سؤال تکراری دهه گذشته: تاکسی‌های اینترنتی، فرصت یا چالش؟

تجربه فعالیت تاکسی‌های اینترنتی در بیش از یک دهه گذشته نشان داده است که این حوزه نسبت به دیگر کسب‌وکارهای مجازی، دارای ویژگی‌های خاصی از منظر بازار و تنظیم‌گری است که لازم است در فرآیندهای حکمرانی دیجیتال مورد توجه قرار گیرد. به بهانه طرح مجدد این موضوع در کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی و واکنش دولت به آن، در قالب نامه معاون اول و پس از آن، واکنش وزیر اقتصاد به آن نامه، در این مطلب به برخی از مهمترینِ این ویژگی‌ها اشاره شده است.

تعداد محدود بازیگران اصلی و صاحبان بازار و سهولت تنظیم‌گری

با توجه به گسترش این حوزه در دهه گذشته، به نظر می‌رسد بازیگران اصلی بازار به چند مجموعه با کاربر پایه چندمیلیونی محدود هستند و احتمال تغییر این وضعیت از نظر تعداد بازیگران اندک است. این موضوع تفاوتی جدی با سایر حوزه‌های کسب‌وکار مجازی مانند فروشگاه‌های اینترنتی با صدها هزار مجموعه فعالدارد؛ ویژگی‌ خاصی که می‌تواند در صدور مجوز و روند نظارت مدنظر قرار گیرد.به عبارتی، ماهیت این بازار مبتنی بر تعدد بازیگران نیست و نظارت بر آن به‌صورت متمرکز توسط یک نهاد، مانند وزارت صمت، امکان‌پذیر است.

ماهیت پلتفرم‌های این حوزه به عنوان سوپراپلیکیشن

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این حوزه، چه در الگوهای موفق جهانی و چه در بازار داخلی، ترکیب خدمات حمل‌ونقل با سایر خدمات در قالب «سوپراپلیکیشن» با کاربر پایه چندده‌میلیونی است.

در واقع، مدل کسب‌وکار تاکسی‌های اینترنتی یک خدمت منفرد نیست؛ ازاین‌رو، صدور مجوز و نظارت برای بازیگران اصلی این حوزه می‌تواند در چارچوب سوپراپلیکیشن انجام شود. با توجه به گستردگی دامنه خدمات و تنوع نهادهای تنظیم‌گر بخشی، پیشنهاد می‌شود فرآیند صدور مجوز و نظارت برای این حوزه به‌صورت یکپارچه و حمایتی سامان یابد. در این راستا، می‌توان آیین‌نامه‌ «حمایت از سکوها و کسب‌وکارهای اقتصاد دیجیتال» (تصویب‌نامه شماره ۱۴۲۱۸۰/ت۶۰۵۱۱ک مورخ ۱۴۰۱/۸/۱۰ هیئت وزیران) را مبنا قرار داد.

الگوی موفق خودتنظیم‌گری و تنظیم‌گری مشارکتی در حکمرانی دیجیتال

یکی دیگر از ویژگی‌های این حوزه آن است که در ابتدای فعالیت تاکسی‌های اینترنتی در دهه نود، چالش‌هایی مشابه امروز از سوی نهادهای نظارتی حمل‌ونقل سنتی (مانند شهرداری‌ها) مطرح بود. عملکرد مناسب بازیگران اصلی این حوزه در زمینه خودتنظیم‌گری و تعامل سازنده با دولت در موضوعات چالش‌برانگیز، نشان داده است که فضای تنظیم‌گری سکوهای مرتبط به سطحی از بلوغ و پایداری رسیده است.

بنابراین، این حوزه نمونه‌ای موفق از رویکرد تحول دیجیتال و توسعه سکوهای کسب‌وکار دیجیتال از منظر تنظیم‌گری به شمار می‌آید و می‌تواند برای سایر حوزه‌ها نیز الگو باشد. برهم زدن شرایط موجود، با هر هدف و انگیزه‌ای، نتیجه‌ای مثبت در پی نخواهد داشت.

تضاد منافع نهاد نظارتی و تنظیم‌گر سنتی

بررسی رویکرد شهرداری‌ها در سال‌های اخیر پس از رشد تاکسی‌های اینترنتی نشان می‌دهد که مدیران شهری در پی ایجاد سازوکاری برای ورود شهرداری‌ها به فرایند صدور مجوز این پلتفرم‌ها بوده‌اند تا منافع مالی جدیدی برای شهرداری‌ها ایجاد کنند؛ رویکردی که با ماهیت کسب‌وکارهای سکویی در تضاد است.

علاوه بر این، تجربه ورود برخی شهرداری‌ها به این حوزه (مانند تجربه شکست‌خورده «کارپینو») بیانگر احتمال تضاد منافع در نقش نظارتی شهرداری‌هاست.

بی‌توجهی به ظرفیت سکوها در حل چالش‌های کلان ملی بر پایه حکمرانی هوشمند

یکی از اهداف اصلی لایحه اصلاحی مطرح‌شده در کمیسیون مجلس شورای اسلامی، مدیریت مصرف سوخت است. تجربه‌ها نشان داده‌اند که سکوهای تاکسی اینترنتی، به دلیل تجمیع داده و توان تحلیل آن، امکان نظارت برخط بر مصرف سوخت را فراهم می‌کنند؛ ظرفیتی که می‌تواند ابزاری مؤثر برای حکمرانی هوشمند باشد.

در نبود چنین زیرساخت‌هایی، امکان نظارت دولت بر توزیع عادلانه و هدفمند سوخت در بخش قابل توجهی از حمل‌ونقل عمومی از بین می‌رود. (برای نمونه، تخصیص سهمیه سوخت بر اساس میزان سفر تاکسی‌های اینترنتی به‌صورت برخط، مانع خرید و فروش سهمیه سوخت می‌شود.)

مغایرت رویکرد نهادهای سنتی با سیاست‌های مقررات‌زدایی و بهبود فضای کسب‌وکار

در سال‌های اخیر، سیاست دولت بر تجمیع و تسهیل صدور مجوزهای کسب‌وکار از طریق درگاه واحد بوده است. در مقابل، نظارت بر عملکرد تاکسی‌های اینترنتی در سطح ملی توسط بیش از ۱۳۰۰ شهرداری کشور، کاملاً در تضاد با سیاست‌های مقررات‌زدایی و بهبود محیط کسب‌وکار است.

علاوه بر این، احتمال بروز رفتارهای سلیقه‌ای در صورت نظارت غیرمتمرکز مدیریت شهری وجود دارد؛ نمونه آن، پلمب دفاتر تاکسی‌های اینترنتی در شهرهایی چون قزوین در سال ۱۳۹۶ به‌دنبال پیگیری شهرداری‌های محلی است.

لزوم تغییر نگاه به سکوهای حمل‌ونقل به‌عنوان ستون‌های اقتصاد دیجیتال

مطالعه وضعیت پذیرش فناوری‌های دیجیتال در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که بازیگران اصلی تاکسی‌های اینترنتی با ارائه خدمات متنوع، به یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد دیجیتال کشور تبدیل شده‌اند.

این پلتفرم‌ها علاوه بر نقش مؤثر در اشتغال و کاهش بیکاری، به منبع درآمد بخش قابل توجهی از جامعه بدل شده‌اند. ازاین‌رو، ضروری است رویکردهای حمایتی و فرصت‌محور نسبت به این بازیگران جایگزین نگاه‌های محدودکننده و چالش‌زا شود.

نقش سکوها در ارتقای امنیت اجتماعی و سفر امن شهروندان

یکی از چالش‌های دیرینه شهروندان، کمبود حمل‌ونقل عمومی و گسترش مسافربرهای شخصی بدون نظارت بوده است که در سال‌های گذشته منجر به حوادث ناگوار متعددی شد.

ظهور تاکسی‌های اینترنتی و ایجاد زیرساخت‌های فنی برای نظارت پیشینی و پسینی بر عملکرد رانندگان، بخش قابل توجهی از این چالش را برطرف کرده است.

امروزه، «سفر امن» و قابلیت‌های متنوع امنیتی نه به‌عنوان امکانات جانبی، بلکه به‌عنوان ارزش پیشنهادی اصلی این سکوها مطرح‌اند؛ امری که نشان‌دهنده ظرفیت بالای این پلتفرم‌ها در حل مسائل اجتماعی و ارتقای امنیت شهروندان است.