پیام‌رسان‌های ایرانی در سال ۱۴۰۱ چه مسیری را طی کردند؟ رشد با دوپینگ فیلترینگ

به گزارش پیوست، پیام‌رسان‌های ایرانی در طول پنج سال اخیر و در مقاطع مختلف، جزو بازیگران جنجالی و خبرساز صنعت فناوری اطلاعات در ایران به شمار رفته‌اند. مرداد سال ۹۶ در دوران اوج رشد محبوبیت تلگرام بود که شورای عالی فضای مجازی مصوبه‌ای تحت عنوان «سیاست‌ها و اقدامات ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» ابلاغ کرد. این شورا در سند مذکور به دنبال رشد سهم پیام‌رسان‌های داخلی از این بازار و «ساماندهی» وضعیت شبکه‌های اجتماعی خارجی بود.

در این سند ذکر شده بود حمایت‌هایی از جمله اعطای وام به پیام‌رسان‌های داخلی صورت بگیرد و از سویی پیام‌رسان‌های خارجی موظف شده بودند برای فعالیت در ایران نماینده رسمی معرفی کنند. اگرچه پیام‌رسان‌های داخلی آن زمان وام‌های پنج میلیارد تومانی دریافت کردند اما آن را برای توسعه‌شان کافی نمی‌دانستند. شرکت‌های صاحب پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی نیز هیچ‌گاه حاضر به معرفی نماینده رسمی در ایران نشدند.

در این اوضاع و احوال بود که حساسیت‌ها نسبت به تلگرام در میانه اعتراضات دی‌ماه ۹۶ شدت گرفت و این پیام‌رسان در آن مقطع به مدت حدود دو هفته فیلتر شد. چند ماه بیشتر طول نکشید که این حساسیت به اوج خودش رسید و دهم اردیبهشت ۹۷، این پیام‌رسان‌ محبوب در میان ایرانیان به دستور دادستانی از دسترس کاربران ایرانی خارج و فیلتر شد.

در آن زمان شاید عده‌ای دل به فیلتر شدن رقیب پرقدرت بازیگران ایرانی این بازار بسته بودند و خیال همه‌گیری پیام‌رسان‌های داخلی در این شرایط را در سر داشتند اما این اتفاق نیفتاد. کاربران بسیاری که دردسر استفاده از فیلترشکن‌ها را به جان نمی‌خریدند به واتس‌اپ هجوم بردند و حتی تلگرام نیز تعداد زیادی از کاربران ایرانی خود را حفظ کرد و حتی به رشدش با شیب کمتری ادامه داد.

حال در مقطع فعلی نیز انگار تاریخ به شکل دیگری در حال تکرار است.

مسدود می‌کنند پس هستم

پرکاربرترین شبکه اجتماعی و پرکاربرترین پیام‌رسان در میان ایرانیان یعنی اینستاگرام و واتس‌اپ نیمه دوم سال ۱۴۰۱ را در مسدودیت سپری کردند و بعید است حداقل در آینده نزدیک رفع فیلتر شوند. هرچند تجربه فیلترینگ در ایران نشان داده است مسئولان حتی سال‌ها بعد از فیلتر کردن سایت‌های مختلف از رفع فیلتر آن حرف زده‌اند اما هیچ‌گاه عمل نکرده‌اند.

در شرایطی که دو پلتفرم اجتماعی متعلق به شرکت متا در ایران فیلتر شدند مسئولان ایرانی به ویژه وزیر ارتباطات از رشد چشمگیر پیام‌رسان‌های داخلی در این دوران سخن می‌گفتند و باور داشتند ایرانیان جایگزین واتس‌اپ و اینستاگرام را پیدا کرده‌اند.

آمارهای اعلام‌شده از سوی وزیر ارتباطات در این مدت دائماً نشان از رشد استفاده کاربران ایرانی از پیام‌رسان‌های ایرانی داشت. به عنوان مثال بر اساس آمار اعلام‌شده از سوی وزیر ارتباطات تا پانزدهم آذرماه امسال پیام‌رسان‌ ایتا ۱۵.۲ میلیون، بله ۹.۸ میلیون و روبیکا ۳۵ میلیون کاربر فعال ماهانه داشت. مقایسه این آمار با آمار دو ماه و نیم بعدش یعنی ابتدای اسفند ماه ۱۴۰۱ مشخص می‌کند به کاربران ایتا ۶ میلیون، بله حدود ۵ میلیون و روبیکا ۳ میلیون اضافه شده است.

با وجود اینکه وزیر ارتباطات در این مدت هیچ‌گاه نپذیرفته است رشد پیام‌رسان‌های داخلی به قیمت فیلتر شدن اینستاگرام و واتس‌اپ صورت گرفته است اما انکار این مساله به راحتی ممکن نیست. حال با فیلتر شدن آخرین بازمانده‌های شبکه‌های اجتماعی مطرح در جهان، دیگر مانند سال ۹۶ جایگزینی نیست که کاربران به راحتی به آن پناه ببرند. در این شرایط یا باید مصائب اتصال به فیلترشکن و استفاده از تلگرام، واتس‌اپ و اینستاگرام را به جان خرید- که بسیاری این کار را می‌کنند- یا اینکه به نسخه‌های داخلی پلتفرم‌های اجتماعی رجوع کرد.

پیام‌رسان‌ها: رشد ادامه دارد

پیام‌رسان‌های داخلی اگرچه آنچنان به رسانه‌ای شدن علاقه ندارند اما عموماً به آینده امیدوارند. محسن افکار، مدیر مارکتینگ سروش‌پلاس، درباره روند رشدشان می‌گوید: «به خاطر مساله فیلترینگ و به دلیل اجبار یا هر چیز دیگری مردم به پیام‌رسان‌های داخلی روی آوردند و این رشد نیز ادامه دارد و فکر می‌کنم بتواند ادامه پیدا کند.»

او مقایسه فضای اینستاگرام و پیام‌رسان‌ها را درست نمی‌داند و بیان می‌کند: «در اینستاگرام فضای بسیاری بزرگی وجود داشت. با توجه به تفاوت فضای اینستاگرام و پیام‌رسان باید مدل کار کردن متفاوت باشد. ما در سروش‌پلاس تلاش کرده‌ایم تا جایی که می‌توانیم با مشوق‌ها، کسب‌وکارها را جذب کنیم. تا زمانی که کاربران بخواهند به این تفاوت فضا عادت کنند زمان می‌برد.»

افکار تایید می‌کند تا به امروز پیام‌رسان‌ها نتوانسته‌اند آن‌طور که باید صاحبان فروشگاه‌های اینستاگرامی را جذب کنند.

این مسئول پیام‌رسان‌ سروش‌پلاس در مورد اتصال میان پیام‌رسان‌ها نیز می‌گوید‌: «مساله امنیت در مورد اینترکانکشن اهمیت دارد. ممکن است پروتکل‌های امنیتی اینترکانکشن خوب و مورد تایید ما نباشد. بشخصه باور دارم نیازی به مطرح شدن چنین بحثی نبود و مردم باید خودشان انتخاب کنند از چه پیام‌رسانی استفاده کنند.»

مهدی انجیدنی، مدیرعامل گپ، نیز یکی دیگر از مدیرانی است که امیدوار است و کمی متفاوت فکر می‌کند. انجیدنی معتقد است کسب‌وکارهایی که صرفاً در اینستاگرام فعالیت کنند کسب‌وکارهایی هستند که کالاهای غیرمجاز می‌فروشند.

او در گفت‌وگو با پیوست می‌گوید: «روند بازار نه فقط امسال بلکه در سه سال گذشته و بعد از آرام‌تر شدن جو سیاسی و تنشی که بیشتر بین مسئولان و احزاب سیاسی بود صعودی بوده است. همه پیام‌رسان‌ها رشد ارگانیکی را در این مدت شروع کرده‌اند. بعد از فیلترینگ این رشد سرعت گرفت و به واسطه اینکه پیام‌رسان‌ها نسبتاً ظرفیت خوبی از لحاظ زیرساختی فراهم کرده بودند بدون قطعی به کاربران خدمت‌رسانی کردند. خیلی از پیام‌رسان‌ها الآن در فرایند تجاری‌شان در حوزه‌هایی مثل تبلیغات به درآمد خوبی رسیده‌اند. مردم هم از این بستر تبلیغاتی به دلیل ارزان بودنش بسیار راضی هستند.»

از انجیدنی در مورد جذب کسب‌وکارهای اینستاگرامی به سمت پیام‌رسان‌های ایرانی می‌پرسم. او از پایه با این سوال مشکل دارد و می‌گوید: «چیزی که به نام کسب‌وکار در اینستاگرام است چند پست و عکس بوده که فرد از کسب‌وکاری که در بیرون بوده گذاشته است؛ مثلاً کسی در مغازه یا منزلش محصولی را می‌فروشد و اینستاگرام صرفاً ویترینی بوده که به عنوان بستر بازاریابی استفاده می‌کرده. اکثر فروشگاه‌های فعال اینستاگرام، حداقل آنهایی که کالای مجاز می‌فروختند، در دیجی‌کالا، باسلام و خیلی از جاهای دیگر همزمان فعالیت دارند. فرد خودش را محدود به اینستاگرام نمی‌کند. در کل به عبارت «کسب‌وکارهای اینستاگرامی» نگاه سیاسی وجود دارد.»

مدیرعامل گپ ادامه می‌دهد:‌ «هیچ‌کدام از کسب‌وکارهایی که من می‌شناسم فقط در اینستاگرام کار نمی‌کنند و از ظرفیت دیگر پلتفرم‌ها نیز استفاده می‌کنند. من اعتقاد ندارم که چند درصدشان مهاجرت کرده‌اند. بخش اعظم فروشگاه‌های اینستاگرامی در پیام‌رسان‌های ایرانی کانال داشتند، هنوز هم دارند و خواهند داشت. عملاً سوءتعبیر از موضوع کسب‌وکارهای اینستاگرامی شده است.»

او می‌گوید فقط غیرمجازها هستند که در پلتفرم‌های دیگر فعالیت نمی‌کنند: «ما تنها یک دسته کسب‌وکار داریم که فقط در اینستاگرام فعالیت می‌کنند آن هم کسانی‌اند که کالای غیرمجاز می‌فروشند. طرف کالایی می‌فروشد که نمی‌تواند در پیام‌رسان ایرانی یا دیجی‌کالا و باسلام بفروشد. ظرفیت‌هایی مثل باسلام و دیجی‌کالا و پاساژ آن‌قدر بزرگ و ارزشمند هستند که اصلاً قابل مقایسه با اینستاگرام نیست. در کشور ما متاسفانه مباحث غیرکارشناسی بحث می‌شود.»

انجیدنی تاکید می‌کند:‌ «جمع فروش روی درگاه‌های ایرانی و غیرایرانی نسبت به گذشته خیلی فرق نکرده است.»

او حتی از بهتر شدن بازار تجارت اجتماعی سخن می‌گوید: «در اینستاگرام بسیاری کالاهای قاچاق، دزدی، ممنوعه و حتی سلاح خرید و فروش می‌شود. حتی برخی فروشنده‌ها می‌گویند فروش‌شان بیشتر شده است. قبلاً در اینستاگرام کالاهای قاچاق و تقلبی فروخته می‌شد که اکنون نمی‌توانند در پیام‌رسان‌های ایرانی فعالیت کنند. این باعث شده بازار فروشگاه‌های مجاز بهتر شود و این واقعیت کسب‌وکار است.»

مدیر این پیام‌رسان‌ به اتصال میان‌ پیام‌رسان‌ها نیز خوش‌بین است و می‌گوید: «نبود این مساله غیرممکن است. این مساله همیشه در مورد اپراتورهای موبایل یا شبکه بانکی وجود داشته است. اروپا و آمریکا چندین سال است روی این مورد کار می‌کنند. این موضوع قطعاً به نفع کاربران است زیرا حق انتخاب آنها را بالا می‌رود تا هر کار در هر پیام‌رسانی که می‌خواهد حاضر شود از طرفی نگران دسترسی به بخشی از کاربران کشور نباشد.»

زیست دیجیتالی در پیام‌رسان‌های داخلی شکل نگرفته

با این حال کارشناسان IT بسیاری مانند پیام‌رسان‌ها فکر نمی‌کنند و باور دارند کوچ اجباری کاربران به پیام‌رسان‌های داخلی نه ممکن است و نه مطلوب. حامد بیدی، مدیرعامل پلتفرم‌ کارزار و فعال اکوسیستم، یکی از این افراد است. او به پیوست می‌گوید: «بر همگان واضح است رشدهایی که اتفاق افتاده به خاطر فیلترینگ رقبای قوی بین‌المللی و در بسیاری از موارد از سر ناچاری بوده است؛ به عبارت دیگر خیلی از کاربران از بعضی پیام‌رسان‌های داخلی صرفاً برای رفع نیاز ضروری‌شان استفاده می‌کنند. به عنوان مثال سیستمی مثل دانشگاه آزاد پیام‌هایش را فقط روی پیام‌رسان خاصی ارسال می‌کند؛ بنابراین معیار تعداد کاربر لزوماً معیار خوبی برای سنجش موفقیت نیست بلکه شاخص‌های کلیدی دیگری باید مورد ارزیابی قرار بگیرد تا انتقال زیست دیجیتالی کاربران به پیام‌رسان‌های داخلی انجام شده است یا خیر.»

بیدی در این باره ادامه می‌دهد:‌ «من فکر می‌کنم در این زمینه شکاف عمیقی در جامعه بین افرادی که مشکلی با نصب این پیام‌رسان‌ها و اساساً سیاست‌های حاکمیت در اینترنت ندارند با کسانی که از سر ناچاری اینها را نصب کرده‌اند ولی آنجا هیچ زیست یا فعالیت ارگانیکی ندارند به وجود آمده است.»

به عقیده او، طبق آمارهای تعداد کاربران، هنوز پیام‌رسان‌های داخلی نتوانسته‌اند جای اینستاگرام و واتس‌اپ را بگیرند.

او در پاسخ به سوالی در مورد انتقال تجارت اجتماعی از اینستاگرام به پلتفرم‌های دیگر از مفهومی به نام «زیست دیجیتالی» سخن می‌گوید و باور دارد این مفهوم هنوز در پلتفرم‌های داخلی آن‌طور که در اینستاگرام شکل گرفته بود، جا نیفتاده است. بیدی می‌گوید: «مزیت اصلی تجارت اجتماعی این بود در پلتفرمی مانند اینستاگرام، مردم زندگی روزمره‌شان را بازتاب می‌دادند و اصطلاحاً زیست دیجیتالی شکل گرفته بود و کسب‌وکارها هم فعالیت می‌کردند و دیده می‌‌شدند. امروز چنین اتفاقی در وسعتی که وجود داشت را در هیچ‌کدام از پیام‌رسان‌های داخلی و شبکه‌های اجتماعی نمی‌بینیم. پلتفرم‌هایی مانند دیوار و باسلام بخشی از کسب‌وکارهای کوچک و خانگی را میزبانی می‌کنند اما نباید جنس آنها را با کسب‌وکارهای اینستاگرامی مقایسه کنیم. شما برای وقت‌گذرانی یا تفریح سراغ باسلام نمی‌روید و فقط به قصد خرید به آن مراجعه می‌کنید؛ اما مردم در اینستاگرام زندگی‌شان را پیش می‌بردند و در کنارش کسب‌وکارها را نیز دنبال می‌کردند. درصد قابل توجهی از این شکل تجارت اجتماعی از بین رفته است.»

از دید مدیرعامل کارزار اصولاً قطع شدن ارتباط مردم با پلتفرم‌های بین‌المللی مطلوب نیست. او در این باره توضیح می‌دهد:‌ «شاخص و هدف قرار دادن مهاجرت کاربران به پلتفرم‌های داخلی و حذف آنها از شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی اساساً اشتباه است؛ یعنی ما حتی اگر با ادامه فیلترینگ و حمایت‌های مصنوعی موفق شویم تمام کاربران را به پلتفرم‌های بومی منتقل کنیم، این اتفاق از جوانب مختلف منفی است. با این کار، خودمان را عملاً را از دهکده جهانی تکنولوژی و ارتباطات حذف می‌کنیم. اگر روزی امکانش وجود داشت که کسب‌وکارها ارتباطات بین‌المللی خود را توسعه دهند از طریق پلتفرم‌های داخلی و بومی ممکن نیست؛ بنابراین نوعی خودتحریمی در حال وقوع است.»