وام‌های خرد و BNPL؛ نجات‌دهنده یا عامل ایجاد یک ورشکستگی بزرگ؟

به گزارش پیوست، در دو سال ابتدایی شیوع کرونا، یعنی سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱، استفاده از روش پرداخت BNPL در جهان ۴۰۰ درصد افزایش پیدا کرد. بر اساس گزارشی که وب‌سایت Statista  منتشر کرده است، پیش‌بینی می‌شود ارزش این نوع تراکنش تا سال ۲۰۲۶ به ۴۵۰ میلیارد دلار برسد. در ایران نیز سیستم‌های پرداخت اعتباری و وام‌های خردی که بدون نیاز به ضامن و عمدتاً از سوی نئوبانک‌ها پرداخت می‌شود، به تازگی پرطرفدار شده است. نبود سیستم یکپارچه اعتبارسنجی و افزایش نرخ تورم و به دنبال آن استقبال مردم از شیوه پرداخت ‌BNPL و دریافت تسهیلات خرد، احتمال ورشکستگی بانک‌ها و بدهکاری کسب‌وکارها را پررنگ کرده است.

محمد ارباب افضلی، پژوهشگر پژوهشکده پولی و بانکی، در گفت‌وگو با پیوست می‌گوید: وام‌دهی خرد یکی از لاین‌های بیزینس بانکی است که در تمام دنیا بخش قابل توجهی از خدمات بانکی را به خود اختصاص می‌دهد. در ساختار سنتی، تسهیلات خرد بانک‌ها در اولویت پایین‌تری نسبت به فعالیت‌هایی که انجام می‌دهند قرار داشته است. با توجه به ساختار تقریباً دولتی بانک‌ها در ایران، عموماً تسهیلاتی که داده می‌شده کلان بوده و تسهیلات خرد در مرتبه بعدی قرار می‌گیرد.

او ادامه می‌دهد: امروزه ما این اعتبارات را با نام تسهیلات تکمیلی می‌شناسیم. مانند وام‌های ازدواج، فرزندآوری، جبران خسارت کشاورزان، سیل و بلایای طبیعی که با محوریت تصمیم‌گیری در نهادهای حاکمیتی تخصیص داده می‌شوند نه بر اساس منافعی که بانک دنبال می‌کند. بانک‌ها هم با توجه به نسخه‌ای که برایشان نوشته و نرخ سود‌هایی که برون‌زا تعریف می‌شده، نه اختیاری در اعطای‌ وام‌های خرد داشته‌اند و نه منابعی.

این اقتصاددان زمان شکل‌گیری BNPL را به دوران شیوع کرونا مرتبط می‌داند و می‌افزاید: بعد از شیوع کووید-۱۹ و شوکی که از لحاظ عرضه و متعاقب آن درآمد خانوار به اقتصاد وارد شد، ایده BNPL شکل گرفت.

ارباب افضلی تفاوت وام‌های خرد با تسهیلات کلان را در زمان سررسید عنوان می‌کند و می‌گوید: الآن می‌بینیم که بخش خصوصی یا نئوبانک‌ها وام‌های خرد را در قالب‌های کوتاه‌مدت یک، سه یا شش‌ماهه در اختیار خانوار قرار می‌دهند. چون نرخ سود تسهیلات همچنان به صورت برون‌زا در حال تعیین شدن است، بانک‌ها هم در بستر سنتی خود نمی‌توانند این نرخ را تغییر دهند اما نئوبانک‌ها و موسسات غیربانکی می‌توانند زمان سررسید را تغییر دهند. در اینجا جذابیتی برای بانک‌ها و موسسات غیربانکی خصوصی به وجود می‌آید که تامین مالی خرد را به این شکل انجام دهند و اصل و فرع سرمایه‌شان را در مدت کوتاهی به دست آورند. گردش مدام این تسهیلات می‌تواند برای بانک دارای منفعت باشد.

بهترین راهکار مقابله با تورم، بدهکاری است

او با بیان این نکته که یکی دیگر از دلایل اقبال به وام‌های خرد، شرایط تورمی جامعه است می‌گوید: تورم در کشورهای پیشرفته هم بعد از شیوع کووید -۱۹ افزایش یافت و عاملی شد تا تامین مالی خرد بیشتر مورد توجه قرار گیرد. از قدیم گفته‌اند بهترین راهکار مقابله با تورم، بدهکاری است. این موضوع ریشه در این دارد که معمولاً نرخ سود تسهیلات کمتر از نرخ تورم است و باعث منفی بودن نرخ بهره واقعی می‌شود. در این شرایط، آحاد اقتصادی در بلندمدت یا میان‌مدت امیدوارند بدهکاری‌شان با تورم جبران شود.

روند بدهکار کردن مداوم متقاضیان آن هم در شرایط تورمی که فقیر را فقیرتر و ثروتمند را ثروتمندتر می‌کند خطر عمیق‌تر کردن شکاف طبقاتی را در پی دارد. پژوهشگر پژوهشکده پولی و بانکی معتقد است در چنین شرایطی، سیستم‌های اعتبارسنجی می‌تواند کمک‌کننده باشد.

افزایش اشتها برای وام‌دهی

او با اشاره به اینکه برخی بانک‌ها خود به طراحی یک سیستم اعتبارسنجی روی آورده‌اند توضیح می‌دهد: در ساختار جدید اشتهای ریسک موسسات اعتبارسنجی یا بانک‌ها افزایش داشته است. به این صورت که یک یا دو بار ریسک اعطای تسهیلات را می‌پذیرند تا اگر قرارداد موفق از آب درآمد و بازپرداخت به‌موقع انجام شد، اقدام به استمرار اعطای تسهیلات کنند. مثلاً اسنپ وقتی سرویس پرداخت را اجرایی کرد، ابتدا مبالغ کمی را برای اعتبار در نظر گرفت بعد به تدریج دیگر خدمات اعتباری را اضافه کرد. این تغییراتی که در رویه‌های اعتبارسنجی ایجاد شده است و همچنین کوتاه‌مدت بودن سررسیدها باعث می‌شود ریسک شیوه پرداخت BNPL و تسهیلات خرد کاهش یابد. سیستم‌های اعتبارسنجی با رشد تکنولوژی در مسیر تکاملی خوبی قرار گرفته‌اند که می‌تواند از نکول‌ جلوگیری کند.

اکوسیستم دیجیتالی کشور توان رقابت با بخش سنتی را دارد

مجتبی رئیس صفری، مدرس دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی، نیز معتقد است از آنجا که شیوه پرداخت BNPL در کسب‌وکارهای خصوصی رایج شده، ریسک بروز یک بحران بدهی نیز به همان نسبت کمتر است. او درباره تاثیر وام‌های خرد بر متغیرهای کلان اقتصادی می‌گوید: تاثیر وام‌های خرد اعتباری بر متغیرهای کلان اقتصادی دقیقاً مشخص نیست چون عمدتاً از سوی نئوبانک‌هایی پرداخت می‌شوند که سهم زیادی در اقتصاد ندارند.

او نهایتاً در پاسخ به سوالی درباره ظرفیت ایران برای افزایش استفاده از روش پرداخت BNPL، با بیان این نکته که پرداخت BNPL در بستر اکوسیستم دیجیتالی گسترش می‌یابد می‌گوید: تجربه نشان داده ظرفیت‌های دیجیتال در کشور بسیار زیاد است ولی مشکل اساسی ما موضوعات زیرساختی است. معتقدم اکوسیستم دیجیتالی کشور توان این را دارد که با بیزینس‌مدل بانک‌ها رقابت کند چون تجربه نشان داده هر جا اکوسیستم‌های دیجیتالی وارد شدند سیاست‌های کلان جامعه را هم با چالش مواجه کرده‌اند چون فلسفه وجودی این اکوسیستم‌ها به چالش کشیدن بیزینس‌های سنتی است.