بایدها و نبایدهای سرمایه‌گذاری برای تولید در هوش مصنوعی

 هر سال، رهبر معظم انقلاب در پیام نوروزی خود با تعیین شعاری برای سال جدید، خط‌مشی و راهنمایی برای مسئولان و تصمیم‌گیران کشور در جهت پیشبرد اهداف و برنامه‌ها ارائه می‌دهند. برای سال ۱۴۰۴ نیز ایشان با توجه به چالش‌های اقتصادی و معیشتی موجود، شعار «سرمایه‌گذاری برای تولید» را برگزیدند و تأکید کردند که اگر سرمایه‌ها به سمت تولید هدایت شوند، از گرایش به فعالیت‌های زیان‌بار مانند خرید طلا، ارز و موارد مشابه جلوگیری خواهد شد.

سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از حوزه‌های پیشرو و تحول‌آفرین در جهان امروز، نه‌تنها به افزایش بهره‌وری و نوآوری در تولید کمک می‌کند، بلکه می‌تواند اقتصاد کشور را به سمت توسعه پایدار و پویا سوق دهد. این فناوری که می‌توان آن را پیشرانی هم‌سنگ برق در انقلاب صنعتی یا نفت در قرن بیستم دانست، فراتر از یک ابزار اقتصادی عمل می‌کند؛ هوش مصنوعی با توانایی تحلیل داده‌های عظیم، پیش‌بینی دقیق‌تر روندها و خودکارسازی هوشمند فرآیندها، بهره‌وری سرمایه‌گذاری در سایر حوزه‌ها را به‌طور چشمگیری ارتقا می‌بخشد. از کشاورزی گرفته تا صنعت و خدمات، این فناوری می‌تواند هزینه‌ها را کاهش دهد، کیفیت محصولات را بهبود ببخشد و بازده بخش‌های سنتی را چند برابر کند.

هوش مصنوعی در سراسر جهان به‌عنوان محرکی برای رشد اقتصادی شناخته شده و تأثیرش بر تولید ناخالص داخلی قابل‌توجه است. بر اساس گزارش PwC، انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰، این فناوری ۱۵.۷ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی اضافه کند؛ به‌طوری‌که چین با ۷ تریلیون دلار (۲۶ درصد GDP) و آمریکای شمالی با ۳.۷ تریلیون دلار (۱۴.۵ درصد GDP) پیشتاز باشند.

در اروپا، این رقم به ۱.۸ تریلیون دلار در شمال قاره می‌رسد (حدود ۹.۹ درصد GDP). در خاورمیانه، امارات با «استراتژی هوش مصنوعی ۲۰۳۱» و برنامه‌ریزی برای سرمایه‌گذاری حدود ۵۰ میلیارد دلار، قصد دارد ۱۳.۶ درصد از GDP خود را تا ۲۰۳۱ از این حوزه تأمین کند، در حالی که عربستان در قالب «چشم‌انداز ۲۰۳۰» و با تخصیص ۱۴۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری، هدف‌گذاری ۱۲.۴ درصد از GDP را دنبال می‌کند. همچنین، در هند، مطالعه مکنزی پیش‌بینی کرده که هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۵ حدود ۹۵۷ میلیارد دلار به اقتصاد این کشور اضافه کند، که بخشی از آن از طریق سرمایه‌گذاری‌های برنامه‌ریزی‌شده حدود ۱۰۰ میلیارد دلار در دهه آینده محقق خواهد شد. در سطح جهانی، بر اساس داده‌های موجود و اعلام‌های رسمی، سرمایه‌گذاری مستقیم در هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۰ از دو تریلیون دلار فراتر خواهد رفت. آمریکا با سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیارد دلاری در پروژه «استارگیت» تجهیز بزرگ‌ترین ابرکامپیوتر هوش مصنوعی جهان را در برنامه دارد و کل سرمایه‌گذاری این کشور احتمالاً از یک تریلیون دلار فراتر خواهد رفت. چین، طبق اعلام رسمی ژانویه ۲۰۲۵، برنامه‌ای با بودجه اولیه ۱ تریلیون یوان (حدود ۱۳۸ میلیارد دلار) آغاز کرده و با توجه به رشد سریع این حوزه، پیش‌بینی می‌شود سرمایه‌گذاری کل این کشور تا ۲۰۳۰ به بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار برسد. این ارقام نشان‌دهنده رقابت فشرده کشورها برای تسلط بر فناوری هوش مصنوعی است.

اما سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی الزامات و بایدها و نبایدهایی دارد. راهکارهای هر کشور برای بهره‌گیری از این فناوری، بومی همان کشور است و نمی‌توان نسخه‌ای واحد و جهان‌شمول برای آن نوشت. شرایط اقتصادی، سطح زیرساخت‌ها، نیروی انسانی متخصص و اولویت‌های ملی هر کشور، مسیر موفقیت در این حوزه را تعیین می‌کند. برای مثال، امارات با تکیه بر زیرساخت‌های پیشرفته و منابع مالی قوی، هوش مصنوعی را برای هوشمندسازی خدمات دولتی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی به کار می‌گیرد، در حالی که هند با استفاده از نیروی انسانی جوان و ارزان، بر توسعه نرم‌افزارهای هوش مصنوعی برای صادرات تمرکز کرده است. برزیل اما این فناوری را برای بهینه‌سازی کشاورزی و مدیریت منابع طبیعی بهره می‌برد. در این میان، ایران نیز می‌بایست با الهام از این تنوع رویکردها، مسیر خودش را متناسب با نیازهای بومی تعریف کند . در ایران، سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی باید متناسب با چالش‌هایی چون کمبود آب، فرسودگی صنایع، تحریم‌های ظالمانه و نیاز به افزایش بهره‌وری در تولید باشد و در عین حال جنبه‌های مربوط به مسایل اجتماعی و فرهنگی را مد نظر قرار دهد.

با توجه به شعار سال تعیین‌شده از سوی مقام معظم رهبری، و همزمان توجهات معظم‌اله و ارکان مختلف تصمیم‌گیر کشور به هوش مصنوعی، بدون شک در سال جاری شاهد انواع تصمیم‌گیری‌ها برای تحقق این شعار در این حوزه خواهیم بود. در شرایط کنونی اقتصاد کشور و با توجه به ضرورت مدیریت بهینه منابع، هرگونه سرمایه‌گذاری در این حوزه باید با دقت و دور از اقدامات نمایشی صورت گیرد تا به نتایج ملموس و پایدار منجر شود.

بر این اساس، برخی از مهمترین حوزه‌های نیازمند توجه و سرمایه‌گذاری عبارتند از:

زیرساخت‌های پردازشی

با صحبت از سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی، اولین حوزه توجه همواره زیرساخت‌های پردازشی است. در حال حاضر، ظرفیت زیرساخت‌های پردازشی در کشور بسیار ناچیز است و بدون توسعه این بخش، دستیابی به چشم‌انداز تعیین‌شده از سوی رهبری در حوزه هوش مصنوعی، حتی به‌صورت نسبی، ممکن نخواهد بود. با این حال تأمین زیرساخت‌های پردازشی نباید صرفاً معطوف به خرید تجهیزات گران‌قیمت آمریکایی مطابق با روال‌های اتخاذشده در کشورهای بدون تحریم باشد. خرید کارت‌هایی همچون H100, H200 و نظایر، هرچند واجب هستند، اما باید توجه داشت که به جز توسعه مدل‌های زبانی بزرگ که به این کارت‌ها وابسته است، بخش عمده‌ای از سایر حوزه‌های کاربردی هوش مصنوعی در صنعت می‌توانند با کارت‌های به مراتب ارازن‌تر آموزش‌داده‌شده و مورد بهره‌برداری قرار گیرند. از سوی دیگر، در شرایط تحریمی، احتمال از کار انداختن کارت‌های حرفه‌ای توسط آمریکا، از طریق مکانیزم‌هایی مانند KillerSwitch‌ها، وجود دارد که این امر می‌تواند به هدررفت سرمایه‌های کلان منجر شود. بنابراین، هرگونه سرمایه‌گذاری در این حوزه باید به‌جای تمرکز بر ایجاد GPUFarmهای مبتنی بر کارت‌های حرفه‌ای، بر توسعه GPULakeهایی متمرکز شود که از تنوعی از کارت‌ها، از مدل‌های تجاری تا حرفه‌ای، بهره می‌برند. در عین حال، با تکیه بر راهکارهای مهندسی و استفاده از روش‌هایی مانند GPUSharing، می‌توان بهره‌وری استفاده از این کارت‌ها را، چه در مرحله آموزش و چه در مرحله استنتاج، به‌طور قابل‌توجهی افزایش داد.

زیرساخت‌های مهندسی

در جهان با توجه به دسترسی به زیرساخت‌های مهندسی همچون AWS, GCP, Azure, Databricks و غیره دانشمندان داده، پژوهشگران ، استارتاپ‌ها و شرکت‌های هوش مصنوعی، این امکان را دارند که صرفاً بر توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و کاربردهای آن متمرکز شوند. در ایران اما، به دلیل نبود دسترسی به این زیرساخت‌ها، بخش عمده‌ای از مدل‌های هوش مصنوعی در حد آزمایشگاهی باقی مانده و از مرحله بهره‌برداری صنعتی یا عمومی بازمی‌مانند. طی سال‌های گذشته، شرکت‌های متعددی در کشور به سوی توسعه زیرساخت‌های مهندسی هوش مصنوعی گام برداشته‌اند و اخیراً نیز معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، از یک مدل اولیه برای سکوی متن‌باز ملی هوش مصنوعی رونمایی کرده است. برای پیشرفت در این حوزه، لازم است سرمایه‌گذاری‌ها هدفمند و هوشمندانه انجام شوند. در عین حال به جای ایجاد رقابت یا تقابل میان صنعت و دانشگاه، باید بر راهکارهایی برای تقویت همکاری علمی-صنعتی تمرکز کرد. همچنین، توسعه اپراتورهای تخصصی برای ارائه خدمات در حوزه‌های تخصصی مختلف (ورتیکال‌ها)، همراه با بهره‌گیری از تجربیات موفق صنعتی کشورهای دیگر، می‌تواند به شکوفایی این عرصه کمک کند.

حکمرانی و امنیت داده‌ها

بحث توسعه و سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی بدون توجه به موضوع داده‌ها بی‌معنا و ناکارآمد است. در زمینه داده‌ها، به‌ویژه داده‌های صنعتی، کلان‌داده‌های ملی و داده‌های مرتبط با حریم خصوصی، امنیت داده‌ها اساسی‌ترین نیاز به شمار می‌رود. تجربه نشان داده است که بدون تأمین امنیت داده‌ها، حتی قوانینی مانند «مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی» نیز نمی‌توانند به مرحله اجرا برسند. بدون تردید، آزادسازی داده‌های ملی یا تکیه بر روش‌های منسوخ تأمین امنیت، مانند اخذ تضامین، نه‌تنها راه‌حل مناسبی نیستند، بلکه می‌توانند به مشکلات جدی ناشی از نشت اطلاعات منجر شوند. برای رفع این چالش، لازم است تا ضمن همراهی شورای عالی فضای مجازی و کارگروه تعامل‌پذیری دولت الکترونیک، در تبیین سطوح مختلف امنیت داده‌ها و کلان‌داده‌ها، زیرساخت‌های تأمین و تضمین امنیت داده‌ها برای صنایع و کاربردهای مختلف تقویت شود. سرمایه‌گذاری در پیاده‌سازی و بهره‌برداری از روش‌های حکمرانی داده‌ها، معماری بدون اعتماد هوش مصنوعی (ZTAI) و مدل بلوغ ZTMM، که توسط شرکت‌های داخلی بومی‌سازی شده‌اند، می‌تواند راهکاری مؤثر برای تضمین امنیت داد‌ه‌ها و بهره‌گیری حداکثری از داده‌ها در توسعه مدل‌های هوش مصنوعی باشند.

آموزش و حفظ نیروی انسانی

بزرگ‌ترین نقطه قوت ایران در حوزه هوش مصنوعی، سرمایه‌های انسانی آن هستند؛ نیروهایی که بر اساس آمار جهانی، تا پایان سال ۲۰۲۳ بیش از ۳٪ از دانش کاربردی هوش مصنوعی جهان را تولید کرده‌اند. با این حال، در سال‌های اخیر، افزایش مهاجرت نخبگان و استارتاپ‌ها چالش‌های جدی‌، در زمینه منابع انسانی پدید آورده است. برای مواجهه با این مسئله، سه اقدام اساسی ضروری است: نخست، آموزش هوش مصنوعی به نسل آینده‌ساز از سطح مدرسه به بالا.

این آموزش‌ها نباید تنها بر دانش نظری، توسعه الگوریتم‌های هوش مصنوعی و یا توسعه برنامه‌های کاربردی متمرکز باشد، بلکه باید مهارت‌هایی نظیر کاربست صحیح هوش مصنوعی، تفکر مبتنی بر حل مساله با هوش مصنوعی، و مهندسی این حوزه را نیز در بر بگیرد. دوم، ارائه مشوق‌های مالی و زیرساختی به پژوهشگران، استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان، همراه با کاهش موانع مرتبط با مسائل بیمه‌ای و مالیاتی است، که می‌تواند به‌طور مؤثری از مهاجرت سرمایه‌های انسانی جلوگیری کند. در این حوزه به صورت اخص، سرمایه‌گذاری صحیح و اصلاح قوانین بیمه‌ای می‌تواند موجب تقویت بهره‌گیری از توان نیروهای متخصص در اقصی‌نقاط کشور بالاخص در مناطق دورافتاده و محروم شود. سوم، آموزش مدیران و عموم جامعه برای برقراری تعامل صحیح با هوش مصنوعی. در سطح مدیران، لازم است از یک سو آموزش‌هایی برای غلبه بر ترس و مقاومت در برابر بهره‌گیری از هوش مصنوعی ارائه شود و از سوی دیگر، آموزش‌هایی برای شناخت مخاطرات این فناوری و روش‌های مواجهه با آن‌ها طراحی شود. حجم سرمایه مورد نیاز برای سرمایه‌گذاری در این حوزه، در مقایسه با زیرساخت‌های پردازشی، به مراتب کمتر است، اما بازدهی آن به‌طور قابل‌توجهی بالاتر خواهد بود.

 چهار مورد برشمرده، اهم مواردی هستند که نیازمند توجه فوری برای سرمایه‌گذاری می‌باشند. علاوه بر موارد فوق می‌توان به موارد ذیل اشاره داشت که به جهت خودداری از مطول شدن این یادداشت از تشریح آن‌ها خودداری شده است:

• تجهیز صنایع به سنسورها و اینترنت اشیاء با هدف هوش مصنوعی (AioT)
• تقویت زیرساخت‌های پایش و مدیریت کشاورزی و دامپروری
• سرمایه‌گذاری برای تقویت زیرساخت‌های ارتباطی
• سرمایه‌گذاری بر روی پژوهش‌های فناورانه مبتنی بر لایه‌های عمیق هوش مصنوعی
• تسهیل سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و جذب سرمایه‌های خارجی
• تمرکز برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های هوش مصنوعی در یک مرجع واحد و چابک، بدون دخالت در لایه اجرا

 امید است مبتنی بر شعار تعیین شده برای سال ۱۴۰۴ شاهد شکسته شدن رکود موجود در توسعه هوش مصنوعی کشور، سرمایه‌گذاری‌های اصولی و هدفمند و نزدیک‌شدن به چشم‌انداز ترسیمی از سوی مقام معظم رهبری باشیم.