تحلیل گزارش‌های جهانی برای صعود ایران از رتبه ۷۰ در هوش مصنوعی به زیر ۱۰

پیش از بررسی لازم به توضیح است که برخی صاحب‌نظران به شاخص‌های مورد ارزیابی و یا روش امتیازدهی گزارش‌های بررسی‌شده ایراداتی وارد کرده‌اند و این ایراد‌ها در تفاوت رتبه اعلامی میان چهار گزارش بررسی‌شده نیز قابل‌مشاهده است. از طرف دیگر چندی پیش به همت دانشگاه شریف «گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران ۱۴۰۳» منتشر شد که در آن مجموعه مهمی از شاخص‌ها مورد ارزیابی قرار گرفتند. بااین‌حال، ارزیابی رتبه کشور در قیاس با دیگر کشور‌ها، همچنان نیازمند استفاده از شاخص‌های بین‌المللی است و ازاین‌رو، یکی از اقدامات مهم برای بهبود رتبه ایران در آینده می‌تواند افزایش همکاری‌های بین‌المللی و اثرگذاری بر روش تدوین و ارزیابی این گزارش‌ها به‌منظور تدقیق و اصلاح آن‌ها باشد.
جایگاه ایران در گزارش‌های جهانی نشان‌دهنده ظرفیت‌های رو به رشد، اما فاصله قابل‌توجه با کشور‌های پیشرو است؛ گزارش «شاخص آمادگی دولت‌ها برای هوش مصنوعی ۲۰۲۴» منتشرشده توسط دانشگاه آکسفورد در دسامبر ۲۰۲۴، آمادگی دولت‌ها را بر اساس سه محور اصلی «حکمرانی»، «بخش فناوری» و «داده و زیرساخت» برای ۱۸۱ کشور ارزیابی کرده و ایران را با رتبه کلی ۷۰ از ۱۸۱ کشور در سطح متوسطی قرار داده، اما در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، ایران پس از امارات متحده عربی، عربستان سعودی، قطر، عمان، اردن، مصر، بحرین، کویت، لبنان، تونس، و مراکش، در جایگاه دوازدهم منطقه‌ایستاده است؛ گزارش «شاخص آمادگی هوش مصنوعی» صندوق بین‌المللی پول (IMF) در ژوئن ۲۰۲۴، ۱۴۱ کشور را بررسی کرده و ایران را با امتیاز ۰. ۴۹ از ۱ در رتبه ۷۲ از ۱۴۱ کشور قرار داده، که در منطقه پس از امارات، قطر، عربستان، بحرین، کویت، عمان، اردن، مصر، تونس، مراکش، و لبنان قرار دارد؛ شاخص هوش مصنوعی جهانی ۲۰۲۴ از Tortoise Media، نیز ۸۳ کشور را ارزیابی کرده و ایران را با رتبه کلی ۶۸ از ۸۳ کشور نشان داده، که در منطقه پس از امارات، عربستان، قطر، عمان، بحرین، کویت، اردن، مصر، تونس، لبنان، و مراکش قرار گرفته، اما بر پتانسیل نوآوری این کشور تأکید دارد؛ گزارش استنفورد (Stanford HAI) در سال ۲۰۲۴ نیز جایگاه ایران را در انتشار مقالات علمی هوش مصنوعی در میان ۲۰ کشور برتر جهانی از میان ۱۰۰ کشور مورد بررسی تأیید کرده است؛ وضعیت رتبه‌بندی و امتیازات ایران و کشور‌های منتخب در این گزارش‌ها در جدول زیر ارائه شده است:

جزئیات شاخص‌ها در این گزارش‌ها تفاوت‌های عملکرد ایران در حوزه‌های مختلف را نشان می‌دهد؛ در گزارش آکسفورد ۲۰۲۴، ایران در محور «حکمرانی» با ضعف شدید مواجه است و در زیرشاخص‌های «شفافیت در سیاست‌گذاری» و «پاسخگویی نهادها» امتیاز صفر کسب کرده که دلیل آن در گزارش به نبود چارچوب‌های شفاف و پاسخگویی نهادی نسبت داده شده، در حالی که در «بخش فناوری» و «داده و زیرساخت» عملکرد بهتری دارد؛ گزارش صندوق بین‌المللی پول نیز ضعف در «زیرساخت دیجیتال» و «چارچوب‌های نظارتی» را برجسته می‌کند، اما در «سرمایه انسانی» پیشرفت اندکی دیده می‌شود؛ شاخص Tortoise Media هم نشان‌دهنده بهبود در «استعداد» و ثبات در «نوآوری» است، اما در «زیرساخت» کاهش رتبه داشته که دلیل آن افزایش و بهبود زیرساخت‌ها در کشور‌های دیگر همزمان با توقف توسعه زیرساخت‌ها در ایران ارزیابی می‌شود؛ گزارش استنفورد نیز با تأیید جایگاه خوب ایران در انتشار مقالات، ضعف در تولید پتنت‌ها را نشان می‌دهد. جزئیات امتیازات و تغییرات در جداول زیر ارائه شده است:

نقاط قوت ایران در این گزارش‌ها به توان علمی و سرمایه انسانی بازمی‌گردد؛ گزارش آکسفورد جایگاه ایران در انتشار مقالات علمی مرتبط با هوش مصنوعی را در رتبه ۱۳ تا ۱۵ جهانی تأیید کرده و فعالیت دانشگاه‌هایی مانند صنعتی شریف و تهران را برجسته می‌داند، که ایران را بالاتر از ترکیه (رتبه ۱۸) و برزیل (رتبه ۲۰)، اما پس از سنگاپور (رتبه ۸) و کره جنوبی (رتبه ۱۰) قرار می‌دهد؛ گزارش استنفورد نیز این توان علمی را با قرار دادن ایران در میان ۲۰ کشور برتر جهانی در انتشار مقالات هوش مصنوعی تأیید می‌کند؛ گزارش صندوق بین‌المللی پول ایران را در زیرشاخص «سرمایه انسانی» با امتیاز ۰.۶۲ (افزایش ۰.۰۲ واحدی نسبت به ۲۰۲۳) در جایگاه پنجم منطقه، پس از امارات (۰.۷۵)، عربستان (۰.۷۰)، قطر (۰.۶۸)، و کویت (۰.۶۵) قرار داده، که نشان‌دهنده نیروی انسانی ماهر است؛ Tortoise Media در زیرشاخص «استعداد» رتبه ۶۰ جهانی (افزایش ۲ رتبه‌ای) را به ایران داده، که توانمندی نسبی در این حوزه را نشان می‌دهد؛ تصویب سند ملی هوش مصنوعی در سال ۱۴۰۳، هماهنگی میان نهاد‌های دولتی و بخش خصوصی را تقویت کرده و در گزارش آکسفورد، امتیاز زیرشاخص «استراتژی دولت» را از ۴۵ در سال ۲۰۲۳ به ۶۰ در سال ۲۰۲۴ افزایش داده است، همین موضوع در گزارش صندوق بین‌المللی پول با افزایش ۰.۰۵ واحدی در «چارچوب‌های نظارتی» منعکس شده است. این عوامل، همراه با نیروی انسانی جوان و تحصیل‌کرده، به ایران مزیت رقابتی در منطقه می‌دهد و با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای مؤثر، امکان پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای در شاخص‌های جهانی هوش مصنوعی فراهم می‌کند.

با وجود نقاط قوت عنوان‌شده، نقاط ضعف متعددی نیز در این گزارش‌ها برجسته شده است. گزارش آکسفورد به کمبود داده‌های باکیفیت و باز در محور «داده و زیرساخت» اشاره دارد و امتیاز ایران در زیرشاخص «دسترسی به داده‌ها» را ۳۵ از ۱۰۰ اعلام کرده که حتی از کشور‌هایی مانند عراق (۳۸) و لیبی (۳۷) در منطقه پایین‌تر است؛ در محور «بخش فناوری»، بلوغ ناکافی شرکت‌های داخلی و سرمایه‌گذاری محدود در کنار وابستگی به فناوری خارجی مشهود است و ایران در زیرشاخص «بلوغ فناوری» امتیاز ۴۰ را کسب کرده که با وجود برتری نسبی، همچنان از کشوری مانند تونس (۴۲) عقب‌تر است؛ در محور «حکمرانی»، امتیاز پایین ایران در زیرشاخص «انطباق‌پذیری» (۳۸) نشان‌دهنده ضعف در اجرای پروژه‌های بزرگ هوش مصنوعی است، در حالی که حتی کشوری مانند الجزایر (۴۰) در این زمینه عملکرد بهتری دارد؛ همچنین، هرچند سازمان ملی هوش مصنوعی ایران در تیرماه ۱۴۰۳ تأسیس شده، اما به دلیل عدم تصویب اساسنامه تا بهار ۱۴۰۴، فعالیت آن عملاً آغاز نشده و این موضوع می‌تواند هماهنگی نهادی برای اجرای سند ملی هوش مصنوعی را در آینده تضعیف کند، در حالی که کشور‌هایی مانند عمان (۶۵) و بحرین (۶۲) در زیرشاخص «استراتژی دولت» هماهنگی بهتری نشان داده‌اند؛ علاوه بر این، با وجود تصویب قانون «مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی» در سال ۱۳۹۹ برای ساماندهی داده‌های دولتی، نبود چارچوب‌های اجرایی مشخص برای اشتراک‌گذاری داده‌ها یا تنظیم استفاده از هوش مصنوعی در بخش عمومی، در گزارش آکسفورد به‌عنوان ضعف برجسته شده و امتیاز زیرشاخص «حکمرانی و اخلاق» ایران را به ۴۲ محدود کرده، که از کشوری مانند مراکش (۴۵) کمتر است؛ گزارش صندوق بین‌المللی پول نیز بر ضعف زیرساخت‌های دیجیتال تأکید کرده و امتیاز ایران در زیرشاخص «زیرساخت دیجیتال» را ۰.۴۲ اعلام کرده که حتی از یمن (۰.۴۵) و جیبوتی (۰.۴۳) پایین‌تر است؛ شاخص هوش مصنوعی جهانی ۲۰۲۴ از Tortoise Media نیز ایران را در زیرشاخص «زیرساخت» در رتبه ۷۲ جهانی قرار داده که حتی از کشور‌های جنگ‌زده‌ای مانند فلسطین (رتبه ۷۰) و سوریه (رتبه ۷۱) عقب‌تر است؛ گزارش استنفورد هم، با وجود تأیید توان علمی ایران، به کمبود سرمایه‌گذاری در پتنت‌های هوش مصنوعی اشاره دارد و ایران در سال ۲۰۲۳ تنها ۰.۵٪ از پتنت‌های جهانی هوش مصنوعی را به خود اختصاص داده، در حالی که این رقم برای کشوری مانند ترکیه ۱. ۲٪ است؛ این نقاط ضعف، جایگاه ایران را حتی در مقایسه با کشور‌های ضعیف‌تر منطقه تضعیف کرده و لزوم توجه فوری به زیرساخت‌ها، هماهنگی نهادی و تدوین چارچوب‌های اجرایی را نشان می‌دهد.
جمع‌بندی این گزارش‌ها نشان می‌دهد که ایران در تولید علم و سرمایه انسانی با رتبه ۱۳ تا ۱۵ جهانی در انتشار مقالات و زیرشاخص «استعداد» (رتبه ۶۰، و افزایش ۲ رتبه‌ای) عملکرد بهتری داشته و با تقویت زیرساخت‌های آموزشی می‌تواند جایگاه مناسب‌تری نیز کسب کند. اما ضعف در هماهنگی نهادی و سیاست‌گذاری، به‌ویژه در «شفافیت» و «پاسخگویی»، که موجب امتیاز صفر در گزارش آکسفورد شده است، و خود ناشی از نبود چارچوب‌های شفاف در نهاد‌های سیاست‌گذار بوده، نیازمند توجه بیشتری است؛ ایران در بلوغ فناوری (امتیاز ۴۰، افزایش ۲ امتیازی) و نوآوری (رتبه ۶۶، ثابت) عملکرد متوسطی داشته و با سرمایه‌گذاری و کاهش وابستگی به فناوری‌های خارجی می‌توان بهبود ایجاد کرد، اما ضعف در زیرساخت‌ها (رتبه ۷۲، و کاهش ۱ رتبه‌ای) و تولید پتنت‌ها (۰.۵٪، کاهش ۰.۱ درصدی) به دلیل کمبود سرمایه‌گذاری و زیرساخت‌های دیجیتال، نیاز به اصلاحات ساختاری دارد؛ ضعف شدید در حکمرانی (رتبه ۱۴۶) و چارچوب‌های نظارتی از تأخیر در تدوین چارچوب‌های نظارتی و تأخیر در فعالیت سازمان ملی هوش مصنوعی ناشی می‌شود. این نقصان که موجب کاهش شدید رتبه کلی شده، نیازمند راهکار‌های اساسی مانند تقویت شفافیت و هماهنگی نهادی است تا شکاف با رقبای منطقه‌ای کاهش یابد.
علاوه بر موارد مندرج در گزارش‌های بررسی‌شده، مجموعه نقاط قوت و ضعف ایران در حوزه هوش مصنوعی نشان می‌دهد که توان علمی بالا، سرمایه انسانی قوی، و بازار بزرگ داخلی، مزیت‌های رقابتی مهمی برای توسعه این فناوری فراهم می‌کنند، اما چالش‌هایی نظیر ضعف در شفافیت، هماهنگی نهادی، و زیرساخت‌های دیجیتال، موانع جدی پیش روی این مسیر هستند؛ دو جدول زیر به‌صورت خلاصه این نقاط قوت و ضعف را ارائه می‌دهد.

این یادداشت با بررسی گزارش‌های جهانی، شاخص‌های آمادگی ایران در حوزه هوش مصنوعی را تحلیل کرد و پتانسیل‌های رشد این فناوری را برجسته ساخت. با این حال، حتی با فرض ارتقای جایگاه در این شاخص‌ها، دو مانع کلیدی همچنان سد راه تبدیل آمادگی به توسعه‌یافتگی هستند: نخست، «سردرگمی و نبود رویکرد یکپارچه و راهبرد منسجم» و دوم، «کمبود سرمایه‌گذاری متناسب با کشور‌های پیشرو». پیش‌تر در یادداشت «باید‌ها و نباید‌های سرمایه‌گذاری برای تولید در هوش مصنوعی» بخشی از الزامات سرمایه‌گذاری بررسی شد. ان‌شاءالله در یادداشتهای آینده، موانع قانونی و مقرراتی این حوزه و راهکار‌های دقیق برای تحقق هدف‌گذاری مقام معظم رهبری در قرار گرفتن ایران در میان ۱۰ کشور برتر جهان تشریح خواهد شد.