ارتباطات ثابت کشور پس از ۱۰۰ سال می‌خواهد سیم مسی را کنار بگذارد؛ اما راه دشواری در پیش دارد؛ چشم‌انتظار بارش فیبر در سرزمین خشک

«تو جوانی‌ات را فراخواندی. از برکت تلاش مداوم و ناشاد، تلاشی که کم‌و‌بیش به هلاکت می‌کشاندت، سرانجام توانستی به جوانی‌ات جسمیت ببخشی، جوانی‌ای نه در جسم خودت که جدا از تو: شبحی.»*

سرانجام آن روز فرارسید که شرکت مخابرات ایران از گذشته خود دل بردارد و به آینده نگاه کند؛ جدال بر سر ریال‌های تعرفه تلفن ثابت را رها کند و به شبکه‌ و آینده‌ای مبتنی بر فناوری روز دنیا بیندیشد. اما این تنها آغاز راهی است، راهی دشوار که پیچیدگی‌های فنی، حقوقی و مالی بسیاری دارد که بی‌توجهی به آنها می‌تواند این طرح را به سرنوشت «خصوصی‌سازی» دچار کند و زخمی جدید بر چهره ارتباطات کشور بنشاند.

برگردان شبکه شرکت مخابرات ایران از سیم مسی به فیبر نوری به‌صورت رسمی از ابتدای آبان‌ماه ۱۴۰۴ آغاز شد؛ اما پیش از برگزاری جشن آغاز، مشکلات ریز‌و‌درشت رخ نمودند. مشکلاتی که گاه در جلسات دربسته وزارتخانه مطرح شدند و گاه سر از رسانه‌ها درآوردند و نتیجه همه آنها در ابلاغ‌نشدن مهم‌ترین مصوبات کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات درباره برگردان نمود یافت. آیا پروژه برگردان می‌تواند از نخستین و شاید بزرگ‌ترین چالش خود به‌سلامت عبور کند؟

پوست انداختن

درحالی‌که مخابرات تا پایان سال ۱۴۰۳ تنها به افزایش سرعت در برنامه فیبر نوری خود می‌اندیشید، ناگهان در بهار ۱۴۰۴ موضوع برگردان شبکه مطرح شد. شاید اگر شرایط جنگی اواخر خرداد و اوایل تیر نبود، مخابرات زودتر از طرح خود پرده‌برداری می‌کرد اما در نهایت مردادماه محمد جعفرپور، مدیرعامل این شرکت، در حضور خبرنگاران اعلام کرد قصد دارد کل شبکه را از سیم مسی به فیبر نوری برگردان کند.

کمتر از یک ماه بعد، علی ملک‌جعفریان از سمت مدیر مخابرات منطقه تهران برکنار و جعفرپور شخصاً عهده‌دار توسعه فیبر نوری در پایتخت شد. هرچند هیچ‌گاه به‌صورت رسمی دلیل این تغییر اعلام نشد، اما از شنیده‌ها چنین برمی‌آمد که مدیرعامل مخابرات از سرعت کار در تهران راضی نیست.

با تغییر و تحولات رخ‌داده و مصاحبه‌های متعدد مدیرعامل مخابرات، می‌شد انتظار داشت شرکت‌های UNSP کم‌کم نسبت به موضوع حساس شوند که در نهایت این حساسیت در هفته اول مهرماه در نمایشگاه الکامپ بازتاب یافت. در پنلی که در حاشیه این نمایشگاه با حضور مدیران اپراتورهای ثابت برگزار شد، آنها با تندترین لحن ممکن از طرح مخابرات انتقاد کردند و در مقابل، حسن کریمی، معاون شبکه شرکت مخابرات ایران، کوشید به انتقادها پاسخ دهد، اما به نظر نمی‌رسید توفیقی در این راه به دست آورده باشد. یک روز پیش از آغاز الکامپ، علی حکیم‌جوادی، رئیس سازمان نصر کشور، در نامه‌ای خطاب به حمید فتاحی رئیس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، از او خواست سازوکار طرح جمع‌آوری کابل مسی شرکت مخابرات ایران «بازبینی» شود. در این نامه، که هیچ‌گاه به‌صورت عمومی منتشر نشد، حکیم‌جوادی نوشته بود: «اکیداً توصیه می‌گردد پیش‌نویس مصوبه برگردان شبکه مسی به فیبر نوری بدون ارائه پیوستی تحت عنوان پیوست تحلیل اثر رقابتی پیش‌نویس تهیه‌شده مورد پذیرش جهت بررسی آن کمیسیون محترم قرار نگیرد تا با تعمیق بخشی به بررسی کارشناسی حول مصوبه فوق الگویی دائمی برای مصوبات بعدی از حیث همراه داشتن پیوست مورد اشاره فراهم شود.»

شنیده می‌شود ارسال این نامه، ناخرسندی مخابرات ایران را به دنبال داشته که سرانجام موجب پس گرفتن آن شد؛ اما در سمت مقابل، عقب‌نشینی حکیم‌جوادی از مواضع خود در زمینه طرح برگردان و مصوبات کمیسیون تنظیم مقررات، نارضایتی برخی از اعضای نصر را برانگیخت که این نارضایتی در قالب استعفای حسن جباری، عضو کمیسیون اینترنت نصر تهران، نمود و بروز یافت.

با وجود این مخالفت‌های شفاهی، در نهایت ۳۰ مهرماه سایت وزارت ارتباطات از تصویب دستورالعمل مهاجرت از کابل مسی به فیبر نوری در کمیسیون تنظیم مقررات خبر داد.

چهار روز پس از انتشار این خبر، شرکت مخابرات ایران رویداد از پیش برنامه‌ریزی‌شده «کنفرانس ملی مخابرات» را برگزار کرد که حضور مسعود پزشکیان رئیس‌جمهوری در روز دوم همایش مهم‌ترین دستاورد آن بود. پزشکیان در سخنان کوتاه خود نکته مهمی نگفت اما حضور او در این مراسم، مهر تاییدی بود بر اجرای طرح برگردان.

در این مراسم، غیبت اغلب مدیران اپراتورهای UNSP کاملاً محسوس بود. هرچند وزیر ارتباطات و رئیس رگولاتوری هر دو در سخنان‌شان بر مقابله با انحصار و توجه به سهم بازار دیگر شرکت‌ها تاکید کردند، اما ناخرسندی اپراتورهای کوچک‌تر از حضور همه‌جانبه مخابرات در بازار فیبر نوری کتمان‌ناپذیر است.

رونمایی از اختلاف

از جلسات پرتنش در غیاب خبرنگاران که بگذریم، تنها دو روز پس از برگزاری کنفرانس ملی مخابرات، مدیران عامل سه شرکت شاتل، آسیاتک و پیشگامان در نامه‌ای به رئیس شورا و مرکز ملی رقابت از شکل‌گیری انحصار در فیبر نوری با اجرای طرح برگردان شکایت کردند و آشکارا خواستار توقف اجرای مصوبات رگولاتوری در این زمینه شدند.

اقدامات این سه اپراتور به همین‌جا ختم نشد و آنها دهم آبان‌ماه در نامه‌ای خطاب به محمدامین آقامیری، دبیر شورا و رئیس مرکز ملی فضای مجازی، خواستار طرح موضوع در کمیته تسهیل کسب‌وکارهای اقتصاد رقومی و توقف مصوبات شماره ۱ و ۲ جلسه ۳۶۴ کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات شدند.

آنچه از این دو نامه و سخنان شفاهی مدیران اپراتورها برمی‌آید این است که آنها به‌طور مشخص به چند موضوع اعتراض دارند؛ آنها می‌گویند در‌حالی‌که وزارت اقتصاد یکی از سهامداران شرکت مخابرات ایران است و ریاست هیات امنای صندوق توسعه فیبر نوری را نیز در اختیار دارد، نمی‌تواند جایگاه بی‌طرفی را رعایت کند. همچنین در‌حالی‌که وزارت ارتباطات مهم‌ترین حامی اجرای طرح برگردان است و مدیرعامل مخابرات بارها گفته اجرای این طرح نه خواسته مخابرات که تاکید وزارتخانه است، جایگاه رگولاتوری در مقام داور بی‌طرف خدشه‌دار می‌شود. درهمین‌حال عضویت مدیرعامل شرکت مخابرات ایران در شورای معاونان وزارت ارتباطات نیز یکی دیگر از مواردی است که نقض بی‌طرفی رگولاتور قلمداد شده است.

نادیده‌گرفتن حق تقدم اپراتورهای خصوصی در اخذ پروانه UNSP از دیگر موارد اعتراضی آنهاست. اما نکته اصلی در این طرح شکایت‌ها، جدانشدن عمده‌فروشی و خرده‌فروشی در شرکت مخابرات ایران است. به‌رغم تمامی تاکیدها در سال‌های اخیر، همچنان در صورت‌های مالی شرکت مخابرات ایران اثری از تفکیک درآمدهای عمده‌فروشی و خرده‌فروشی دیده نمی‌شود.

در نامه اپراتورها به آقامیری با اشاره به مصوبات شماره ۱ و ۲ جلسه ۳۶۴ کمیسیون تنظیم مقررات آمده است: «مصوبات اخیر… ساختار تعرفه‌های ضد رقابت را ایجاد کرده‌اند. مطابق مصوبه شماره ۲ جلسه ۳۶۴ (بیت‌استریم)، سهم شرکت مخابرات ایران از درآمد ناخالص متقاضی ۶۰ درصد و کف تعرفه خرده‌فروشی حداقل ۲۵ درصد بالاتر از تعرفه عمده‌فروشی تعیین شده است که عملاً امکان رقابت قیمتی را از کارورهای خرده‌فروش سلب و موقعیت انحصاری کارور میزبان را تثبیت می‌کند. علاوه بر آن، الزام به تفکیک حسابداری

و ایجاد واحد مستقل عمده‌فروشی پیش‌بینی نشده و شرکت مخابرات ایران همزمان در نقش تامین‌کننده عمده‌فروشی و رقیب خرده‌فروشی ظاهر می‌شود…»

اعتراض دیگر شرکت‌ها به شماره تلفن‌های ثابت بازمی‌گردد. به گفته آنها، شرکت مخابرات بیش از ۲ میلیارد و ۱۰۰ میلیون شماره تلفن در اختیار دارد در‌حالی‌که امکان ترابردپذیری شماره‌ها یا رومینگ بین‌اپراتوری در مصوبات کمیسیون دیده نشده است.

شنیده می‌شود بعضی از اپراتورها در لایحه‌ای به دیوان عدالت اداری، خواستار ابطال مصوبات رگولاتوری شده‌اند.

تعلیق و سکوت

شنیده‌ها حکایت از آن دارد که در جلساتی که با حضور وزیر ارتباطات و مدیران اپراتورها برگزار می‌شود، اعتراض شدیدی به مصوبات ۱ و ۲ جلسه ۳۶۴ صورت گرفته و شاید ازهمین‌روست که با گذشت یک ماه از تصویب آنها، هنوز ابلاغ نشده‌اند. در‌حالی‌که مدیران مخابرات انتظار داشتند در نیمه اول آبان‌ماه این اقدام به انجام رسد.

اعتراضات دامنه‌دار برخی از شرکت‌های UNSP در مقابل سکوت عمیق بعضی دیگر از بازیگران این عرصه قرار دارد. شرکت‌های ایرانسل، مبین‌نت و رایتل تاکنون هیچ سخنی درباره طرح برگردان نگفته‌اند اما از گوشه‌و‌کنار شنیده می‌شود آنها نیز با این طرح موافق نیستند و در صورت نهایی‌شدن مصوبات رگولاتوری، حضور خود را در این بازار بی‌معنی می‌دانند. از نظر این شرکت‌ها، اگر مخابرات بخواهد سیم مسی را از دل زمین بیرون آورد و تبدیل به پول کند، دیگر توان رقابت برای هیچ اپراتوری باقی نمی‌ماند. این در حالی است که تا پیش از نهایی‌شدن طرح برگردان شنیده می‌شد ایرانسل قصد خرید یکی از اپراتورهای UNSP را دارد و تا مرحله عقد قرارداد نیز پیش رفته است. اکنون مشخص نیست سرنوشت این معامله چه خواهد شد و ایرانسل ترجیح داده است دست‌کم در رسانه‌ها راجع به اتفاقات اخیر سکوت کند.

پوشش و اتصال

در نقطه مقابل همه این کنفرانس‌ها و مصاحبه‌ها و اعتراض‌ها، واقعیت روی زمین قرار دارد، واقعیتی که به‌سادگی خود را در آمارهای پوشش و اتصال فیبر نوری نشان می‌دهد. در دوره وزارت عیسی زارع‌پور، آمار پوشش فیبر نوری با سرعت زیادی بالا می‌رفت اما در دوره ستار هاشمی، ناگهان طی چندین فصل آمار پوشش ثابت ماند و سرانجام در آمارهای فصلی رگولاتوری از تابستان سال جاری اعلام شد هشت میلیون و ۷۰۹ هزار و ۸۷ خانوار تحت پوشش فیبر نوری قرار گرفته‌اند که کمتر از ۶۴۰ هزار مورد بیش از پایان تابستان ۱۴۰۳ است. اگر آمار کنونی را مبنا قرار دهیم، نتیجه می‌گیریم یا آمارهای سال گذشته دقیق نبوده‌اند یا سرعت پوشش‌دهی در دولت چهاردهم به‌شدت کاهش یافته است.

همچنین در این گزارش، وضعیت اتصال فیبر نوری به تفکیک استان‌های گوناگون آمده که بر اساس آن، رایتل در هیچ نقطه‌ای از کشور حتی یک اتصال ایجاد نکرده است. همچنین ایرانسل تنها در پنج استان کشور مشترک دارد که تعداد آنها به ۱۰ هزار مشترک نمی‌رسد.

شرکت‌های FCP مدت‌هاست فقط در تهران ۹۴ اشتراک فیبر نوری دارند و شرکت‌های servco نیز در پایتخت یک اشتراک و در بوشهر حدود ۱۹۰۰ مشترک دارند. سایر شرکت‌های UNSP غیر از استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، خراسان جنوبی، سیستان‌وبلوچستان و کردستان توانسته‌اند مشترکانی جذب کنند که در مجموع تعداد آنها به حدود ۱۲۰ هزار مشترک می‌رسد. در مقابل همه اینها شرکت مخابرات ایران ایستاده که در تمام استان‌ها مشترک فیبر نوری دارد و مجموع آنها به بیش از ۶۷ هزار اشتراک می‌رسد. هرچند این عدد نیز با توجه به تعداد مشترکان تلفن ثابت این اپراتور (۲۷ میلیون خط) رقم درخور توجهی نیست اما مؤید نظری است که می‌گوید شرکت‌های کوچک‌تر توان ایجاد شبکه در سراسر کشور را ندارند و اگر قرار باشد منتظر آنها شویم، این پروژه چندین دهه به طول می‌انجامد.

در یک نگاه کلی، تا پایان تابستان سال جاری ۸۰۶ هزار و ۴۲۲ مشترک فیبر نوری در کشور وجود داشته که حدود ۱۰ درصد پوشش ایجاد شده است. از نظر میزان اتصال در استان‌های مختلف نیز به‌رغم همه مشکلاتی که شهرداری‌های کلان‌شهرها ایجاد می‌کنند و تعریف‌نشدن مشوق برای این شهرها، باز هم در صدر تعداد اتصال قرار دارند که نشان می‌دهد در نهایت تمرکز اتصال و درآمد شرکت‌ها در شهرهای بزرگ خواهد بود.

وفاق در ارتباطات

نگرانی و اعتراض شرکت‌های UNSP نسبت به طرح برگردان کاملاً قابل درک است؛ اما وزارت ارتباطات و شرکت مخابرات ایران نیز سخنانی تامل‌برانگیز دارند. آنها می‌گویند نگهداری همزمان دو شبکه سیم مسی و فیبر نوری ممکن نیست و در‌همین‌حال شرایط شبکه تلفن همراه به‌‌گونه‌ای است که اگر مشترکان به‌سمت ارتباطات ثابت هدایت نشوند، به‌زودی وضعیتی شبیه شبکه برق برای آن پیش می‌آید. از طرفی اگر شرکت مخابرات ایران بخواهد از بند درآمدهای تلفن ثابت رها شود و سروسامانی به صورت‌های مالی خود بدهد، لاجرم باید به‌سمت فناوری‌های جدید مانند فیبر نوری حرکت کند و دیگر نمی‌توان از سیم مسی بیشتر از این انتظار داشت.

از خلال گفته‌های رسمی و غیررسمی چنین برداشت می‌شود که پروژه فیبر نوری و برگردان شبکه مخابرات، مهم‌ترین برنامه وزارت ارتباطات دولت چهاردهم است؛ دولتی که برای نخستین بار در سال‌های اخیر، رابطه حسنه‌ای با شرکت مخابرات ایران برقرار کرده است. دیگر نه از کش‌وقوس بر سر تعرفه تلفن ثابت خبری هست و نه نیش‌وکنایه‌‌ای درباره شبکه توسعه‌نیافته مخابرات شنیده می‌شود. مدیرعامل شرکت مخابرات ایران عضو دائمی شورای معاونان وزارت ارتباطات شده و صراحتاً می‌گوید برنامه وزارتخانه برای توسعه فیبر را پیش می‌برد.

جدی‌ترین تجلی این هماهنگی در حضور وزیر ارتباطات در کنفرانس ملی مخابرات دیده شد. جایی که ستار هاشمی از وفاق میان وزارت ارتباطات و شرکت مخابرات سخن گفت و تاکید کرد نتیجه این وفاق، اجرای طرح برگردان سیم مسی به فیبر نوری است.

شاید اگر این وفاق در دهه‌های پیش رخ می‌داد، نه مخابرات به وضعیت امروز می‌رسید و نه کاربران در عطش چند مگ اینترنت می‌ماندند.