۹ آبان ۱۴۰۳
آیا بسته حمایتی دولت، کسبوکارها را نجات داده است؟ بسته‌ای که معجزه نکرد
فیلتر شدن اینستاگرام و اعمال محدودیت‌های اینترنتی در ماه‌های اخیر، قلب تجارت اجتماعی در ایران را نشانه گرفت. وزارت ارتباطات پس از حدود ۵۰ روز از شروع محدودیت‌ها، راه‌‌حلش برای نجات کسبوکارهای آسیب‌دیده را در قالب یک بسته حمایتی ارائه کرد که کارگروه اقتصاد دیجیتال دولت آن را تصویب کرده بود. پس از آن انتظار می‌رفت اوضاع کسبوکارها فرق کند اما دست‌کم هنوز آن زمان فرا نرسیده است. آیا «آیین‌نامه حمایت از سکوها و کسبوکارهای اقتصاد دیجیتال» به اهداف خود رسیده است؟
میانه آبان‌ماه بود که آیین‌نامه حمایت از کسبوکارهای اقتصاد دیجیتال با حضور عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد و امور دارایی، در محل وزارت ICT با حضور خبرنگاران رونمایی شد. آن زمان، در اوج محدودیت‌های اینترنت، زارع‌پور و همکارانش در وزارت ارتباطات امیدوار بودند با مانور رسانه‌ای که روی این بسته حمایتی داده شده بود، کسبوکارهای زیادی برای برخورداری از امتیازهای آن اقدام کنند. حمایت‌های این بسته به طور کلی کسبوکارهای آسیب‌دیده و پلتفرم‌ها را در بر می‌گرفت. طبق این آیین‌نامه کسب‌وکارهایی که به سکوهای داخلی مهاجرت کنند و در بستر آنها به فعالیت خود ادامه دهند مشمول حمایت‌ها می‌شوند. پلتفرم‌های داخلی نیز بر حسب دستورالعملی که سازمان فناوری اطلاعات تهیه کرده است باید درخواست خود را برای برخورداری از حمایت‌ها ثبت کنند و در صورتی که بتوانند حداقل ۶۵ درصد امتیازهای دستورالعمل را کسب کنند از تمامی امتیازهای بسته حمایتی برخوردار می‌شوند اما اگر امتیاز آنها بین ۵۰ تا ۶۵ باشد تنها از بخشی از حمایت‌ها بهره‌مند خواهند بود. طبق آنچه در پایگاه اطلاع‌رسانی ۱۶۴۹ که مخصوص همین بسته حمایتی طراحی شده به چشم می‌خورد، تاکنون تنها پنج پلتفرم درخواست داده و مشمول حمایت‌ها شده‌اند که عبارت‌اند از: شیپور، کسبینو، روبیکا، سروش‌پلاس و ایتا.
حال سوال اینجاست که آیا کسبوکارها و پلتفرم‌ها تاکنون از این بسته حمایتی نفع برده‌اند و آیین‌نامه به اهداف خودش رسیده است یا خیر.
کوچ بی‌فایده
بنا بر آمارهای غیررسمی، پیش از شروع محدودیت‌های اینترنت، بیش از ۴۰۰ هزار فروشگاه در اینستاگرام فعال بوده‌‌اند. بنابراین می‌توان اینستاگرام را بازیگر اصلی و غالب تجارت اجتماعی در ایران به حساب آورد.
برای ارزیابی استقبال این فروشگاه‌ها از بسته حمایتی به سراغ پشوتن پورپزشک، مدیرعامل پادرو، رفتیم. پادرو یکی از فروشگاه‌سازهای مطرح بازار تجارت الکترونیکی به شمار می‌رود که از نبض بازار اینستاگرام مطلع است. پورپزشک از «تاب‌آوری» پایین این فروشگاه‌ها می‌گوید: «فاکتور زمان برای کسبوکارهای کوچک و خرد که در اینستاگرام فعالیت می‌کنند مهم است زیرا تاب‌آوری پایینی دارند. وقتی بعد مدت‌ها طرحی برای حمایت از این کسبوکارها ارائه شود، فارغ از اینکه این طرح کار می‌کند یا خیر، در همین مدت خیلی از این کسبوکارها می‌میرند و رسماً دیگر وجود ندارند تا از آنها حمایت شود.»
او ادامه می‌دهد: «نکته دیگر این است حمایت‌هایی که از آنها می‌شد حمایت‌های مالی بوده است. حمایت مالی برای کسب‌وکارهایی است که فروش داشته باشند. کسب‌وکار اگر وام و تسهیلاتی می‌گیرد و فروش و درآمد نداشته باشد چطور می‌خواهد بازپرداخت کند؟ باید سوال کرد آیا در پلتفرم‌های داخلی خرید و فروشی انجام می‌شود یا خیر؟ اگر خرید و فروشی انجام شود وابسته به کاربران نهایی و فروشگاه‌هایی است که به آن پلتفرم مهاجرت کنند.»
پورپزشک آمارها را در تضاد با استقبال از این بسته حمایتی می‌داند و توضیح می‌دهد: «آمار و ارقامی که ما در ارتباط با فروشگاه‌های اینستاگرامی به دست آورد‌ه‌ایم نشان می‌دهد کسبوکارها استقبال خوبی نکرده‌‌اند. قاعدتاً وقتی مهاجرتی انجام نشود خرید و فروش اتفاق نمی‌افتد و ذاتاً هم نمی‌توانند از این تسهیلات استفاده کنند. تا امروز من گزارشی از میزان تخصیص این تسهیلات و حجم فروش و موارد این‌چنینی دریافت نکرده‌ام. برآوردم این است که کسبوکارهای اینستاگرامی که زنده مانده‌اند خیلی دست‌وپاشکسته در همان اینستاگرام فعالیت می‌کنند.»
به باور مدیرعامل پادرو، همه چیز در این فرایند به شکل ارگانیک اتفاق می‌افتد و کاربران نهایی به هر پلتفرمی اقبال نشان دهند، کسبوکارها نیز آنجا را انتخاب می‌کنند. او می‌گوید: «اکوسیستم تجارت اجتماعی سه نود دارد: زیرساخت و شبکه، کاربر میزبان یا فروشنده‌ها و کاربر مهمان یا خریداران نهایی. در این میان باید سه پارامتر تقدم حضور، اثرگذاری و کنترل‌پذیری را در نظر بگیرید. تقدم حضور یعنی شبکه‌ای وجود داشته باشد و بعد کاربران نهایی یا مشتری‌ها آن را انتخاب کنند. در این صورت خود فروشنده‌ها یا کاربران میزبان به آن شبکه مهاجرت می‌کنند. یعنی نمی‌شود اجباری آنها را منتقل کرد و کاملاً انتخابی است.»
پورپزشک در مخالفت با کوچ اجباری می‌گوید: «فرض کنید اگر با هر روشی فروشنده‌ها را کوچ دهیم زمانی که کاربران اثرگذار اصلی یعنی کاربران نهایی در آن شبکه اجتماعی یا پیام‌رسان حضور نداشته باشند اکوسیستم خرید و فروشی شکل نمی‌گیرد و اتفاقی نمی‌افتد. ممکن است یکسری مشوق و ابزار با هر منطقی برای فروشنده‌ها تعریف شود اما تا زمانی که شبکه مطلوب خود را انتخاب نکنند به آن مهاجرت نمی‌کنند و به شبکه‌ای مهاجرت می‌کنند که در آن تراکنش و کاربر نهایی حضور دارد.»
از دید او این تمام صورت‌مساله در مورد تجارت اجتماعی کشور نیست: «بخش دیگر به شرایط عمومی اجتماعی ربط دارد، اینکه قدرت خرید مردم چطور است و از خرید چگونه استقبال می‌شود. اگر اینها را کنار هم بگذاریم می‌توانیم بگوییم شرایط خیلی خوبی نداریم. ولی اینکه در آینده چه اتفاقی می‌افتد به این ربط دارد که شرایط اینترنت چطور می‌شود و چقدر اقبال عمومی در فضای کلی جامعه به خرید و فروش بیشتر می‌شود تا این اکوسیستم هم به تبع آن بتواند شرایط بهتری پیدا کند.»
صدای شیپور
شیپور یکی از پنج پلتفرمی است که نامش در میان پلتفرم‌های مشمول حمایت در سایت ۱۶۴۹ به چشم می‌خورد. اما گویا از حمایت‌ها تنها درج لوگو در سایت نصیب شیپور شده است. روئین صمدزاده، مدیرعامل شیپور، در مورد علت اقدام‌شان برای بهره‌مندی از امتیازهای بسته حمایتی می‌گوید: «ما برای سرمایه‌گذاری بیشتر در شیپور دنبال راه‌های مختلف بودیم. سرمایه‌گذار خارجی که نیست، سرمایه‌گذار داخلی هم در این سال‌ها به خصوص در مقیاس شیپور کم شده است، منابع بانکی هم برای تامین مالی با مشکلات خاصی مانند وثیقه رو‌به‌رو هستند. بنابراین به پیشنهاد یکی از دوستان در روز آخر، درخواست خود را برای بهره‌مندی از این بسته ارسال کردیم و خیلی هم در جریان جزئیات آن نبودیم. بعد پنج کسب‌وکار را دعوت کردند که یکی از آنها ما بودیم.»
او به این نکته اشاره می‌کند که نگاه بسته حمایتی بیشتر به پیام‌رسان‌هاست: «الآن هم خیلی به جزئیات بیشتری دسترسی پیدا نکرده‌ایم و نمی‌دانیم قرار است در آینده چه‌کار کنند. نگاه سازمان فناوری هم ظاهراً فقط به پلتفرم‌های پیام‌رسان است. در جلسات نیز مخاطب آنها بیشتر پیام‌رسان‌ها هستند و انگار ما در حاشیه‌ایم.»
صمدزاده اضافه می‌کند: «اخیراً در یکی از جلسات پرسیدیم بحث تسهیلات و حمایت‌ها چه می‌شود که به ما گفتند هنوز بودجه آن ابلاغ نشده است. ما دنبال تسهیلات و قبول کردن وثیقه و این‌طور چیزها بودیم اما هیچ اتفاق خاصی نیفتاده و صرفاً یکسری جلسه برگزار شده است که خروجی خاصی نداشتند. حتی مدلی هم که می‌گفتند کسبوکارهای کوچک بیایند به پلتفرم‌ها و از آنها حمایت شود به مرحله اجرا نرسیده است و صرفاً یکسری ایده بوده که ظاهراً به خاطر اختلاف سازمان‌ها و نهادهای مختلف و مشغولیت‌های این نهادها در دو سه ماه پایانی سال عملاً اتفاق خاصی نیفتاده است.»
طرحی که بد عنوان شد
سروش‌پلاس نیز دیگر پلتفرمی است که در میان پلتفرم‌های پنج‌گانه حضور دارد. محسن افکار، مدیر بازاریابی سروش‌پلاس، از «بد مطرح شدن» این بسته حمایتی گله دارد و این نکته را نیز تایید می‌کند که کسبوکارها با آن آشنایی چندانی ندارند. افکار می‌گوید: «بسته حمایتی برای سایر کسب‌وکارهاست و قرار است این پنج پلتفرم، واسط دولت باشند. مثلاً اگر سروش‌پلاس کسب‌وکاری را معرفی کرد دولت آن را بپذیرد و دنبال اعتبارسنجی یا هر کاری که لازم است انجام دهد نرود. به علاوه امکاناتی که اینها دارند مانند بسته‌های تبلیغاتی در خدمت این کسبوکارها باشد.»
افکار در مورد استقبال کسبوکارها توضیح می‌دهد: «حقیقت ماجرا این است که هنوز کسبوکارها نیامده‌اند چون به نظرم کلاً اشتباه عنوان شد. طوری مطرح شد که انگار قرار است این پنج پلتفرم حمایت شوند، در صورتی که این‌طور نیست و این بستر برای اینکه کسبوکارها استفاده کنند فراهم شده است. تا الآن آنچنان استقبال خاصی از این طرح نشده است و درخواست چندانی دریافت نکرده‌ایم.»
مدیر بازاریابی سروش‌پلاس می‌گوید: «برخی می‌‌آیند و می‌پرسند چطور می‌توانید از کسب‌وکار ما حمایت کنید و ما بسته‌های تبلیغاتی خود را به آنها پیشنهاد می‌دهیم اما هیچ‌کس نمی‌آید بگوید من می‌خواهم مشمول بسته حمایتی کسبوکارهای اقتصاد دیجیتالی شوم. بسته‌های تبلیغاتی ما خیلی تغییری نکرده است. اگر کسب‌وکار بخواهد در چارچوب این طرح امکاناتی از سروش‌پلاس دریافت کند، پیشنهادها را با یک تخفیفی دریافت می‌کند.»
در جست‌وجوی راه نجات
هنوز صفحات کسبوکارهای پرشماری در اینستاگرام به چشم می‌خورد که وارد ماه ششم تعطیلی‌شان می‌شوند. در عین حال وزیر ارتباطات در ماه‌های اخیر با افتخار از جذب میلیونی کاربران در پیام‌رسان‌های ایرانی سخن گفته است. بسته حمایتی مذکور با هدف کمک به کسبوکارهای خرد و متوسط حداقل تا به امروز نتوانسته است اوضاع تجارت اجتماعی کشور را به پیش از ۲۸ شهریور ۱۴۰۱ بازگرداند.
شاید آنچه بیش از هر چیزی می‌تواند کسبوکارهای حوزه اقتصاد دیجیتالی و تجارت اجتماعی ایران را نه به حالت عادی بلکه به دوران پیش از محدودیت‌ها بازگرداند، باز شدن دو پلتفرم محبوب اینستاگرام و واتس‌اپ و رفع شدن محدودیت‌های اینترنت باشد. اتفاقی که طبق صحبت‌های مسئولان، دست‌کم در کوتاه‌مدت دور از انتظار است.
این مطلب در شماره ۱۱۰ پیوست منتشر شده است.
ماهنامه ۱۱۰ پیوست
ارسال دیدگاه