فرصت‌های مغفول بازار بدهی در ایران

در حالی که ساختار سنتی تامین مالی در اقتصاد ایران عمدتا متکی بر نظام بانکی باقی مانده است، بازار بدهی به‌عنوان یکی از پایه‌های مهم بازار سرمایه، همچنان کمتر از ظرفیت‌های واقعی خود مورد استفاده قرار می‌گیرد. بر اساس داده‌های مرکز امار و بانک مرکزی در ۵ سال اخیر بیش از ۸۰ درصد تامین مالی شرکت‌های ایرانی از طریق سیستم بانکی صورت گرفته، در حالی که سهم بازار سرمایه دربهترین حالت تنها ۱۵ درصد بوده است که از این ۱۵ درصد نیز، بخش کوچکی مربوط به ابزارهای بازار بدهی است.

در حالی که ابزارهای متنوع و قابل توجهی در بستر بازار سرمایه تعریف شده‌اند به دلایل متعدد تنها بعضی از آنها به مرحله اجرایی شدن رسیدند و که از این تعداد نیز همگی در اجرا و روان‌سازی فرایند موفق نبودند،  از بین تمامی ابزارهای موجود، اوراق مرابحه و اوراق اجاره را که کاربردی‌تر بوده و در تامین مالی بنگاه‌ها کارنامه قابل دفاع‌تری دارد را موضوع بحث قرار خواهیم داد.

اوراق صکوک مرابحه

اوراق مرابحه یکی از ابزارهای نوین تامین مالی در بازار سرمایه ایران است که بر پایه قرارداد شرعی مرابحه طراحی شده و امکان جذب سرمایه برای شرکت‌ها و نهادهای اقتصادی را فراهم می‌کند. این اوراق بر مبنای قرارداد فروش اقساطی با سود مشخص طراحی شده‌ و امکان تامین مالی برای خرید کالا یا خدمات را فراهم می‌کند. مکانیزم اوراق مرابحه با اعلام نیاز شرکت متقاضی تامین مالی (بانی) برای مصرف یا فروش کالا یا خدماتی خاص اغاز می‌شود. سپس یک نهاد واسط (SPV) تاسیس می‌شود. این نهاد از محل منابع تامین‌شده توسط سرمایه‌گذاران (از طریق انتشار اوراق)، کالای موردنظر را خریداری می‌کند. سپس کالا را با استفاده از عقد مرابحه (قیمت تمام‌شده + سود معین) به بانی می‌فروشد. بانی متعهد می‌شود اقساط مربوط به اصل و سود اوراق را در سررسیدهای مشخص بپردازد. بدین ترتیب سود دوره‌ای اوراق به دارندگان اوراق پرداخت می‌شود.

اوراق صکوک اجاره

در این سازوکار، مالکیت منافع یک دارایی به سرمایه‌گذاران منتقل می‌شود. دارایی مورد اجاره می‌تواند فیزیکی (مانند ساختمان یا تجهیزات) یا انتزاعی (مانند حق بهره‌برداری) باشد. اوراق اجاره به‌صورت اجاره به شرط تملیک یا اجاره ساده برای تامین مالی دارایی‌های فیزیکی استفاده می‌شود. در این اوراق بانی دارای یک دارایی مولد منافع است. سپس یک نهاد واسط (SPV) تشکیل شده و اوراق اجاره را منتشر می‌کند. این نهاد دارایی مورد نظر را از بانی می‌خرد (یا با تسهیلات تامین می‌کند). سپس دارایی به بانی اجاره داده می‌شود و بانی اجاره‌بها را به‌صورت دوره‌ای پرداخت می‌کند که این اجاره‌بها معادل سود سرمایه‌گذاران در اوراق اجاره هستند. در پایان دوره، دارایی مجددا به بانی واگذار می‌شود.

در نهایت می‌توان به چند پیشنهاد با هدف توسعه این ابزارهای تامین مالی و به تبع ان عمق بخشیدن به بازار بدهی اشاره کرد. در گام اول به نظر می‌رسد بازنگری در مقررات و ضوابط و تسهیل فرایندهای صدور اوراق از طریق کاهش بروکراسی و هزینه‌های انتشار باید در دستور کار جدی نهادهای بالادستی قرار گیرد. از سوی دیگر آموزش و فرهنگ‌سازی میان مدیران مالی و صاحبان کسب‌وکارها می‌تواند باعث استقبال بیشتر شرکت‌ها از این ابزارها شود. اهتمام به تقویت رکن بازارگردان و تشویق صندوق‌های سرمایه‌گذاری به خرید و فروش اوراق بدهی یکی دیگر از عواملی است که می‌تواند باعث تقویت بازار ثانویه این اوراق شود.

القصه این که بازار بدهی ایران در شرایطی قرار دارد که می‌تواند نقشی کلیدی در بازتوزیع منابع مالی، کاهش ریسک سیستم بانکی و ارتقای شفافیت ایفا کند. با وجود چالش‌های ساختاری، فرصت‌های نهفته‌ای در قالب اوراق مرابحه، اجاره و سایر ابزارهای کم‌تر استفاده شده وجود دارد که می‌تواند تحولی هدفمند در نظام مالی کشور ایجاد کند. توسعه این بازار مستلزم اراده سیاسی، اصلاح نهادهای نظارتی و مشارکت فعال نهادهای مالی خصوصی است.