هوش مصنوعی در ایران: دانشگاه پیشرو، صنعت بی‌انگیزه، دولت تماشاچی

معیار عملکرد نداریم

محمدباقر سجادی، نایب‌رئیس کمیسیون هوش مصنوعی نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران و مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان دادماتک، درباره وضعیت هوش مصنوعی در ایران در مقایسه با سایر کشورها توضیح داد: مقایسه هوش مصنوعی حوزه‌های متفاوتی دارد؛ اگر بخواهیم در حوزه مقاله‌نویسی مقایسه کنیم، ایران در رتبه دوازدهم در جهان قرار دارد اما در حوزه صنعت به‌ صورت شهودی اوضاع خوبی نیست. مشکلی که برای سنجش و مقایسه وجود دارد این است که اولاً در فضای کار و بودجه معیاری نداریم که بدانیم چقدر هزینه شده است، از طرفی از آنجا که هیچ سازمانی مسئولیت دقیق این حوزه را بر عهده ندارد و ردیف بودجه مشخصی به آن اختصاص داده نشده، نمی‌توانیم جزئیات مالی آن را بررسی کنیم.

هوش مصنوعی در دانشگاه مانده

مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان دادماتک درباره اختصاص نیافتن بودجه دقیق به هوش مصنوعی و ارتباط صنعت و هوش مصنوعی گفت: همین که ما در ردیف بودجه کشور هیچ بودجه‌ای به‌ صورت مشخص برای هوش مصنوعی نداریم، نشان می‌دهد آمار دقیقی از فضای هوش مصنوعی نمی‌توانیم داشته باشیم. به لحاظ شهودی سازمان‌های دولتی هنوز به سمت هوش مصنوعی نرفته‌اند و فعلاً فاصله دارند. صنعت به صورت خیلی محدود و جسته‌گریخته به این حوزه ورود کرده اما صنایع بزرگ مثل صنعت نفت و پتروشیمی و معدن هنوز فعالیتی نداشته‌اند و مسائل‌شان را با هوش مصنوعی حل نمی‌کنند. این موارد نشان می‌دهد دولت و صنایع هنوز مشکل دارند. حاکمیت هنوز ورود جدی به بحث هوش مصنوعی نداشته است اما فضای دانشگاه‌ها بهتر و پیشرو است. دانشگاه‌ها در مقایسه با کشورهای خارجی نه تنها عقب نیستند بلکه پیشرو هستند و هم‌راستا با آنها جلو می‌روند اما در فضاهای حاکمیتی عقب هستیم.

سجادی درباره استفاده از هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف در کشور و نبود بودجه برای این موضوع ادامه داد: در حال حاضر در کشور بخش نظامی و بعضی از سازمان‌ها و صنایع مالی مثل حوزه‌های بانکی و بورس به‌ صورت محدود از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند. از آنجا که هوش مصنوعی نیاز به تحقیق و توسعه و بودجه دارد، بخش‌های دیگر ریسک پذیرش هوش مصنوعی را قبول نکرده‌اند.

نایب‌رئیس کمیسیون هوش مصنوعی نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران درباره مزایای هوش مصنوعی توضیح داد: به آینده هوش مصنوعی باید از دید فرصت‌ها و تهدیدها نگاه کرد، وظیفه ما این است که از این تهدیدها استفاده مثبت کنیم. هوش مصنوعی قرار بود به هوش انسانی کمک کند. هوش مصنوعی می‌خواهد قسمت هوش انسانی را مدل کند و تا جایی که می‌تواند به آن نزدیک شود. در هوش انسانی هم بحث یادگیری خیلی برایش مهم است و می‌خواهد پردازش کند که انسان چگونه یاد می‌گیرد. هوش مصنوعی قرار نیست جای انسان را بگیرد و به هوش انسان دست پیدا کند. هوش مصنوعی می‌خواهد انسان را توانمندتر کند و مشاغل را تخصصی‌تر کند. از آنجا که توانایی انسان‌ها خیلی بیشتر از چیزی است که می‌بینیم، هوش مصنوعی به رشد آنها کمک می‌کند.کارهای روتین و زائد ازبین می‌رود و انسان‌ را توانمند می‌کند.

فعالیت‌ها متمرکز نیست

سجادی درباره موضوعاتی که هوش مصنوعی در کشور انجام داده است توضیح داد: تشخیص چهره و تشخیص هویت یک موضوعی است که هوش مصنوعی در ارگان‌هایی مثل بانک‌ به آن سمت رفته است. موضوع دیگری که به واسطه هوش مصنوعی اتفاق افتاده، در زمینه پردازش صوت یا چت‌بات‌هاست که بعضی سازمان‌ها از آن استفاده می‌کنند. سازمان‌ها یک‌سری از کال‌سنترها را به هوش مصنوعی مجهز کرده‌اند اما خیلی محدود است و آمار چشمگیری ندارد. ما کلی پروژه‌های هوش مصنوعی در کشور داریم که هنوز زیر بار نرفته و به محصول تبدیل نشده است.

او ادامه داد: به‌ طور کلی تعداد شرکت‌های هوش‌ مصنوعی در کشور محدود است، ما شرکت‌هایی که صرفاً هوش مصنوعی باشند نداریم و آن تعدادی که تخصصی در این حوزه فعالیت می‌کنند دو درصد هستند. شرکت‌هایی که الآن در کشور فعالیت می‌کنند شرکت نرم‌افزاری هستند که یک واحد هوش مصنوعی هم دارند. در این بین یکسری هلدینگ‌ها و PSPهای بانکی از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند که از این دانش فقط برای تیم داخلی استفاده می‌شود و به بیرون سرویس نمی‌دهند؛ یعنی پروژه برای بیرون تعریف نمی‌شود و برای دیتاهای خودشان است. هنوز هوش مصنوعی به این بلوغ نرسیده که به‌ صورت جمعی محصولی تولید کند و با تعداد بالا بفروشد.

هوش بومی و فناوری وارداتی

باقر سجادی درباره وارداتی یا بومی بودن هوش مصنوعی در کشور گفت: این دانش در کشور ترکیبی است اما به‌ طور کلی هوش مصنوعی دو لایه دارد؛ یک لایه که دنیا آن را توسعه داده است و یک لایه دیگر بومی است که هر کشوری برای خودش آن را دارد. مثلاً در بحث تصویر چهره ما در ایران حجاب را داریم که سایر کشورها ندارند. زیرساخت‌ هوش مصنوعی در کشور آن چیزی است که جهان هم از آن استفاده می‌کند. فناوری مختص یک کشور نیست، مثلاً در هوش مصنوعی، چین، آمریکا، روسیه و سایر کشورها در رشد آن دخیل بودند. آن چیزی که به‌ صورت کلی در کشور وجود دارد بومی نیست و یک بخشی از آن بومی است؛ مثلاً در حوزه متن، زبان فارسی و تصویر به‌ صورت کاملاً بومی از هوش مصنوعی استفاده می‌کنیم.

هوش مصنوعی نیازمند اکوسیستم

سجادی درباره چالش‌های هوش مصنوعی در کشور توضیح داد: متاسفانه چالش‌های ما در این حوزه زیاد است. اولین مورد این است که ما در این حوزه رگولاتوری و مقررات نداریم. موضوع دیگر اینکه هوش مصنوعی در کشور متولی ندارد؛ این تیغ دولبه است؛ نداشتن متولی می‌تواند فرصت باشد زیرا با حضور دولت در این حوزه شرایط بهتر نخواهد شد اما در مجموع به دلیل نبود قانون باعث می‌شود مدیریت‌ها اصولی پیش نرود. مشکل دیگر نبود زیست‌بوم یا اکوسیستم برای هوش مصنوعی است. زیست‌بوم قسمت‌های مختلفی دارد که هوش مصنوعی آنها را ندارد. همچنین ما در این حوزه یکسری مشکلات زیرساختی مثل منابع GPU داریم که در آن محدود هستیم و مشکل داریم.

سجادی ادامه داد: در فناوری معمولاً تمام کشورها از جهان پیروی می‌کنند، ایران هم از جهان پیروی می‌کند اما در حوزه‌ای مثل هوش مصنوعی طبیعتاً با سرعت کمتری پیش می‌رود. آینده‌ای که می‌شود متصور بود این است که کشور با هوش مصنوعی کنترل می‌شود. مثلاً سفارش‌های رستوران و تلفنی همه‌اش از طریق هوش مصنوعی خواهد بود. سیستم‌های امنیتی که دارای هوشمندی نیستند به زودی به هوش مصنوعی می‌رسند و امنیت سازمان‌ها و ساختمان‌ها به هوش مصنوعی مجهز می‌شود.

او از تاثیر هوش مصنوعی بر آموزش گفت: طبیعتاً خواهیم دید که هوش مصنوعی در بعد آموزش ورود خواهد کرد و مدارس، دانشگاه‌ها و نظام آموزشی از این سیستم استفاده خواهند کرد.

هوش مصنوعی برای حاکمیت راهبردی است

سجادی از راهبردهای قابل اجرا درباره هوش مصنوعی گفت: این امکان الآن وجود دارد که ما در حوزه هوش مصنوعی در حاکمیت بتوانیم از دنیا سبقت بگیریم. در کشور ما هوش مصنوعی در بعد فناوری، زندگی روزمره و در حیطه صنعت خیلی عقب است و بعید است که این فاصله در زمان کوتاهی جبران شود. اما در بعد حاکمیت این خلأ می‌تواند خیلی سریع جبران شود. با توجه به اینکه مقامات بلندپایه کشور به هوش مصنوعی نظر دارند، این موضوع برای کشور از موضوع صرفاً فناوری به موضوع راهبردی تبدیل شده است. اگر مسئولان در این قسمت خوب عمل کنند، می‌توانیم نسبت به دنیا و جهان جایگاه خوبی اتخاذ کنیم. ظرفیت هوش مصنوعی برای ورود به حاکمیت یک ظرفیت بکر و امکان‌پذیر است. در بعد فناوری شاید کمی عقب باشیم اما در بعد حاکمیت کاملاً قابل اعمال است.

او درباره تاثیر هوش مصنوعی بر حل مشکلات حاکمیت توضیح داد: با ایجاد چنین راهبردهایی می‌شود در آینده هوش مصنوعی در کشور دست برد و یک مداخله عاقلانه انجام داد زیرا هر مداخله‌ای منطقی نیست و گاهی ممکن است این فناوری خراب شود. با توجه به اینکه هوش مصنوعی در کشور این‌طور تعریف می‌شود که یک مساله راهبردی است، ما نباید اجازه بدهیم هر آنچه تکنولوژی خواست، هوش مصنوعی به آن سمت برود. اگر این مداخله راهبردی انجام شود باعث می‌شود مسائل حاکمیت را حل کند. ما اصلاً مقصودمان این نیست که هوش مصنوعی را به دست دولت بدهیم و این اشتباه است؛ نکته این است که مساله‌های اصلی حاکمیت با هوش مصنوعی حل شود.

هنوز ابتدای راه هستیم

علی عظیمی، فعال در حوزه هوش مصنوعی، درباره شرایط هوش مصنوعی در ایران در مقایسه با سایر کشورها گفت: ایران نسبت به سایر کشورها تولید محصول یا پروژه خاصی که نتیجه چشمگیر داشته باشد ندارد. هوش مصنوعی در ایران هنوز در مراحل ابتدایی است. هوش مصنوعی در بورس، پردازش یکسری کلان‌داده‌ها و داده‌کاوی فعالیت‌هایی داشته است اما به‌ صورت مشخص ما تولید محصول به وسیله هوش مصنوعی نداشته‌ایم.

او درباره محصولات تولیدشده در حوزه هوش مصنوعی گفت: مثال خیلی ساده در این حوزه دوربین‌های کنترل سرعت است که از هوش مصنوعی استفاده شده است. بخش دیگر در بحث‌های داده‌کاوی یا بیگ‌دیتاست که برخی شرکت‌های بورسی هستند که تحلیل می‌کنند و فرایند تریدینگ را به‌ صورت هوشمند و اتوماتیک انجام می‌دهند. یکسری شرکت‌های رباتیک در حوزه پهپاد و صنعت هم از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند.

نظام داده‌ای نداریم

علی عظیمی اعتقاد داشت ما در ایران دانش بومی در حوزه هوش مصنوعی نداریم، او درباره وارداتی بودن علوم هوش مصنوعی در کشور گفت: وضعیت هوش مصنوعی در ایران حرف چندانی برای گفتن ندارد. هوش مصنوعی در ایران بیشتر وارداتی بوده و بیشتر گفتمان‌ها از کشورهای دیگر وارد شده است؛ یعنی یک نگاه کاملاً مهندسی و کاربری به این قضیه است. متاسفانه در کشور به حوزه نظری و بینارشته‌ای هوش مصنوعی اصلاً بها داده نشده است. به دلیل اینکه نظام داده‌ای در ایران نداریم و عملاً امکان استفاده از کلان‌داده‌ها و بیگ‌دیتاها در ایران جز تک‌پروژه‌هایی که در دوران کرونا استفاده شد یا معدود پروژه‌هایی که کار شد مهیا نشد. متاسفانه در یادگیری ماشینی توفیق بزرگی نداشته‌ایم.

عظیمی درباره کارکردهای هوش مصنوعی در ایران توضیح داد: هوش مصنوعی اساساً برآمده از سیستم نظامی است؛ یعنی در دنیا خاستگاه هوش مصنوعی از پروژه‌های نظامی بوده است. در ایران هوش مصنوعی در یادگیری ماشین خلاصه می‌شود و در حوزه‌های اقتصادی و نظامی بیشترین استفاده را دارد. استفاده از تکنیک‌های ماشین برای حل یک‌ مسائلی مثل ثبت تخلفات رانندگی، تشخیص چهره، شناسایی بیومتریک و استفاده در بورس کاربرد دارد. به طور کلی ما نظام داده نداریم و بخش زیادی از داده‌های تولیدشده در داخل ایران نیست و دسترسی به آن راحت نیست. در واقع ما در بخش هوش مصنوعی در ایران دروازه‌بانی داده نداریم در نتیجه نمی‌شود انتظار انجام پروژه‌های زیادی داشت مگر اینکه قبل آن این ساختار و نظام داده در سطوح بالا تعریف شده باشد.

هوش مصنوعی متولی ندارد

علی عظیمی درباره تاثیر هوش مصنوعی بر کسب‌و‌کارها ادامه داد: من تاثیر هوش و مصنوعی بر کسب‌وکارها را با یک مثال توضیح می‌دهم؛ فرض کنید شرکت بنز می‌خواست چیزی مثل درِ یک خودرو را طراحی کند، انجام این کار حدود ۴۰ سال زمان می‌برد. آنها همیشه آزمون و خطا می‌کردند که در خودرو خیلی نرم بسته شود و یکسری ویژگی‌های خاصی داشته باشد که مطلوب مشتری باشد. این تحقیق و توسعه، آورده‌ آن شرکت بود و در یک شب قابل تولید نبود. با توسعه یادگیری ماشین و انتقال داده، این پارادایم شکسته شد. مثلاً اگر همان در را یک شرکت چینی تولید کند و حتی سابقه ۴۰ساله هم نداشته باشد، می‌تواند سنسورهای زیادی را روی این درها نصب کند و این داده‌ها به‌ صورت مداوم به کارخانه ارسال شود. حالا کارخانه چندهزار اتومبیل را فروخته است و این اطلاعات در شرایط محیطی متفاوت به کارخانه ارسال می‌شود. این می‌تواند در یک پروسه‌ای استفاده شود و در نتیجه از طریق آنالیز کردن این داده‌ها پیشنهادهایی مطرح می‌شود که این موضوع حل شود. این پیشنهادها از جنس تحقیق و توسعه است بدون اینکه فرد پروسه طولانی‌مدت را به‌ صورت کارشناسی انجام داده باشد. این تاثیری است که هوش مصنوعی یادگیری ماشین می‌تواند در کوتاه‌مدت در کسب‌کارها ایجاد کند تا پارادایم داده با تحقیق و توسعه جانشین سیستم انسانی شود.

او با تاکید بر این نکته که در ایران هنوز نهادی که متولی هوش مصنوعی باشد نداریم توضیح داد: شورای عالی فضای مجازی فقط بخشی از هوش مصنوعی را دربر می‌گیرد، بنابراین از آنجا که نهاد کنترل‌گری نیست، ملاحظات اخلاقی هم دیده نمی‌شود.

عظیمی با اشاره به خطرات بالقوه هوش‌ مصنوعی ادامه داد: یکسری خطرات کلان جهانی و یکسری خطرات داخلی وجود دارد. خطرات بالقوه‌ای که در هوش مصنوعی وجود دارد از سمت عوامل بیرونی است. جنگ‌افزارهای هوشمند، بحث‌های حملات سایبری، فیک‌نیوز و تاثیر روی روند افکار عمومی از این خطرات هستند. ما چون هیچ سیستم مقابله‌ای با این موارد نداریم خطرات می‌تواند جدی باشد.

عظیمی با اشاره به چالش‌های هوش مصنوعی در ایران گفت: اولین مساله در یادگیری ماشینی، نبود نظام داده در ایران است. نظام داده یعنی ساختاری که تمامی داده‌های کل کشور در آن جمع شود که اجازه دسترسی به استارت‌آپ‌ها و محققان بدهد؛ یعنی یک سیستمی که بدون اینکه اطلاعات محرمانه یا اطلاعات خاص نقض شود اطلاعاتی را برای ایجاد مدل‌های هوشمند یا یادگیرنده در اختیار گروه‌ هدف بگذارد. این اولین چالش در پاراردایم فعلی هوش مصنوعی است. چالش بعدی ضعف نظری در ایران است. یکی از ترندهای هوش مصنوعی که در جهان وجود دارد مدل‌سازی عصبی است؛ پروژه‌های بزرگی مثل ابتکار عمل مغز در آمریکا و ائتلاف‌های بین‌المللی روی این چالش کار می‌کنند تا نسل بعدی هوش مصنوعی از یکی از گزینه‌ها عبور کند. در حوزه نظری باید از رشته‌های مختلفی وارد و از قالب مهندسی خارج شویم. چالش سوم زمان است. هوش مصنوعی یک فضایی است که به شدت تغییر می‌کند و عقب ماندن از آن فاصله را بیشتر می‌کند و به دلیل اینکه با سرعت بالایی توسعه پیدا می‌کند، این عقب‌ماندگی در تمام وجوه جامعه دیده خواهد شد.

در صنعت عقب هستیم

او درباره هوش مصنوعی و تاثیر آن بر صنعت توضیح داد: در بحث صنعت ما مزیت نسبی داده‌ای نداریم. مثلاً وقتی چین در حوزه هوش کار می‌کند یک جمعیتِ یک و خرده‌ای میلیارد نفری دارد و این باعث می‌شود یک غنای داده‌ای داشته باشد. پس استارت‌آپ‌های هوش‌ مصنوعی در این کشورها به سرعت رشد کردند اما ایران با جمعیت حدود ۸۵ میلیون نفری این داده را ایجاد نمی‌کند. از طرفی ما هنوز نیروی جوان زیاد داریم اما بخش زیادی که در یادگیری ماشین کار کرده‌اند به سمت مهاجرت رفته‌اند.

عظیمی در نهایت مزیت نسبی ایران در حیطه هوش مصنوعی را نیروی کار دانست و اضافه کرد: باید ببینیم آینده‌ای که صنعت هوش مصنوعی در ایران می‌تواند داشته باشد سوار بر این نیروی انسانی است یا نه. نیروی انسانی می‌تواند در بخش نظری یا کاربردی تاثیر چشمگیری داشته باشد. یک موضوع مهم بحث نظامی است. باید سیستم‌هایی مثل پهپاد که در آن توسعه پیدا کرده‌ایم هوشمندسازی شود و روی آن کار شود. هوش مصنوعی تمام شئون جامعه را مثل اجتماعی، سایبری، صنعتی، نظامی، معماری، اینترنت اشیا و… تحت تاثیر قرار می‌دهد. بهتر است این تاثیر بر مبنای یکسری نظرات قوی و بر اساس زیست ما باشد زیرا در غیر این صورت چندان نتیجه‌بخش نخواهد بود.