نگاهی به تاریخچه دروغ‌رسانی و پیامدهای آن؛ جنگ روایت‌ها

گی دوبور در کتابش به نام نظرهایی درباره جامعه نمایش (Comments on the Society of the Spectacle) که در سال ۱۹۸۸ چاپ شد استدلال کرد عبارت اطلاعات وارونه (disinformation) را افرادی به کار می‌برند که می‌خواهند هرگونه انتقاد را دروغ‌رسانی جا بزنند حتی اگر انتقاد مذکور با واقعیت‌های قابل‌ تایید همراه باشد. امروز RT، شبکه تلویزیونی بین‌المللی روسیه، که غرب آن را ابزار اصلی انتشار اخبار جعلی از سوی کرملین تلقی می‌کند، به همین شیوه ادعا می‌کند از نظر رهبران اتحادیه اروپا، «اطلاعات وارونه به کاربرد واقعیت‌های حقیقی‌ای گفته می‌شود که برای اشاعه ایده‌های سیاسی خلاف ایده‌های اتحادیه اروپا استفاده می‌شوند». شباهت ظاهری بین روایت‌های دبورد و RT درباره نحوه استفاده‌ی قدرت‌های بزرگ از عبارت اطلاعات وارونه، اغلب باعث می‌شود کنار گذاشته شدن مفهوم «حقیقت» (truth) در پست‌مدرنیسم در بوته نقد قرار گیرد. این وضعیت در نهایت به «بی‌نظمی اطلاعات» منجر می‌شود. در واقع، دبورد نکته دیگری در ذهن داشت. برای پذیرش روایت او مجبور نیستیم باور کنیم که اطلاعات همیشه به‌نوعی دستکاری می‌شود و بنابراین کل این دستکاری‌ها حقیقت را به یک اندازه مخدوش می‌کنند. به نظر می‌رسد این ایده پیامد نظر RT درباره اطلاعات وارونه باشد. برعکس، مطلب دبورد از ما دعوت می‌کند تا با دقت بیشتری از عبارت اطلاعات وارونه استفاده کنیم. «اطلاعات وارونه» عبارتی است که برای ایجاد تمایز آشکار بین خویشتن (به ‌عنوان صاحب حقیقت) و دیگری (به‌ عنوان اشاعه‌دهنده فریب) به کار می‌رود. این نکته فرد را ترغیب می‌کند تا مساله‌ای پیچیده و چندوجهی را به بازیگران خارجی خاص نسبت دهد. بنابراین، استفاده شلخته از عبارت «اطلاعات وارونه» به‌ عنوان ابزار بی‌طرف تحلیلی می‌تواند سرویس‌های ضداخبار جعلی غربی را به رویکردهایی سوق دهد که فایده و اعتبارشان را زیر سوال می‌برد.

تاریخ عبارت «اطلاعات وارونه»

مطالعه تاریخ عبارت «اطلاعات وارونه» می‌تواند مفید واقع شود. تفکر درباره پیشینه این عبارت ممکن است تلاش‌های عمدتاً ناموفق برای رسیدگی به «بی‌نظمی اطلاعاتی» جاری را بهبود دهد. اطلاعات وارونه، یک دیگری به وجود می‌آورد (یعنی تمایل به نسبت دادن انتشار اطلاعات وارونه به حریف یا رقیب). این نکته در مثال‌های تاریخی متعدد در زبان‌های ملی مختلف که درباره‌شان تحقیق کردیم (انگلیسی بریتانیایی، انگلیسی آمریکایی، روسی و آلمانی) بازتاب یافته است.

عبارت اطلاعات وارونه بعد از قرن ۱۹ رواج یافت اما کاربرد آن بعد از سال ۲۰۱۶ به‌شدت افزایش پیدا کرد؛ سال رفراندوم برگزیت، انتخاب دونالد ترامپ به ریاست‌جمهوری ایالات ‌متحده و ترس از مداخله روسیه در هر دو انتخابات. مداخله روسیه در رفراندوم برگزیت مورد سوءظن است اما در مورد انتخابات آمریکا مستندات محکمی وجود دارد. ادعایی که رسانه‌های انگلیسی‌زبان تکرار می‌کنند این است که شوروی برای اولین بار عبارت «اطلاعات وارونه» را ساخت (dezinformatsiya). این باور باعث شد واحدهای ضداطلاعات وارونه متعددی از طرف دولت‌های غربی بودجه دریافت کنند. تصورشان این بوده که اطلاعات وارونه تهدیدی خارجی علیه دموکراسی‌ها از جانب روسیه (و سپس چین) است. این رسانه‌ها تهدید اطلاعات وارونه در درون خود غرب را به‌وضوح نادیده می‌گیرند. برای مثال، در دوران کارزار انتخاباتی ۲۰۱۶ ایالات‌ متحده، چه رسد به انتخابات ۲۰۲۰، نقش شبکه‌های رسانه‌ای راست افراطی ایالات‌ متحده در انتشار اطلاعات وارونه بین رأی‌دهنده‌های آمریکایی بسیار آشکار بود. همچنین، عبارت اطلاعات وارونه در زبان روسیه اغلب برای متهم کردن دولت‌های غربی یا دفاع از روسیه در برابر اتهام‌های دروغ‌رسانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ادعایی وجود دارد که می‌گوید عبارت اطلاعات وارونه از طریق روسیه وارد انگلستان شد. ادعا می‌شود روسیه با فریبکاری این عبارت را مثل یک واژه برآمده از زبان‌های اروپای غربی ساخته است تا منشاء شوروی آن را پنهان کند. اما واقعیت این است که عبارت اطلاعات وارونه در شروع قرن بیستم در زبان انگلیسی رواج داشت. برای مثال، مطبوعات خبری ایالات ‌متحده در دهه ۱۸۸۰ رقیب‌هایشان را به انتشار اطلاعات وارونه متهم می‌کردند و یکی از نمایندگان مجلس بریتانیا مقام‌های محلی را به استفاده از اطلاعات وارونه برای توجیه پیاده‌سازی نامناسب قانون مجلس در سال ۱۹۰۱ متهم کرد.

درست است که مقام‌های شوروی عبارت «اطلاعات وارونه» را اختراع نکردند اما نقش اصلی را در کاربرد غیرعادی‌اش ایفا کردند. کمیته اجرایی حزب بلشویک در سال ۱۹۲۳ تاسیس اداره اخبار جعلی در سرویس امنیتی شوروی را تایید کرد. این ابتکار، از جمله عنوانش، به پیشنهاد افسری بود که ارتباطی نزدیک با انقلابی‌های آلمانی‌زبان، اروپایی و مارکسیست داشت (و این ارتباط شاید توضیح دهد که ترجمه عبارت اطلاعات وارونه به زبان روسیه از مبداء زبان آلمانی انجام گرفته نه زبان انگلیسی). این یک مورد نادر است که در آن عبارت «اطلاعات وارونه» برای اشاره به فعالیت‌های خود و نه فعالیت‌های دیگران استفاده می‌شود.

اداره اطلاعات وارونه (The Dezinformburo) تلاش می‌کرد مستندهای ساختگی‌ای را تولید و منتشر کند که به دولت‌های غربی قدرتمند می‌گفتند اقتصاد شوروی بهتر از آنچه در واقعیت وجود داشت عمل می‌کرد. همچنین اداره اطلاعات وارونه این باور را به وجود آورد که ارتش سرخ آماده رزم است در حالی‌ که واقعیت این نبود. اما حتی تصمیم عجیب بلشویک‌ها برای گذاشتن نام واحد اطلاعات وارونه روی فعالیت‌های خودشان با این انگیزه اتخاذ شد که بلشویک‌ها واقعاً جامعه عادلانه‌ای تشکیل می‌دهند و در نتیجه حقیقت‌های والاتر را بیان می‌کنند. باورشان این بود که دولت‌های غربی تلاش می‌کردند آن حقیقت والاتر را سرکوب کنند.

کاربرد عبارت واحد اطلاعات وارونه برای توصیف راهکار دولتی در سال ۱۹۲۳ اتفاقی جدید بود اما خود این کار جدید نبود. تاسیس اداره‌های دولتی غربی برای تولید اخبار دستکاری‌شده و جعلی برای فریب دشمنان به جنگ جهانی اول برمی‌گردد. اما دولت‌های غربی از عبارات آراسته استفاده می‌کردند؛ مانند «کمیته اخبار عمومی» که در سال ۱۹۱۷ به دست وودرو ویلسون تاسیس شد. البته غربی‌ها سعی می‌کردند فعالیت‌هایشان را برای نمایندگان منتخب و مردم قدرتمند در نظام دموکراتیک توجیه کنند. دولت شوروی چنین محدودیتی نداشت. همان‌طور که روایت تامس رید درباره کارزارهای آمریکا و شوروی برای انتشار اخبار جعلی نشان می‌دهد، تولید مستندهای جعلی از سوی کاگ‌ب تا دهه ۶۰ از تولید مستندهایی که سیا قبلاً در اوایل جنگ سرد می‌ساخت سبقت گرفت.

اما شایسته است اشاره کنیم که عبارت «واحد اطلاعات وارونه» در گفتمان‌های سیاسی و رسانه‌ای غرب و اتحاد شوروی صرفاً بعد از دهه ۸۰ به‌طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت. در آن زمان بود که کتاب‌های مشهوری در ایالات‌ متحده منتشر می‌شدند و نقل‌قول‌های بی‌اساس- اما هنوز مورد پذیرش- از پناهندگان بلوک شوروی ارائه می‌کردند که می‌گفتند عبارت اطلاعات وارونه را شوروی ابداع کرده است. معنای ضمنی‌اش این بود که شوروی پیشگام دستکاری در اخبار برای منافع سیاسی است؛ برای مثال، در سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۵ نیمی از موارد کاربرد این عبارت را به راهکارهای کاگ‌ب مربوط می‌دانستند. نمونه دیگری از بازتاب معکوس دقیقاً همان دوران شکل گرفت که در آن، شوروی شروع کرد به انتشار گسترده مطالعات خودش درباره «اطلاعات وارونه غربی».

با وجود این، وقتی روابط شوروی و غرب در دوران رهبری گورباچف بهبود پیدا کرد، این گفته که اطلاعات وارونه از جانب حریف خارجی منتشر می‌شود در همه کشورهایی که درباره‌شان مطالعه کردیم به فراموشی سپرده شد. به ‌جای آن، استفاده اصلی از این عبارت برای اشاره به مشروعیت‌زدایی از حریف‌ها یا رقیب‌ها در همان زمینه ملی و اجتماعی دوباره پدیدار شد. قطبی شدن سیاسی در ایالات ‌متحده و بریتانیا در دهه ۸۰ تشدید شد. متون ملی انگلیسی‌زبان را با در نظر گرفتن افزایش کاربرد این عبارت به‌ صورت دهه به دهه (تا حدودی ظاهراً به این دلیل که شناسایی آنها در محتوای آنلاین ساده است) بررسی کردیم و متوجه شدیم کاربرد عبارت «اطلاعات وارونه» از سال ۱۹۸۵ تا سال ۲۰۱۵ به سیاست داخلی کشورهای غربی مربوط می‌شود. در بریتانیا مشاهده کردیم که در نمونه‌های زیادی نمایندگان مجلس دولت محافظه‌کار را به انتشار اطلاعات وارونه متهم می‌کنند و برعکس. همچنین رسانه‌های لیبرال ایالات‌ متحده این اتهام را علیه سیا و دولت‌های ریگان و بوش تکرار کردند. از میان صد نمونه مربوط به دهه ۹۰، صرفاً یک ارجاع به اطلاعات وارونه شوروی وجود دارد. در آن دهه، رسانه‌ها و سیاستمدارهای روسیه نیز از اطلاعات وارونه به‌ طور عمده در زمینه ملی خودشان استفاده می‌کردند و می‌کوشیدند از این طریق بین «روسیه جدید» بوریس یلتسین و شوروی سابق تمایز قائل شوند.

درست است که گفته می‌شود عبارت «اطلاعات وارونه» به تهدیدی پایدار و ظاهراً فراگیر اشاره می‌کند اما باید اشاره کنیم که رواج یافتن این عبارت از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. این عبارت در فرانسه بسیار کمتر از مناطق انگلیسی‌زبان و روسی‌زبان رواج دارد. البته عبارت اخبار جعلی گاهی در شروع جنگ سرد در رسانه‌های آلمان غربی علیه دولت‌های کمونیست به کار می‌رفت. این کاربرد در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ در واکنش به سیاست‌های روسیه در اوکراین و مداخله در انتخابات به‌شدت افزایش پیدا کرد.

مبارزه جاری با اخبار جعلی

افرادی که تلاش می‌کنند کارآمدی ابتکارهای ضد دروغ‌رسانی را بهبود دهند می‌توانند از این تحقیق نتایج زیر را بگیرند. اکاذیب و جعلیات آشکار بخش کوچکی از چیزی را تشکیل می‌دهند که به ‌طور تاریخی اطلاعات وارونه نامیده شده است. در اکثر موارد مطالبی اطلاعات وارونه نامیده می‌شوند که صرفاً دستکاری ظریفی در اطلاعات انجام داده‌اند و نمی‌توان آن را جعل محتوای کذب نامید. عبارت «اطلاعات وارونه» در چنین شرایطی ممکن است به سلاح کلامی‌ای تبدیل شود که باعث بروز مناقشه‌های تلخ بین مجموعه بازیگران مخالف در درون یک زمینه ملی واحد می‌شود. تحلیل ما از متون زبان ملی نشان می‌دهد سیاستمدارها یا رسانه‌ها در اکثر موارد سایر سیاستمدارها یا رسانه‌های داخلی را منتشرکننده‌های اطلاعات وارونه می‌نامند.

البته گاهی استفاده از عبارت «اطلاعات وارونه» در واکنش به رخدادهای بین‌المللی خاص به تهدیدهای بین‌المللی ادراک‌شده اشاره می‌کند. چنین استفاده‌ای تا سال ۲۰۱۶ به‌ندرت انجام می‌گرفت و عمر کوتاهی داشت. گاهی افزایش ناگهانی اتهام‌ها علیه کشورهای دیگر واکنشی بوده است به کارزارهای تحریک‌آمیز اطلاعات وارونه از جانب حریف‌های خارجی. این موضوع درباره اقدام روسیه علیه اوکراین در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ و ایالات ‌متحده در سال ۲۰۱۶ بی‌شک صدق می‌کند. اما در موارد دیگر ممکن است کارزارهای آشکار اخبار جعلی بحث عمومی کمتری را برانگیزند. برای مثال، می‌توان گفت کارزار اطلاعات وارونه شوروی درباره منشاء ایدز موفقیت‌آمیزترین کارزار در نوع خود بود. شوروی ادعا می‌کرد ایدز سلاح بیولوژیک ایالات‌ متحده است. تاثیرگذارترین قسمت کارزار به اوایل دوران بازسازی گورباچف تا سال ۱۹۸۸ برمی‌گردد. با وجود این، این کارزار در آن زمان بحث رسانه‌ای و سیاسی محدودی برانگیخت زیرا: الف) روابط شوروی و غرب بهبود پیدا می‌کرد، و مهم‌تر از همه ب) دولت‌های غربی تصور نمی‌کردند اطلاعات وارونه، متعلق به شوروی یا بازیگران داخلی، به نیرویی بی‌ثبات‌کننده برای جامعه‌شان تبدیل شود. برعکس، در اواسط دهه دوم قرن بیست‌ویک وقتی نخبگان سیاسی کنترل‌شان را بر جریان اطلاعات از دست دادند، «بی‌نظمی اطلاعات» به‌ طور گسترده تهدیدی برای دموکراسی تلقی شد. وقتی راهبرد مشخصی برای رسیدگی به این معضل وجود ندارد، بسیار ساده است که صرفاً یک منبع خارجی اطلاعات وارونه را مجرم اصلی یا تنها مجرم معرفی کنیم.

اگر نپذیریم که اطلاعات وارونه به‌ طور تاریخی سبب تولید دیگری می‌شود یا اگر نپذیریم که استفاده از این ابزار قطبی‌ساز در فرهنگ واژگان تحلیل بی‌طرفانه زیان جدی به بار می‌آورد، ابتکارهای ضد دروغ‌سازی آسیب خواهند دید. این وضعیت باعث می‌شود شفافیت کافی وجود نداشته باشد و نوعی از اخبار دستکاری‌شده که به سیاست‌گذاری نیاز دارد شناسایی نشود. همچنین، چنین وضعیتی ممکن است باعث شود عوامل خارجی و داخلی‌ای که اطلاعات وارونه را منتشر می‌کنند، تواناتر شوند؛ عواملی که قرار بود خنثی‌سازی شوند. این بازیگران گاهی بهتر از سرویس‌های غربی ضد دروغ‌سازی به‌ طور شهودی درک می‌کنند که معانی لفظ مناقشه‌انگیز اخبار جعلی- که به تاریخ این عبارت بستگی دارند و محل مناقشه‌اند- در فضای رسانه‌های دیجیتالی و شبکه‌ای جهانی جریان پیدا می‌کنند و تغییر ماهیت می‌دهند. سرویس‌های غربی به این دلیل زیان می‌بینند که هنوز تحت تاثیر خطوط نبرد دوران جنگ سرد قرار دارند و در محیط اطلاعاتی بسیاری متفاوتی به سر می‌برند.

منبع: ال‌اس‌ای