افزود: «از سال گذشته وزارت کشور برنامه گسترده‌ای در راستای زیرساخت داشت، مشکلات به صورت جز به جز شناسایی شد و وضعیت ما با توجه به ماده‌ای که به انتخابات الکترونیک اشاره دارد مناسب است.»

او در صحبت‌های خود از سوی وزارت کشور برای برگزاری انتخابات الکترونیکی، در صورت تایید شورای نگهبان، اعلام آمادگی کرد. سخنگوی شورای نگهبان نیز در گفت‌وگویی پس از اشاره به این‌که در حال حاضر از ۲۵ فرآیند موجود در انتخابات، ۲۴ فرآیند آن به صورت الکترونیکی برگزار می‌شود و فقط اخذ رای مانده، اعلام کرد که پس از دریافت برنامه وزارت کشور در خصوص آن، نظر نهایی شورای نگهبان اعلام می‌شود.

تامین امنیت دستگاه‌های انتخابات الکترونیکی

یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌های مطرح شده از سوی شورای نگهبان در دوره‌های مختلف، موضوع «امنیت انتخابات» بوده است. انتخابات الکترونیکی با وجود مزایای قابل توجهی که دارد، نگرانی‌هایی را در خصوص هک سیستم‌های رای‌گیری و امکان تقلب به همراه می‌آورد که شورای نگهبان در صورت برطرف شدن این نگرانی‌ها و تایید فنی دستگاه‌های رای‌گیری، مخالفتی با برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی نخواهد داشت.

در سال‌های اخیر و از زمانی که صحبت از برگزاری انتخابات الکترونیکی به میان آمده، ایجاد چنین دستگاه‌هایی از اصلی‌ترین دغدغه‌های مسئولان برگزاری بوده است. در جریان یازدهمین دوره‌ انتخابات مجلس شورای اسلامی بود که رئیس کمیته فناوری اطلاعات ستاد انتخابات کشور در بازدید از فرآیند مونتاژ و آماده سازی دستگاه‌های احراز هویت گفت: «در این خط تولید، تجهیزات در مرحله نهایی مونتاژ بوده و اطلاعاتی مانند سیستم عامل و نرم‌افزارها مورد نیاز شعبه و همچنین بانک اطلاعات ثبت احوال به صورت آفلاین نصب می‌شود. تست کنترل کیفیت، باطری‌گذاری، نصب سیم‌کارت و کارت حافظه، نصب سیستم عامل و نرم‌افزارهای مربوطه از جمله اقداماتی است که در این مرحله انجام می‌شود. هر دستگاه پس از نصب برنامه‌های موردنیاز، کنترل کیفیت و تست‌های نهایی در کیف مخصوص قرار داده شده و پلمپ می‌شود.»

همچنین ایسنا پیش‌تر گزارش داده بود تمام طراحی‌های دستگاه‌هایی که در سال‌های گذشته استفاده شده بودند، در داخل کشور انجام شده و سیستم‌های رمزگزاری، نرم‌افزاری و حتی سیستم عامل آن‌ها مخصوص خودشان بوده است.

علاوه بر این بر اساس آنچه در سال‌های اخیر اعلام شده، برای این دستگاه‌ها یک شبکه مستقل از اینترنت در نظر گرفته شده که مشکلات اینترنت را ندارد و در صورت بروز اختلالات احتمالی در اینترنت کشور، مشکلی برای این شبکه به وجود نخواهد آمد.

موضوعاتی از این قبیل باعث می‌شود دغدغه‌ اصلی شورای نگهبان مبنی بر نفوذپذیری دستگاه‌های رای‌گیری تا حدودی برطرف شود. با این وجود تجربیات گذشته نشان می‌دهد شورای نگهبان هر لحظه می‌تواند از تصمیم خود مبنی بر موافقت با برگزاری الکترونیکی انتخابات پا پس بکشد و به این انتخابات فرصت برگزاری ندهد.

آیا انتخابات الکترونیکی در ایران موفق می‌شود؟

همانطور که تجربه بسیاری از کشورها نشان می‌دهد، برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی غیر ممکن نیست. امروزه در بسیاری از کشورها رای‌دهندگان با استفاده از سخت‌افزارهای مختلف احراز هویت می‌شوند و می‌توانند در رای‌گیری شرکت کنند. حتی در روش‌های جدیدتر احراز هویت آنلاین باعث شده نیازی به حضور فیزیکی رای‌دهنده در محل اخذ رای نباشد.

در ایران و در سال‌های اخیر، سیستم‌های احراز هویت آنلاین در بخش‌های مختلف سازمان‌های دولتی و خصوصی گسترش یافته است. به عنوان مثال زیرساخت‌هایی که در سیستم‌های احراز هویت نرم‌افزارهای مختلف بانکی استفاده می‌شوند، نمونه‌های موفقی هستند که در صورت پیشرفت فناور‌های فنی و تضمین امنیتشان، می‌توان از آن‌ها برای انتخابات الکترونیکی الگوبرداری کرد. همچنین با بررسی نقاط قوت و ضعف دستگاه‌هایی که پیش‌تر و در انتخابات‌های الکترونیکی قبلی در ایران استفاده شده‌، می‌توان نسبت به ارتقای آن‌ها اقدام کرد و در انتخابات جدید مجلس به کار گرفت. اگر وزارت کشور بتواند چنین ظرفیت‌هایی را بررسی کند و برنامه‌ریزی مناسبی برای انتخابات داشته باشد، موافقت شورای نگهبان را به‌دست می‌آورد و‌ بعید نیست که پس از سال‌ها انتخابات مجلس شورای دوازدهم، به یکی از  نمونه‌های برگزاری انتخابات الکترونیکی در ایران تبدیل شود. اما تا کنون شورای نگهبان به برگزای تمامی مراحل انتخابات به صورت الکترونیکی روی خوش نشان نداده‌است.