سهم ایران در اقتصاد دیجیتالی چقدر است و در دنیا کجا ایستاده‌ایم

خاستگاه اصطلاح اقتصاد دیجیتالی

«دان تپسکات»، اولین بار سال ۱۹۹۵ در کتابی به نام «اقتصاد دیجیتال: نوید و خطر در عصر هوش شبکه‌ای» از این اصطلاح استفاده کرد. «نیکولاس نگروپونته» نیز در همان سال در کتابی به نام دیجیتال بودن (Being Digital) اقتصاد دیجیتالی را اینچنین توصیف کرد: Bits instead of atoms.

در واقع اقتصاد دیجیتال شبکه‌ای جهانی از فعالیت‌های اقتصادی، مبادلات بازرگانی و تعاملات حرفه‌ای است که به واسطه ارتباطات و فناوری اطلاعات به وجود آمده‌اند. به طور خلاصه می‌توان اقتصاد دیجیتالی را اقتصاد مبتنی بر فناوری‌های دیجیتال نام‌گذاری کرد.

اقتصاد دیجیتالی، هسته‌ای به نام بخش ICT دارد که به طور مستقیم به این بخش از اقتصاد متصل‌اند. مثلا ارزشی که اپراتورهای مخابراتی یا شرکت‌های تولیدکننده‌ سخت‌افزار ایجاد می‌کنند در این بخش محاسبه می‌شود. به عبارت دیگر ICT بخش زیرساختی اقتصاد دیجیتال است. اما این، همه اقتصاد دیجیتالی را شامل نمی‌شود. وقتی شما کالا یا خدمتی را اینترنتی می‌خرید از این بسترها استفاده کرده‌اید و ارزش خریداری شده در آمار و ارقام اقتصاد دیجیتالی آورده می‌شود.

انقلاب صنعتی چهارم، انقلابی دیجیتالی

بیست سال پس از آن که تپسکات و نگروپونته در مورد اقتصاد دیجیتالی حرف زدند جهان وارد شدن به عصر جدید را به چشم دید. سال ۲۰۱۵ کلاس شواب، بنیان‌گذار و رئیس اجرایی مجمع جهانی اقتصاد، کسی که نخستین بار مفهوم «انقلاب صنعتی چهارم» را مطرح کرد، در مقاله‌ای در Foreign Affairs نوشت: «حالا انقلاب صنعتی چهارم بر شانه‌های انقلاب صنعتی سوم ایستاده؛ انقلابی دیجیتال که از میانه‌های قرن پیشین آغاز شده است. شاخصه انقلاب کنونی همجوشی فناوری‌هایی است که مرزهای بین سپهرهای فیزیکی، دیجیتال و زیست‌شناختی را محو می‌کند.»

از نظر شواب ما در عصری قرار داریم که تکنولوژی، ارزان و فراگیر شده و تنها متعلق به طبقه‌ای خاص نیست. هوش مصنوعی بسیار پیشرفت کرده و نقش سنسورها در ابزارهایی که از آن‌ها استفاده می‌کنیم، بیش از هر زمان است. شواب از ضروری شدن استفاده از تکنولوژی برای انسان‌ها می‌گوید. امروز انقلاب صنعتی چهارم نیازهایی در زندگی روزمره افراد ایجاد کرده که برای رفع آن‌ها استفاده از تلفن همراه و اینترنت اجتناب‌ناپذیر است.

 اقتصاد دیجیتال، مهمان جدید GDP کشورها

دیگر دوره اینکه غول‌های بزرگ تولیدی و خدماتی مثل اکسون موبیل، والمارت، جنرال موتورز، مکدونالد، توتال، شل و شبیه این‌ها در صدر با ارزش‌ترین کمپانی‌های جهان به چشم بخورند به پایان رسیده. کافی است نگاهی به لیست باارزش‌ترین‌ها بیندازیم. در لیست‌های مختلف، نام شرکت‌های متفاوتی مشاهده می‌شود اما هیچ لیستی نیست که نام چند شرکت از میان اپل، آمازون، گوگل، ماکروسافت و فیسبوک در 5 ردیف اول آن دیده نشود. این یعنی بازی تغییر کرده است.

اقتصاد دیجیتالی در چه بستری رشد می‌کند

پیوند‌های انسان قرن بیست و یکم با جهان دیجیتال سال به سال در حال رشد است. آن هم نه رشدی عادی. بنابر آمار Statista، سال ۲۰۱۱ هر فرد به طور میانگین ۳۲ دقیقه از روز را با موبایل و ۴۳ دقیقه با کامپیوتر‌های شخصی(PC) یا لپتاپ در فضای آنلاین وقت می‌گذراند. در حالی که سال ۲۰۱۹ این رقم به ۱۳۲ دقیقه برای موبایل و ۳۹ دقیقه برای کار با کامپیوتر رسید. به دلیل گسترش بازار گوشی‌های هوشمند و افزایش سرعت اینترنت همراه و همچنین توسعه پوشش اینترنت، مردم مقدار کمی از کامپیوترهای‌شان فاصله گرفته‌اند و در عوض چندین برابر با تلفن‌های همراه، آنلاین هستند. این رشدِ گرایشِ بی‌سابقه به فضای آنلاین نشان از وجود ظرفیت‌های بی‌نظیر برای گسترش اقتصاد دیجیتالی دارد.

مقایسه میزان داده‌های تولید شده از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹. منبع: statista

اوضاع ایران در اقتصاد دیجیتال

حال نسبتا خوب اقتصاد دیجیتالی

بیشتر سال‌های دهه ۹۰ برای اقتصاد ایران همراه با تحریم، رکود و رشد منفی بوده. ظرفیت‌های تولیدی در داخل تضعیف شده اند، نرخ‌های تورم سالیانه عددهای بالایی را به ثبت می‌رسانند، ارزش پول ملی در چندین مقطع، سقوطی آزاد را تجربه کرده است. با این حال آمارها و واقعیت‌های قابل مشاهده، راوی رشد اقتصاد دیجیتالی در داخل هستند. اما چرا؟

برای بررسی این مسئله باید به چند عامل توجه داشت. یکی از مهم‌ترین علل این پدیده، افزایش میزان دسترسی مردم به اینترنت پرسرعت است. بنابر اعلام وزارت ارتباطات در سال ۹۶، ۵۰ درصد شهرهای کشور تحت پوشش شبکه‌های 3G و 4G بوده‌اند اما امروز تمامی شهرهای ایران به اینترنت 3G و 4G دسترسی دارند. این مسئله انگیزه سرمایه‌گذاری در بخش اقتصاد دیجیتالی را به شکل قابل‌توجهی افزایش داده است. استفاده از سرویس‌های خدماتی آنلاین بدون اینترنت پرسرعت، کاری دشوار و حتی عذاب‌آور است. تصور کنید می‌خواستید با اینترنت نسل دومی سیم‌کارت‌تان تاکسی اینترنتی بگیرید. هر انسان عاقلی در این شرایط ترجیح می‌دهد به نزدیک‌ترین آژانس محل زنگ بزند.

اما این همه واقعیت نیست. با وجود رشد سهم اقتصاد دیجیتالی از GDP، رشد تولید ناخالص داخلی نیز در سال‌های زیادی منفی بوده. رشد اقتصادی منفی در بالا رفتن نسبت اقتصاد دیجیتالی از کل اقتصاد موثر بوده است. پیش‌بینی‌های انجام شده توسط سازمان برنامه و بودجه و همچنین صندوق بین‌المللی پول برای سال ۱۴۰۰ نشان می‌‌دهند با فرض رشد اقتصاد در سال جاری، حجم GDP در پایان سال ۱۴۰۰ به نزدیکی میزان آن در پایان سال ۹۰ یعنی ۶۳۶ هزار میلیارد تومان می‌رسد. این واقعیت گویای این مطلب است که اقتصاد دیجیتال درصد بیشتری از GDP را به خود اختصاص داده اما GDP نیز کوچک‌تر شده است. هر چند کاهش نداشتن میزان مطلق ارزش اقتصاد دیجیتال در شرایط رکودِ تورمی اقتصاد ایران نکته قابل اعتنایی است.