جنگ تجاری تازه میان چین و آمریکا: فشار بر صنعت نیمه‌هادی و جدایی بلوک شرق و غرب فناوری

به گزارش پیوست، این اقدام اما درست یک روز پس از محدودیت‌های جدید پکن بر صادارت عناصر کمیاب خاکی صورت گرفت. چین مهم‌ترین مرکز تولید این مواد در جهان است و تقریبا تمام صنایع پیشرفته برای تولید محصولات خود به این مواد کمیاب نیاز دارند.

براساس اعلام پکن از تاریک یک دسامبر، صادرات هرگونه محصول حاوی بیش از ۰.۱ درصد از این مواد نادر یا محصولاتی که با فناوری استخراج، پالایش یا بازیافت چینی تولید شده‌اند، تنها با مجوز ویژه امکان‌پذیر خواهد بود. این محدودیت‌ها عملا تمام صنایع فناوری پیشرفته، از جمله خودروسازی، صنایع دفاعی و به‌ویژه تولید نیمه‌هادی‌ها و تراشه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

مواد نادر خاکی و نبض فناوری جهانی

این عناصر نادر خاکی گروهی از ۱۷ عنصر شیمیایی هستند که در ساخت تجهیزات پیشرفته‌ای چون تراشه‌های نیمه‌هادی، موتورها، آهن‌رباهای فوق‌قوی، لیزرها و باتری‌های الکتریکی کاربرد دارند. سهم چین از تولید جهانی این عناصر کمیاب حدود ۷۰ درصد است و طی سال‌ها توانسته کنترل قابل‌توجهی بر زنجیره استخراج، پالایش و عرضه آن‌ها داشته باشد.

اهمیت این مواد در بخش فناوری به‌قدری بالاست که کارشناسان از آن‌ها به عنوان «نفت قرن بیست‌ویکم» یاد می‌کنند و به همین دلیل، تصمیم چین برای کنترل صادرات این مواد، در واقع ابزار فشار ژئوپولیتیکی قدرتمند بود که می‌تواند صنایع فناوری غرب را فلج کند؛ اقدامی که با پاسخ بسیار تند رئیس جمهور آمریکا و تعرفه بی‌سابقه همراه شد.

تحلیلگران این اقدام را نخستین تلاش واقعی چین برای اعمال صلاحیت قضایی برون‌مرزی بر شرکت‌های خارجی در صنعت نیمه‌هادی می‌دانند؛ تصمیمی که شاید روند تامین مواد اولیه برای شرکت‌هایی مانند ASML هلند، Applied Materials آمریکا، TSMC تایوان، اینتل آمریکا و سامسونگ کره‌جنوبی را دچار وقفه کند و به دلیل اهمیت بالای این شرکت‌ها در زنجیره تامین جهان فناوری، این تغییر ممکن است بر قیمت تمام شده و یا زنجیره عرضه بسیاری از محصولات فناوری تاثیر بگذارد.

به گفته منابع آگاه از درون ASML، این شرکت از هفته‌های آینده تاخیر چند هفته‌ای را در حمل‌ونقل تجهیزات خود پیش‌بینی می‌کند، چرا که بسیاری از قطعات حساس ماشین‌های لیتوگرافی آن، مانند لیزرها و آهن‌رباهای فوق‌قوی، به عناصر نادر خاکی وابسته هستند.

واکنش ترامپ با تعرفه ۱۰۰ درصدی علیه چین

ترامپ در واکنش به اقدام پکن شبکه اجتماعی تروث سوشال خود نوشت که چین با ارسال «نامه‌ای خصمانه به جهان» اعلام کرده که قصد دارد کنترل صادرات تقریبا تمامی محصولات تولیدی خود را محدود کند. او این اقدام را در تجارت بین‌المللی «بی‌سابقه» توصیف کرد و آن را «توهینی اخلاقی به تمام ملت‌ها» دانست. طبق اعلام ترامپ، آمریکا در پاسخ به این اقدام از ابتدای نوامبر، تعرفه‌ای ۱۰۰ درصدی «بر هرآنچه از چین وارد می‌شود، فارغ از تعرفه‌های موجود» اعمال خواهد کرد.

گرچه براساس داده‌های CNBC،‌پیش از این تصمیم هم تقریبا تمام کالاهای وارداتی از چین مشمول تعرفه‌های بالا بودند که از جمله آنها می‌توان به تعرفه ۵۰ درصدی بر فولاد و آلومینیوم و تعرفه حدود ۷.۵ درصدی بر کالاهای مصرفی اشاره کرد، به گونه‌ای که براساس برآورد بانک ولز فارگو و فدرال رزرو، میانگین موثر تعرفه‌ها را به ۴۰ درصد می‌رساند، اما اعلام تعرفه ۱۰۰ درصدی جدید به معنای دو برابر شدن هزینه واردات از چین برای بسیاری از صنایع آمریکایی است.

این تعرفه‌ها طیف وسیعی از کالاها را دربرمی‌گیرند، از تجهیزات صنعتی و الکترونیکی گرفته تا کالاهای پیشرفته فناوری از جمله قطعات نیمه‌هادی، ابزارهای تولید تراشه و دستگاه‌های دیجیتال مصرفی.

افزون بر این، محدودیت‌های صادراتی آمریکا بر نرم‌افزارها، به‌ویژه نرم‌افزارهای طراحی تراشه، سیستم‌عامل‌های صنعتی و نرم‌افزارهای کنترل هوش مصنوعی، زنجیره تامین جهانی را بیش از پیش دچار اختلال می‌کند. هنوز مشخص نیست این «نرم‌افزارهای حیاتی» دقیقا شامل چه مواردی می‌شوند، اما تحلیل‌گران می‌گویند که احتمالا شرکت‌های توسعه‌دهنده نرم‌افزارهای طراحی تراشه مانند Synopsys و Cadence تحت تاثیر قرار می‌گیرند.

صنعت جهانی نیمه‌هادی تحت فشار

زنجیره تامین تراشه یکی از پیچیده‌ترین شبکه‌های صنعتی جهان است. تولید یک تراشه پیشرفته مستلزم همکاری صدها شرکت در ده‌ها کشور است که هرکدام در بخش‌های مختلفی از استخراج مواد خام گرفته تا طراحی نرم‌افزار، ساخت ابزارهای لیتوگرافی، تولید ویفر، تست و بسته‌بندی فعالیت دارند. برای مثال پردازنده‌های تولیدشده توسط انویدیا وابسته به چیپ‌هایی است که در ریخته‌گری‌های شرکت TSMC به سفارش و طراحی این شرکت ۴ هزار میلیارد دلاری تولید می‌شوند (فرایند تولیدی که نیازمند عناصر کمیاب خاکی است) و همچنین چیپ حافظه این پردازنده‌های را نیز عمدتا شرکت SK Hynix، سامسونگ یا میکرون تولید می‌کنند.

در این میان، چین و ایالات متحده در جایگاه مکمل و رقیب، کنترل و تاثیر مهمی بر این زنجیره تامین پیچیده دارند. چین تامین‌کننده اصلی مواد معدنی و برخی فرایندهای مونتاژ است، در حالی که آمریکا پیشرو در طراحی، تحقیق و توسعه فناوری‌های کلیدی نیمه‌هادی به شمار می‌رود.

اعمال تعرفه‌های جدید از سوی ترامپ و محدودیت‌های متقابل چین، می‌تواند این همکاری شکننده را در چند محور مختل کند:

1. افزایش هزینه تولید تراشه‌ها: تعرفه‌های ترامپ موجب گران‌تر شدن واردات مواد اولیه، تجهیزات تولید و قطعات واسطه‌ای از چین می‌شود. شرکت‌های آمریکایی ناگزیر خواهند بود هزینه‌های بالاتر را یا به مصرف‌کنندگان منتقل کنند یا از حاشیه سود خود بکاهند.
2. اختلال در زنجیره تامین ASML و سایر سازندگان تجهیزات: شرکت ASML، تنها تولیدکننده ماشین‌های لیتوگرافی EUV در جهان، وابستگی شدیدی به مواد نادر خاکی دارد. چین اکنون نه‌تنها استخراج، بلکه صادرات غیرمستقیم این مواد از طریق کشورهای ثالث را نیز مشمول مجوز کرده است. این امر می‌تواند سرعت تولید تراشه‌های پیشرفته را کاهش دهد و موجب کمبود تراشه در صنایع هوش مصنوعی و دفاعی شود.
3. افزایش قیمت آهن‌رباها و مواد وابسته: مدیر یکی از شرکت‌های بزرگ تراشه‌سازی آمریکا اعلام کرده که انتظار دارد قیمت آهن‌رباهای وابسته به عناصر نادر خاکی به‌طور قابل توجهی افزایش یابد؛ این آهن‌رباها در ابزارهای دقیق تولید تراشه نقش حیاتی دارند.
4. ریسک توقف موقت خطوط تولید: برخی شرکت‌های آمریکایی در حال بررسی ترکیب محصولات خود برای شناسایی میزان وابستگی به عناصر نادر چینی هستند. در صورت نیاز به مجوز از پکن، حتی تاخیر چندروزه می‌تواند زنجیره تامین را متوقف کند.
5. کاهش دسترسی به نرم‌افزارهای طراحی و کنترل صنعتی: با اعمال کنترل‌های صادراتی جدید از سوی آمریکا، شرکت‌های چینی ممکن است دسترسی خود را به نرم‌افزارهای حیاتی مورد استفاده در طراحی تراشه از دست بدهند، که این امر توسعه فناوری بومی نیمه‌هادی چین را به تاخیر خواهد انداخت.

نگرانی اروپا و آسیا از تنش میان دو قدرت اقتصادی

تاثیر تنش اخیر چین و آمریکا، با توجه به جایگاه اقتصادی و ژئوپلیتیکی این دو کشور، بدون شک از مرزهای آن دو فراتر می‌رود. از این رو واکنش‌هایی را در اروپا و آسیا نسبت به تشدید تنش شاهد بودیم.

وزارت اقتصاد آلمان روز جمعه اعلام کرد که این محدودیت‌ها را با «نگرانی عمیق» دنبال می‌کند و از برنامه‌هایی برای تنوع‌بخشی به منابع مواد خام خبر داد. همچنین طبق گزارش بلومبرگ در این رابطه، دولت آلمان در حال رایزنی با کمیسیون اروپا و شرکت‌های آسیب‌دیده برای یافتن راهکارهای جایگزین است.

در تایوان نیز وزارت امور اقتصادی اعلام کرد که این کشور عمدتا از اروپا، آمریکا و ژاپن عناصر نادر خاکی وارد می‌کند و تحت تاثیر مستقیم اقدامات چین قرار نمی‌گیرد اما نوسانات قیمت جهانی و اختلال در زنجیره تامین تراشه می‌تواند بر صنایع وابسته تاثیر غیرمستقیم بگذارد.

در نگاه کلی اعلام هم‌زمان تعرفه‌های ۱۰۰ درصدی و کنترل‌های نرم‌افزاری، تنها اقدامی اقتصادی نیست بلکه پیامی سیاسی نیز به همراه دارد. ترامپ در پست خود نوشت که رفتار چین «دروغین و خصمانه» بوده و واشنگتن نباید اجازه دهد پکن «جهان را به گروگان بگیرد.» او حتی تهدید کرد که ممکن است دیدار برنامه‌ریزی‌شده‌اش با رئیس‌جمهور چین، شی جین‌پینگ، در حاشیه اجلاس همکاری اقتصادی آسیا-اقیانوسیه (APEC)‌ را لغو کند.

در مقابل، کمیته منتخب مجلس نمایندگان آمریکا در امور چین، اقدام پکن را «اعلام جنگ اقتصادی علیه ایالات متحده» خوانده است. جان مولنار، رئیس جمهوری‌خواه این کمیته، گفت: «چین اسلحه‌ای پر از گلوله را به سمت اقتصاد آمریکا نشانه رفته است.»

این تنش‌ها یادآور مراحل اولیه جنگ تجاری سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ میان دو کشور است، زمانی که تعرفه‌های دوجانبه موجب سقوط ارزش یوان، اختلال در تجارت جهانی و افزایش قیمت‌ها در بازار آمریکا شد.

روند جدایی بلوک شرق و غرب سرعت می‌گیرد

کارشناسان معتقدند که تاثیر اولیه این اقدامات، افزایش بی‌ثباتی در بازارهای مالی و فناوری خواهد بود. شرکت‌های نیمه‌هادی و سرمایه‌گذاران به‌ویژه از احتمال تکرار بحران کمبود تراشه که در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ رخ داد، نگران‌اند.

در کوتاه‌مدت، قیمت تراشه‌ها و محصولات وابسته احتمالا افزایش خواهد یافت و تولیدکنندگان متحد آمریکا و شرکت‌های آمریکایی مجبور می‌شوند تا ایجاد زنجیره‌های تامین جایگزینی در کشورهای دیگر مانند استرالیا، کانادا یا ویتنام را در دستور کار قرار دهند. با این حال، استخراج و پالایش عناصر نادر خاکی نیازمند سال‌ها سرمایه‌گذاری و زیرساخت است و نمی‌توان به‌سرعت جایگزینی برای چین پیدا کرد.

اما در بلند مدت این بحران می‌تواند باعث تشدید شکاف فناورانه و روند تسریع روند «جدایی فناورانه» بلوک شرق و غرب شود؛ به این معنا که آمریکا و متحدانش به دنبال استقلال کامل از منابع و فناوری‌های چینی خواهند رفت و در مقابل، چین تلاش خواهد کرد زنجیره بومی خود را برای طراحی و ساخت تراشه‌ها تکمیل کند.