معرفی سازمان پدافند غیرعامل

تاریخ بشریت مملو از منازعات و درگیری‌های بسیار است. حتی امروزه هم با وجود قوانین بین‌المللی و تمدن جوامع هیچ نشانه‌ای از پایان جنگ‌ها و تهدیدات دیده نمی‌شود. جنگ مساله اجتناب‌ناپذیری است که هر جامعه‌ای موظف است خود را برای شرایط بحرانی آماده نگه دارد تا بتواند به بهترین شکل ممکن از مرز‌هایش دفاع کند.

لزوم تشکیل سازمان پدافند غیرعامل در کشور هشتم آبان ۱۳۸۲ با فرمان مقام رهبری صادر و در سال ۱۳۹۰ با تایید نهایی در تقویم کشور نیز ثبت و به تمامی ارگان‌ها و سازمان‌های کشوری ابلاغ شد.

پدافند غیرعامل چیست؟

اگر بخواهیم این واژه را از منظر ادبیات فارسی بررسی کنیم باید این‌طور توضیح بدهیم که واژه پدافند از دو جزء «پد» و «آفند» تشکیل شده است.

واژه آفند به معنای جنگ است و پد پیشوندی برای متضاد کردن کلمه است؛ یعنی اگر قبل از هر واژه‌ای قرار بگیرد معنای آن را معکوس می‌کند. در کل کلمه پدافند مترادف واژه «دفاع» است. در کوتاه‌ترین جمله ممکن می‌توان پدافند غیرعامل را به «دفاع بدون سلاح» معنی کرد.

تعریف پدافند غیرعامل

پدافند غیرعامل که به عنوان حفاظت غیرعامل نیز شناخته می‌شود نوعی استراتژی است که برای محافظت از دارایی‌ها، افراد یا زیرساخت‌ها در برابر تهدیدات یا حملات بالقوه به کار می‌رود. این استراتژی شامل طراحی و اجرای اقداماتی برای کاهش آسیب‌پذیری، محدود‌کردن آسیب و افزایش شانس بقا در صورت حمله یا فاجعه است.

اقدامات پدافند غیرعامل می‌تواند شامل ایجاد موانع فیزیکی مانند روش‌های حفاظت ضد‌انفجار همچنین تغییرات ساختاری مانند تقویت ساختمان‌ها برای مقاومت در برابر زلزله یا سایر بلایای طبیعی باشد. نمونه‌های دیگر عبارت است از: سیستم‌های هشدار اولیه، طرح‌های تخلیه، تدارکات اضطراری و برنامه‌های آموزشی.

پدافند غیرعامل اغلب همراه با دفاع فعال مورد استفاده قرار می‌گیرد که شامل درگیر‌ شدن فعالانه و بازدارندگی تهدیدات احتمالی، مانند اقدامات نظامی یا اقدامات امنیت سایبری است. استفاده از پدافند غیرعامل می‌تواند به کاهش نیاز به دفاع فعال کمک کند، زیرا انجام حمله موفقیت‌آمیز را برای مهاجم دشوارتر می‌کند.

وظایف سازمان پدافند غیرعامل

امروزه جنگ‌ها شکل دیگری به خود گرفته‌اند و شیوه حملات نیز تغییر کرده است.

وظایف سازمان پدافند غیرعامل به دو بخش عملیاتی و ستادی تقسیم می‌شود. در وظایف عملیاتی، سازماندهی و هدایت عملیات برای مقابله با تهدیدات دشمن صورت می‌گیرد. سازمان پدافند غیرعامل در این حوزه وظایفی را بر عهده دارد تا بتواند قسمتی از امنیت و آرامش کشور را تامین کند که در ادامه به شرح این وظایف می‌پردازیم.

• حفظ امنیت زیرساخت‌های حیاتی و مهم کشور در برابر تهدیدات احتمالی دشمن
• افزایش امنیت و آستانه تحمل ملی در برابر تهدیدات دشمنان
• حفظ باور‌های عمومی و سازمانی در مورد رعایت تمام اصول پدافند غیرعامل و مدیریت بحران
• استفاده از فناوری‌های مناسب و توسعه نظام مدیریتی در حیطه دانش بومی پدافند غیرعامل کشور
• حفاظت از مردم
• تلاش در جهت تداوم خدمات ضروری به مردم کشور در شرایط بحرانی و مدیریت بحران شامل: امدادرسانی، انتقال، درمان و جست‌وجو
• سازماندهی و به‌کارگیری مردم با روش‌های دفاع غیرنظامی در شرایط جنگی
• مانور و آموزش عمومی برای افزایش آمادگی کشور در شرایط بحرانی
• نهادینه‌سازی و پیگیری ملاحظات فنی در حوزه طرح‌های ملی و استانی کشور
• سازماندهی، برنامه‌ریزی و عملیات در مقابل تهدیدات دشمن
• هدایت و تشکیل قرارگاه‌های پدافند غیرعامل در مقابل تهدیدات: سایبری، زیستی، شیمیایی و اقتصادی
• به‌کارگیری ظرفیت‌ها و منابع کشور در شرایط بحرانی.

شایان ذکر است حوزه فعالیت سازمان پدافند غیرعامل دستگاه‌های اجرایی، بخش‌های خصوصی نهاد‌های غیردولتی و مردمی، سازمان‌های کشوری و لشکری است.

ارکان سازمان پدافند غیرعامل کشور

محل اصلی استقرار این سازمان تهران و در مراکز استان‌های سراسر کشور است. سازمان پدافند غیرعامل دارای شخصیت حقوقی و ملی است و در تابعیت ستاد کل نیرو‌های مسلح و طبق قوانین این ستاد اداره می‌شود.

ارکان پدافند غیرعامل به شرح زیر است:

کمیته دائمی

در رأس این کمیته رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح به همراه یکی از معاونان رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح، رئیس سازمان پدافند غیرعامل به عنوان دبیر، وزیرکشور، وزیر دفاع، رئیس سازمان برنامه و بودجه، رئیس امنیت ملی قرار دارند که تمامی مصوبات و دستورات به همه دستگاه‌های اجرایی کشور ابلاغ می‌شود.

وظایف این کمیته دائمی شامل موارد زیر است:

• تصویب برنامه‌های پنج‌ساله
• تصویب آیین‌نامه‌های اجرایی برای هماهنگ‌سازی دستگاه‌های کشوری
• اولویت‌بندی و تعیین سطح مراکزی که تحت پوشش سازمان هستند.
• تصویب و پیگیری سیاست‌های عمده پدافند غیرعامل کشور.

رئیس سازمان

مسئولیت سازمان پدافند غیرعامل در دستگاه‌های اجرایی و استانداری‌ها بر عهده رئیس سازمان است و با پیشنهاد رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح و حکم فرماندهی کل قوا منصوب می‌شود. از وظایف رئیس سازمان پدافند غیرعامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اداره و اجرای ماموریت‌های سازمان
• اجرای دستورات ستاد کل نیرو‌های مسلح
• تعیین و تصویب بودجه سازمان
• شرکت در جلسات هیات دولت و شورای امنیت ملی
• عضویت در شورا‌های عالی (شوای عالی فضای مجازی، آمایش، ترافیک، سلامت و فرهنگی)
• ابلاغ برنامه پنج‌ساله سازمان به دستگاه‌های اجرایی
• تهیه و تدوین آیین‌نامه‌های مربوط به پدافند غیرعامل به دستگاه‌های اجرایی
• تهیه شرح وظایف قرارگاه‌ها و مراکز وابسته به سازمان
• ارائه پیشنهاد نصب و عزل معاون و فرماندهان قرارگاه‌های وابسته
• افتتاح حساب در بانک‌های و موسسات اعتباری و نگهداری از حساب‌ها و حراست از اموال و دارایی‌های منقول و غیرمنقول سازمان.

حوزه مسئولیتی پدافند غیرعامل 

تهدیدات حوزه سازمان پدافند غیرعامل عبارت است از: تهدیدات نظامی، سایبری، زیستی (انسان، دام و کشاورزی، موادغذایی و دارویی، آب، محیط‌زیست و منابع طبیعی)، پرتوی، شیمیایی و اقتصادی و تمهیداتی که برای مقابله با آنها در نظر گرفته می‌شود. قرارگاه‌هایی در سطح استان‌ها فعالیت می‌کنند که شامل قرارگاه‌های پدافند سایبری، زیستی، شیمیایی و پدافند‌های اقتصادی و مردمی هستند.

برخلاف باور‌ عده‌ای از مردم مقابله با تهدیدات طبیعی مانند سیل و زلزله بر عهده این سازمان نیست و در چنین مواقعی باید سازمان مدیریت بحران وارد عمل بشود. سطوحی که پدافند غیرعامل در آنها فعالیت می‌کند شامل موارد زیر می‌شود:

• سطوح راهبردی: تدابیر راهبردی در زمینه سیاست‌ها و چشم‌انداز‌های ملی
• سطوح عملیاتی: آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی
• سطوح اجرایی: آمادگی، آموزش و ارزیابی.

اصول پدافند غیرعامل

سازمان پدافند غیرعامل از اصول خاصی پیروی می‌کند. به عنوان مثال به جای احداث یک نیروگاه برق بزرگ در یک شهر، چند نیروگاه کوچک با ظرفیت کمتر در چندین شهر توزیع می‌کند. با این روش بدون استفاده از تسلیحات نظامی برای حفظ امنیت نیروگاه به صورت پراکنده در شهر‌های مختلف اقدام به مدیریت ساخت نیروگاه برق می‌کند تا آسیب‌پذیری را به حداقل خود برساند.

رعایت این اصول به صورت کلی شامل موارد زیر می‌شود:

• ایجاد پراکندگی و تمرکززدایی
• مقاوم‌سازی و ایجاد استحکامات در پناهگاه‌ها
• اقدامات استتار‌سازی و فریب
• اعلام هشدار
• چندمنظوره‌سازی و متنوع‌سازی منابع
• صیانت از مردم و سرمایه انسانی
• عمق بخشیدن به لایه‌های دفاعی
• جابجایی و تحرک
• مکان‌یابی و انتخاب محیط‌های ایمن در سراسر کشور.

 اهداف پدافند غیرعامل

در راستای فرهنگ‌سازی و تربیت نیروی انسانی این سازمان اقداماتی انجام داده است از جمله: تاسیس دانشکده و پژوهشکده‌های پدافند غیرعامل، شهرسازی با استفاده از شیوه‌های پدافند غیرعامل، مهندسی سازه‌های امن و غیره که هدف این اقدامات از سوی سازمان پدافند غیرعامل افزایش امنیت و کاهش آسیب‌پذیری است. در ادامه بیشتر به بررسی اهداف کلی این سازمان می‌پردازیم.

• کاهش خسارات و صدمات به تاسیسات حیاتی کشور
• کاهش خسارات و صدمات به نیرو‌های انسانی
• حفظ سرمایه‌های ملی
• تداوم خدمات‌رسانی
• هدف‌یابی و هدف‌گیری تسلیحات آفندی دشمن
• ایجاد شرایط سخت برای دشمن در صحنه عملیات
• صرفه جویی در هزینه‌های تسلیحاتی و انسانی
• حفظ تمامیت ارضی و استقلال کشور
• تحمیل هزینه‌های بیشتر در پی استفاده دشمن از منابع خود.

اهمیت این سازمان در کشور در سطح امنیتی بالاست. این سازمان با استراتژی‌های خود باعث بقا و زنده ماندن نیروی انسانی می‌شود حتی می‌تواند در عرصه اقتصادی موجب صرفه‌جویی ارزی و ریالی در کشور شود.

مسئولیت این سازمان حفاظت از تاسیسات حساس کشور در مقابل تهدیدات دشمنان است. پدافند غیرعامل در مسیر اهداف سیاسی خود سعی می‌کند در زمینه‌های اقتصادی، نظامی و مهندسی، زیرساخت‌های خود را قوی‌تر کند و سطح امنیت کشور را افزایش دهد.

این زیرساخت‌ها شامل موارد زیر می‌شود:

• فعالیت‌های فراملی در سطوح بین‌المللی
• فعالیت‌های ملی در زمینه تأسیسات حیاتی کشور
• فعالیت‌های منطقه‌ای
• فعالیت‌های محلی، در زمینه اماکن و تاسیسات بسیار مهم
• فعالیت‌های موردی در زمینه تأسیسات قابل حفاظت.

یکی از اقدامات بسیار مهم و حیاتی جمهوری اسلامی ایران در جهت حفظ منافع ملی تشکیل پدافند غیرعامل بود. اقدامات دفاع غیرعامل در کشور‌های مختلف جهان با کمی تفاوت پذیرفته شده و شیوه‌هایی که به کار گرفته می‌شود بنا بر شرایط محیطی و زمانی با یکدیگر متفاوت است.