مسیر تکامل ابزارهای مالی در ایران؛ از اوراق تجاری تا تامین مالی زنجیره‌ای

تامین مالی یکی از ارکان حیاتی توسعه اقتصادی و پایداری بنگاه‌هاست. در اقتصاد ایران، شرکت‌ها و به ویژه کسب و کارهای کوچک و متوسط (SMEs) با چالش‌های جدی در دسترسی به منابع مالی مواجه هستند. روش‌های سنتی تامین مالی، مانند دریافت وام مستقیم از بانک‌ها، اگرچه هنوز رایج است، اما محدودیت‌های ساختاری، نرخ‌های بالای سود و شرایط سخت اعطای تسهیلات، اغلب باعث می‌شود این ابزارها پاسخگوی نیازهای واقعی بنگاه‌ها نباشند. در چنین شرایطی، تامین مالی زنجیره‌ای (Supply Chain Finance SCF) به عنوان یک مدل نوین و کارآمد می‌تواند جایگاه خود را در اقتصاد ایران تثبیت کند و به بهبود گردش نقدینگی، کاهش ریسک و افزایش پایداری بنگاه‌ها کمک کند.

در دهه‌های گذشته، ابزارهای مختلفی برای تامین مالی بنگاه‌ها در ایران توسعه یافته‌اند که هر کدام مزایا و محدودیت‌های خود را دارند. اوراق تجاری و گواهی سپرده شرکتی از جمله مهم‌ترین ابزارهای کوتاه‌مدت هستند که هدف آن‌ها تامین منابع مالی فوری برای شرکت‌ها بود. این ابزارها به ویژه برای بنگاه‌هایی که اعتبار و سابقه مالی مناسبی دارند، کارآمد هستند، اما محدودیت‌های متعدددی دارند. بسیاری از بنگاه‌های کوچک به دلیل اعتبار پایین یا نبود سابقه مالی شفاف، قادر به استفاده از این ابزارها نیستند. از طرفی نرخ سود موثر اوراق تجاری و تسهیلات کوتاه‌مدت اغلب بالاتر از حد اسمی است و فشار مالی بر شرکت‌ها را افزایش می‌دهد و از همه مهم‌تر این‌که در شرایط تورمی یا نوسانات اقتصادی، فروش اوراق یا نقد کردن گواهی‌های سپرده دشوار می‌شود. با توجه به این محدودیت‌ها، ضرورت طراحی ابزارهایی که بتوانند تمام زنجیره تامین را مد نظر قرار دهند و ریسک را بین بازیگران تقسیم کنند، بیش از پیش احساس شد. همین نیاز زمینه‌ساز ظهور مدل تامین مالی زنجیره‌ای شد.

تامین مالی زنجیره‌ای رویکردی است که کل زنجیره تامین یک محصول یا خدمت را به عنوان یک شبکه مالی یکپارچه در نظر می‌گیرد. در این مدل، بانک‌ها یا نهادهای مالی، جریان واقعی کالا و خدمات، فاکتورها و سفارش‌ها را مبنای ارائه منابع مالی قرار می‌دهند که با تقسیم ریسک بین بازیگران زنجیره نرخ‌های بهره پایین‌تر و دسترسی به منابع مالی آسان‌تر خواهد شد. نکته جالب آن‌که حتی بنگاه‌های کوچک و تازه‌تاسیس می‌توانند با پشتوانه سفارش‌های خریداران بزرگ، منابع مالی دریافت کنند. این موضوع به ویژه برای SMEs که سابقه مالی کوتاهی دارند و امکان دریافت وام مستقیم ندارند، اهمیت حیاتی دارد.

تجربه جهانی نشان می‌دهد کشورهایی که SCF را با پشتیبانی فناوری‌های مالی (FinTech) پیاده کرده‌اند، توانسته‌اند همزمان نقدینگی بنگاه‌ها را افزایش داده و ریسک بانک‌ها را کاهش دهند. پلتفرم‌های دیجیتال امکان اتصال بنگاه‌ها، بانک‌ها و سرمایه‌گذاران را فراهم می‌کنند و حتی تامین‌کننده کوچک هم می‌تواند از اعتبار خریداران بزرگ استفاده کند.

با وجود مزایای روشن، اجرای SCF در ایران هنوز با محدودیت‌هایی مواجه است. اول این‌که بسیاری از بانک‌ها و بنگاه‌ها هنوز سیستم یکپارچه‌ای برای ثبت و تبادل اسناد الکترونیک ندارند. همچنین به دلیل نبود چارچوب قانونی شفاف برای اسناد تجاری دیجیتال و تضمین پرداخت‌ها، ریسک اجرای SCF افزایش می‌یابد. از سویی بانک‌ها و موسسات مالی، عموماً به مدل‌های سنتی اعطای وام عادت دارند و تغییر نگرش نیازمند زمان و آموزش است و از سوی دیگر بسیاری از شرکت‌ها هنوز با اصول SCF و مزایای آن آشنا نیستند و بنابراین رغبت به پذیرش این مدل پایین است.

بنابراین چالش اصلی، نه تنها فقدان زیرساخت یا قانون، بلکه فرهنگ مالی و ذهنیت مدیران است. در بسیاری از بنگاه‌های کوچک، تصور بر این است که تامین مالی فقط از طریق بانک امکان‌پذیر است و فناوری‌های جدید مانند SCF یا قراردادهای دیجیتال ریسک‌زا و پیچیده تلقی می‌شوند.

اجرای موفق SCF نیازمند همکاری همزمان بنگاه‌ها، بانک‌ها و نهادهای قانونی است. بانک‌ها باید اعتماد به داده‌ها و اسناد دیجیتال را پذیرفته و ریسک را مدیریت کنند، بنگاه‌ها باید فرایندهای مالی خود را شفاف کنند و نهادهای قانون‌گذار باید چارچوب‌های حقوقی مطمئن فراهم کنند. تنها در این صورت SCF می‌تواند به یک ابزار واقعی برای افزایش نقدینگی و کاهش فشار مالی تبدیل شود.

دیگر تامین مالی زنجیره‌ای تنها یک ابزار نوین مالی نیست؛ بلکه یک رویکرد بنیادین برای مدیریت نقدینگی و ریسک در اقتصاد ایران است. این مدل می‌تواند به کاهش فشار مالی بر بنگاه‌ها، افزایش کارایی بانک‌ها و بهبود شفافیت زنجیره تامین منجر شود. با اجرای موفق SCF، حتی شرکت‌های کوچک و تازه‌تاسیس هم می‌توانند در محیطی پایدارتر و رقابتی‌تر فعالیت کنند. مسیر تکامل ابزارهای مالی از اوراق تجاری سنتی تا مدل‌های زنجیره‌ای نشان می‌دهد که آینده تامین مالی در ایران، نیازمند نوآوری، دیجیتال‌سازی و همکاری بین بازیگران اقتصادی است.