ناترازی انرژی در ایران و آینده صنعت هوش مصنوعی

هوش مصنوعی (AI) به توانایی ماشین‌ها برای انجام وظایف پیچیده مانند یادگیری، تصمیم‌گیری، و تولید محتوا با استفاده از داده‌ها و الگوریتم‌ها اشاره دارد. این فناوری، که در انقلاب صنعتی چهارم و پنجم نقش کلیدی دارد، به زیرساخت‌های محاسباتی پیشرفته و در نتیجه انرژی پایدار و ارزان وابسته است. سم آلتمن در سال ۲۰۲۴ در داووس اظهار داشت که آینده هوش مصنوعی بدون پیشرفت‌های اساسی در انرژی، به‌ویژه همرفت هسته‌ای یا انرژی خورشیدی، ممکن نیست. این وابستگی در ایران، که با ناترازی انرژی (عدم تعادل بین تولید و مصرف انرژی) مواجه است، چالشی حیاتی ایجاد می‌کند.

ناترازی انرژی در ایران، ناشی از کمبود ظرفیت تولید برق، وابستگی به سوخت‌های فسیلی، ناکارآمدی زیرساخت‌ها، و محدودیت‌های تحریم، توسعه فناوری‌های پیشرفته مانند هوش مصنوعی را تهدید می‌کند. با این حال، ایران با منابع انرژی غنی (نفت، گاز، و پتانسیل خورشیدی) و تأکیدات رهبر انقلاب بر استفاده از فناوری‌های نو برای پیشرفت بومی، فرصت‌هایی برای غلبه بر این چالش‌ها دارد. این مقاله با بررسی ناترازی انرژی، تأثیر آن بر صنعت هوش مصنوعی، و ارائه راهکارهای مبتنی بر مدل ترکیبی بومی، به دنبال ترسیم آینده‌ای مسئولانه برای ایران در این حوزه است.

ناترازی انرژی در ایران: چالش‌ها و ریشه‌ها

ناترازی انرژی در ایران به معنای ناتوانی در تأمین تقاضای روبه‌رشد انرژی، به‌ویژه برق، است که توسعه صنایع پیشرفته را محدود می‌کند. چالش‌های اصلی عبارت‌اند از:

• کمبود تولید برق: تقاضای برق در ایران سالانه هفت‌ونیم درصد افزایش می‌یابد، اما ظرفیت تولید به دلیل کمبود سرمایه‌گذاری و فرسودگی نیروگاه‌ها رشد کافی نداشته است. در سال ۱۴۰۴/2025، کمبود برق در اوج مصرف به ۱۰-۱۲ گیگاوات رسیده است.

• وابستگی به سوخت‌های فسیلی: حدود ۸۵ درصد برق ایران از گاز طبیعی و سوخت‌های فسیلی تأمین می‌شود، که با توجه به مصرف بالای داخلی و صادرات محدود، پایداری آن در معرض خطر است.

• ناکارآمدی زیرساختی: راندمان پایین نیروگاه‌ها (متوسط ۳۸٪) و هدررفت در شبکه انتقال، ناترازی را تشدید کرده است.

• تحریم‌ها: محدودیت‌های مالی و فناوری ناشی از تحریم‌ها، دسترسی به تجهیزات مدرن (مانند توربین‌های پیشرفته یا فناوری‌های تجدیدپذیر) را دشوار کرده است.

• کمبود انرژی‌های تجدیدپذیر: علی‌رغم پتانسیل بالای خورشیدی و بادی، کمتر از ۲٪ برق ایران از منابع تجدیدپذیر تأمین می‌شود.

این چالش‌ها، توانایی ایران برای میزبانی مراکز داده هوش مصنوعی، که به انرژی پایدار و ارزان نیاز دارند، را محدود می‌کنند.

تأثیر ناترازی انرژی بر صنعت هوش مصنوعی در ایران

هوش مصنوعی، به‌ویژه مدل‌های پیشرفته مانند مدل‌های زبانی بزرگ یا هوش مصنوعی عمومی (AGI)، به قدرت محاسباتی عظیمی وابسته است که مصرف انرژی بالایی را می‌طلبد. ناترازی انرژی در ایران تأثیرات زیر را بر صنعت هوش مصنوعی خواهد داشت:

• محدودیت زیرساختی: قطعی‌های مکرر برق و کمبود ظرفیت، توسعه مراکز داده بزرگ را غیرممکن می‌کند، که برای آموزش و اجرای مدل‌های هوش مصنوعی ضروری است.

• افزایش هزینه‌ها: هزینه‌های بالای تولید برق و ناکارآمدی زیرساخت‌ها، توسعه هوش مصنوعی را برای استارتاپ‌ها و شرکت‌های کوچک غیراقتصادی می‌کند.

• وابستگی به فناوری خارجی: ناتوانی در تأمین انرژی پایدار ممکن است ایران را به استفاده از خدمات ابری خارجی (مانند AWS یا Azure) سوق دهد، که خطر هژمونی و سلطه فناوری (مانند نفوذ فرهنگی یا دسترسی به داده‌های حساس) را افزایش می‌دهد.

• تأخیر در رقابت جهانی: بدون انرژی پایدار، ایران از پیشرفت‌های جهانی در هوش مصنوعی عقب می‌ماند، که با هدف رشد ۸٪ اقتصاد دیجیتال در برنامه هفتم و تأکیدات رهبر انقلاب بر خودکفایی مغایرت دارد.

• خطر بی‌قانونی: نبود زیرساخت‌های انرژی و قوانین جامع می‌تواند به استفاده غیرنظارتی یا سوءاستفاده از هوش مصنوعی منجر شود.

با این حال، ایران با منابع انرژی غنی و پتانسیل تجدیدپذیر، می‌تواند با سیاست‌گذاری صحیح این چالش‌ها را به فرصت تبدیل کند.

آینده صنعت هوش مصنوعی در ایران: سناریوها

با فرض صحت سخنان آلتمن مبنی بر اینکه «کنترل انرژی، کنترل آینده هوش مصنوعی است»، سه سناریوی احتمالی برای ایران ترسیم می‌شود:

الف) سناریوی بدبینانه: تداوم ناترازی انرژی

• وضعیت: ناترازی انرژی ادامه می‌یابد، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر محدود می‌ماند، و تحریم‌ها دسترسی به فناوری را دشوار می‌کنند.

• پیامدها:

توسعه هوش مصنوعی به پروژه‌های کوچک محدود می‌شود. وابستگی به خدمات ابری خارجی، خطر هژمونی و سلطه فناوری را افزایش می‌دهد. ایران به مصرف‌کننده فناوری‌های خارجی تبدیل می‌شود، که استقلال ملی را تهدید می‌کند. از دست دادن فرصت‌های متاورس، اتوماسیون، و اقتصاد دیجیتال.

• ارتباط با مفاهیم: تشدید هژمونی و سلطه خارجی و احتمال بی‌قانونی به دلیل نبود قوانین نظارتی.

ب) سناریوی میانه: اصلاحات محدود

• وضعیت: ایران با سرمایه‌گذاری تدریجی در انرژی خورشیدی و بهبود راندمان نیروگاه‌ها، بخشی از ناترازی را کاهش می‌دهد، اما تحریم‌ها همچنان محدودیت ایجاد می‌کنند.

• پیامدها:

توسعه هوش مصنوعی در مقیاس متوسط، با تمرکز بر خدمات داخلی (مانند امنیت و تولید محتوا).

ایجاد مراکز داده کوچک بومی، اما ناتوانی در رقابت با مدل‌های جهانی.

همکاری محدود با کشورهای غیرغربی برای دسترسی به فناوری.

ارتباط با مفاهیم: مقاومت نسبی در برابر هژمونی و سلطه، اما خطر بی‌قانونی به دلیل قوانین ناکافی. شفافیت می‌تواند از دیکتاتوری جلوگیری کند.

ج) سناریوی خوش‌بینانه: تحول زیرساختی

• وضعیت: ایران با سرمایه‌گذاری کلان در انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه انرژی هسته‌ای، و دیپلماسی فناوری، ناترازی را برطرف می‌کند.

• پیامدها:

ایجاد مراکز داده بزرگ برای توسعه مدل‌های هوش مصنوعی بومی.تقویت اقتصاد دیجیتال و رقابت منطقه‌ای.خودکفایی فناوری و کاهش وابستگی به خارج. پیشرفت در متاورس، شهرهای هوشمند، و اتوماسیون.

• ارتباط با مفاهیم: مقاومت کامل در برابر هژمونی و سلطه، جلوگیری از بی‌قانونی با قوانین جامع، و اجتناب از دیکتاتوری با مشارکت عمومی.

راهکارهای پیشنهادی: مدل ترکیبی بومی برای غلبه بر ناترازی انرژی

با الهام از مدل ترکیبی بومی پیشنهادی در مقاله اصلی و تأکیدات رهبر انقلاب بر پیشرفت بومی، راهکارهای زیر برای مدیریت ناترازی انرژی و توسعه هوش مصنوعی ارائه می‌شوند:

الف) سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر

• انرژی خورشیدی: بهره‌برداری از پتانسیل ۳۰۰ روز آفتابی ایران با توسعه مزارع خورشیدی و باتری‌های ذخیره‌سازی.

• انرژی بادی: سرمایه‌گذاری در مزارع بادی در مناطق بادخیز مانند سیستان و منجیل .

• مشارکت بخش خصوصی: ارائه مشوق‌های مالی برای شرکت‌های خصوصی در حوزه تجدیدپذیرها.

ب) بهبود زیرساخت‌های انرژی

• نوسازی نیروگاه‌ها: افزایش راندمان نیروگاه‌های گازی به بیش از ۵۰٪.

• انرژی هسته‌ای: توسعه راکتورهای کوچک مدولار (SMRs) و تحقیق در همرفت هسته‌ای در بلندمدت.

• کاهش هدررفت: بهینه‌سازی شبکه انتقال برای کاهش تلفات به زیر ۵٪.

ج) توسعه هوش مصنوعی بومی

• مراکز داده کارآمد: طراحی مراکز داده با فناوری‌های خنک‌کننده پیشرفته و تراشه‌های کم‌مصرف.

• مدل‌های سبک: توسعه مدل‌های زبانی بومی با مصرف انرژی پایین، متناسب با محدودیت‌های ایران.

• دیپلماسی فناوری: همکاری با کشورهای بریکس برای انتقال فناوری انرژی و هوش مصنوعی.

د) قانون‌گذاری و نظارت

• چارچوب‌های قانونی: تدوین قوانین برای مدیریت انرژی در مراکز داده و استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی.

• نهاد تنظیم‌گر: ایجاد نهادی مستقل برای نظارت بر انرژی و هوش مصنوعی، با تأکید بر شفافیت.

• منشور اخلاقی: تدوین منشور اخلاقی با مشارکت علما و جامعه مدنی برای هم‌راستایی با ارزش‌های اسلامی.

ه) آموزش و فرهنگ‌سازی

• تربیت متخصصان: توسعه برنامه‌های آموزشی در حوزه‌های انرژی و هوش مصنوعی.

• آگاهی‌بخشی: کمپین‌های عمومی برای ترویج اهمیت انرژی پایدار و هوش مصنوعی.

نتیجه‌گیری

ناترازی انرژی در ایران، چالشی جدی برای توسعه صنعت هوش مصنوعی است، به‌ویژه با توجه به سخنان سم آلتمن مبنی بر اینکه «کنترل انرژی، کنترل آینده هوش مصنوعی است». بدون اصلاح زیرساخت‌ها، ایران در معرض وابستگی به فناوری خارجی، هژمونی و سلطه دیجیتال، و عقب‌ماندگی در رقابت جهانی قرار دارد. با این حال، پتانسیل انرژی ایران و تأکیدات رهبر انقلاب بر خودکفایی و پیشرفت بومی، فرصتی برای تحول فراهم می‌کند.

مدل ترکیبی بومی، با تمرکز بر خود کفایی، ارزش‌های اسلامی، و مشارکت هدایت‌شده، می‌تواند ناترازی انرژی را مدیریت کرده و صنعت هوش مصنوعی را توسعه دهد. سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، بهبود زیرساخت‌ها، قانون‌گذاری مؤثر، و فرهنگ‌سازی عمومی، ایران را به سمت سناریوی خوش‌بینانه هدایت می‌کند، جایی که به بازیگری منطقه‌ای در هوش مصنوعی تبدیل می‌شود. این رویکرد نه‌تنها از هژمونی و سلطه خارجی جلوگیری می‌کند، بلکه با شفافیت و مشارکت، ادراک دیکتاتوری را کاهش داده و با قوانین جامع، بی‌قانونی را مهار می‌کند. ایران با تقویت زیرساخت‌های انرژی و فناوری، می‌تواند سرنوشت خود را در عصر هوش مصنوعی، رقم بزند.