۹ آبان ۱۴۰۳
سرمایه‌ها و سرمایه‌گذاران استارتآپی به کدام سو می‌روند؟ فصل کوچ امید
اختلال اینترنت که ادامه‌دار شد، استارت‌آپ‌های کوچک یکی‌یکی چراغ‌هایشان را خاموش کردند. بعد نوبت به متوسط‌ها رسید؛ اما زنگ خطر اصلی را «بلد» به صدا درآورد که گفت نمی‌تواند سرمایهگذاری برای ادامه راه پیدا کند. در این روزها یکی از چالش‌های پیش روی تیم‌های استارتآپی، جذب سرمایه است چراکه حتی پیش از این شرایط هم فضای سرمایهگذاری در ایران چندان روبه‌راه نبود؛ استراتژی خروج چالش داشت و خبری از ورود به بورس نبود و سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دادند دارایی خود را روی حوزه‌های غیرمولد دیگری مانند ملک سرمایهگذاری کنند تا اکوسیستم استارتآپی که ارزش کل آن به اندازه برج دوقلوی الهیه هم نیست. حالا تصور اینکه در شرایط فعلی که تیم‌های جوان استارتآپی خبرهای تلخی از کسب‌وکار خود می‌دهند، سرمایهگذاری در چه وضعیتی است نباید کار سختی باشد و متخصصان این حوزه می‌گویند فصل کوچ امید و سرمایه در راه است. در این گزارش پیوست تلاش کردیم با فعالان حوزه سرمایهگذاری در مراحل مختلف صحبت کنیم و ابعاد بیشتری از ماجرا را روشن کنیم.
تا ۴ سال آینده اصلاً تیمی خواهد بود؟
«هلثیو» فعالیت خود را از سال ۱۳۹۷ در حوزه خدمات استارت‌اپ استدیو و شتاب‌دهندگی آغاز کرد. این مجموعه در محله پیش‌بذری و بذری بین یک و نیم تا سه میلیارد تومان تامین سرمایه و سرمایهگذاری انجام می‌دهد و در حوزه تجهیزات پزشکی، بیوتکنولوژی و سلامت دیجیتالی فعالیت می‌کند اما بیشتر تمرکز این مجموعه این روزها بر حوزه سلامت دیجیتالی است و تابه‌حال روی ۲۴ تیم سرمایهگذاری کرده و به گفته مدیرعاملش نرخ موفقیت ۳۷ درصدی داشته است.
آرش برجی‌خانی، مدیرعامل استارت‌آپ استدیو هلثیو، در گفت‌وگو با پیوست در مورد تاثیر فضای ایجادشده در کشور بر سرمایهگذاری میگوید: «در دو ماه گذشته تیم‌هایی که کانال ورودی کاربران‌شان از شبکه‌های اجتماعی بود با افتی ۹۰درصدی روبه‌رو شدند و ضربه سنگینی خوردند اما کسب‌وکارهایی که از جست‌وجوی گوگل و راه‌های این‌چنینی ورودی دریافت می‌کردند، دچار افتی ۴۰ تا ۵۰ درصدی شدند.»
او معتقد است: «اگر شرایط غیرایده‌آل و بی‌ثبات باشد، طبیعتاً ریسک سرمایهگذاری بالا می‌رود و ممکن است من به عنوان سرمایه‌گذار کمتر وارد این فضا شوم یا سعی کنم استراتژی بقا را پیش گیرم و فعلاً سرمایهگذاری روی تیم‌های جدید را متوقف کنم. حس ناامیدی باعث می‌شود خود تیم‌ها به این فکر کنند که نباید ادامه بدهند یا کشور دیگری را برای سرمایهگذاری انتخاب کنند که این خیلی چالش بزرگی است و تاثیرش را روی سرمایهگذاری ما نیز خواهد گذاشت.»
برجی‌خانی با سخت توصیف کردن شرایط ادامه می‌دهد: «شاید توجیه‌پذیری برای سرمایهگذاری ما به شدت کاهش پیدا کند. در همین فضای فعلی استارت‌آپ‌های ما گزینه‌ای به نام IPO را ندارند و با ریسک‌هایی در کسب‌وکارشان مواجه هستند؛ در چنین شرایطی تصور کنید اینترنت هم از آنها گرفته شود. طبیعی است که این بازار دیگر برای سرمایه‌گذاران جذابیتی نداشته باشد و اگر مطمئن شویم این وضعیت ادامه دارد، به احتمال زیاد تصمیم می‌گیریم مدل‌های سرمایهگذاری یا حوزه‌ها را عوض کنیم.»
او توضیح می‌دهد: «بسیاری از استارت‌آپ‌های حوزه سلامت در ابتدای فعالیت خود درآمدزا نیستند و ما ممکن است بدانیم که یک کسب‌وکار تا دو سال درآمدی ندارد اما صبر می‌کنیم تا کاربر جذب کند بعد به بحث درآمدزایی فکر می‌کنیم. اما در این شرایط ممکن است به سمت کسب‌وکارهایی برویم که زودتر به درآمدزایی می‌رسند.» او در ادامه نیروی انسانی را یکی دیگر از مشکلات جدی و قابل بحث این حوزه برمی‌شمرد و میگوید: «سوالی که برای ما پیش می‌آید این است که آیا اصلاً در چهار پنج سال آینده تیمی وجود خواهد داشت که روی آن سرمایهگذاری کنیم؟ همین حالا هم ورودی تیم‌های باکیفیت به شتاب‌دهنده‌ها بسیار کم شده و خیلی بعید است که در چند سال آینده ما این چالش را به صورت بحرانی نداشته باشیم.»
او بر این باور است که در حال حاضر آتشی در اکوسیستم استارتآپی ایران روشن شده که هنوز گر نگرفته است اما ادامه روند فعلی قطعاً بخش خصوصی را از بین خواهد برد.
آتش اکوسیستم هنوز گر نگرفته است
محسن بیاتانی، مدیرعامل استارت‌آپ «استودیو دایان»، به پیوست میگوید این مجموعه دو جور سرمایهگذاری انجام می‌داده است: «چند صنعت را هدف قرار داده بودیم و تلاش در این مجموعه این بود که در حول این صنایع نوآوری شکل بگیرد. در این بخش روند سرمایهگذاری چندان با اختلال مواجه نشده است چون خود آن صنایع دچار اختلال نشده‌اند؛ هرچند به واسطه مشکلات اینترنت اختلال‌هایی در عملکرد استارت‌آپ‌های این حوزه ایجاد شده است.»
بیاتانی ادامه می‌دهد: «اما در اکوسیستم نوآوری نیز یکسری سرمایه‌گذاری‌ها داشته‌ایم که آنها به طور کامل تحت تاثیر قرار گرفته‌اند و حتی یکی از سرمایه‌گذاری‌های ما به طور کامل لغو شد. یکی از این سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه تبلیغات بود که هشت ماه روی آن کار کرده بودیم تا به نقطه سرمایهگذاری برسیم اما شریک خارجی ما در جلسه آخر تغییر رویکرد خود را به دلیل شرایط ایران اعلام کرد.»
در دنیا سرمایه‌گذاری‌ها از موضوعات عمومی شروع شدند اما به نظر می‌رسد فضای کلی در دنیا از این فاز عبور کرده و در حال هدفمند‌تر شدن است و حول یک سری موضوع خاص شکل می‌گیرد. این روند در ایران هم به همین ترتیب است. اما بیاتانی بر این باور است که اگر حاکمیت کاری به روند دنیا نداشته باشد و بخواهد فضایی را که خودش مد نظر دارد در ایران بسازد، این به نوعی نقطه مقابل رویکرد اکوسیستم موجود در دنیاست و اگر حاکمیت بخواهد همین مسیر را ادامه بدهد، به نظر می‌رسد سرمایهگذاری نیز باید از سوی خود حاکمیت انجام شود و باید خودش تمام پازل‌های اکوسیستم را تکمیل کند.
مدیرعامل استارت‌آپ استودیو دایان در این باره میگوید: «ما در ۱۴۰۰ پیش‌بینی‌هایی داشتیم و در همان زمان رویکردمان را به این سمت بردیم که خیلی سریع‌تر راه‌های ورود به حوزه بین‌الملل و استارت‌آپ‌هایی که توان بین‌المللی داشته باشند را پیدا کنیم و در ایران هم نوآوری را به سمت صنایع ببریم. با همین رویکرد احتمالاً سرمایه‌گذاری‌های ما در آینده سمت بین‌الملل خواهد رفت یا محدود به استارت‌آپ‌های مرتبط با صنایع خواهد شد؛ چرا که چالش‌های مرتبط با صنایع، چندان نیازمند نوآوری‌های عجیب و غریبی نیست.»
او در پایان موضوع منابع انسانی را یک چالش جهانی به شمار می‌آورد و میگوید: «شرکت‌های مختلف بین‌المللی این موضوع را تحلیل کرده و با این چالش‌ها پیش می‌روند. در چنین فضایی که رقابت سر منابع انسانی این‌قدر زیاد است و همه با این موضوع دست‌وپنجه نرم می‌کنند، ایران نه تنها کاری انجام نمی‌دهد بلکه به راحتی منابع انسانی خود را از دست می‌دهد.»
نیازمند کسب‌وکارهای پادشکننده‌ایم
با این حال واقعیت این است که همه متخصصان و فعالان اکوسیستم استارتآپی ایران، قطعی اینترنت و تصمیمات یک‌شبه را دلیل قابل قبولی برای این ورشکستگی‌ها نمی‌دانند. آنها بحق بر این باورند که شرایط هرچقدر سخت، برای سرمایهگذاری مهم است روی کسب‌وکاری سرمایهگذاری کند که برای بقا با جان‌سختی بیشتری مبارزه می‌کند.
امیرحسین شبیری، فعال حوزه سرمایهگذاری، معتقد است تاثیر اختلال اینترنت و ناامیدانه شدن فضای سرمایهگذاری قابل کتمان نیست. با این حال موضوع این است که صندوق‌های سرمایهگذاری خطرپذیر کارشان سرمایهگذاری است و نمی‌توانند آن را متوقف کنند ولی چنین شرایطی باعث می‌شود کمی دست به عصاتر راه بروند.
شبیری در گفت‌وگو با پیوست در این باره توضیح می‌دهد: «پیش از این اگر کانال مارکتینگ استارتآپی در شبکه‌های اجتماعی بود، ما مشکلی نداشتیم اما اگر الآن با چنین تیمی برخورد کنیم احتمالاً با دقت بیشتری تیم را بررسی خواهیم کرد و اگر همچنان تمایل داشته باشیم روی آن سرمایهگذاری کنیم، احتمالاً مجموعه را وادار خواهیم کرد سایر کانال‌های بازاریابی خود را نیز فعال کند.»
او در ادامه با اشاره به تصمیم رویکرد تیم‌ها مبنی بر بین‌المللی شدن میگوید: «چند تیمی که ما با آنها تعامل می‌کردیم در این دو ماه تصمیمی گرفتند که تصمیم بسیار درستی بود. آنها گفتند ما این توانایی را داریم که رویکرد خود را به بازار بین‌المللی تغییر بدهیم. این در حالی بود که تا پیش از این استارت‌آپ‌ها تنها تصوری از بازار بین‌المللی داشتند و من فکر می‌کنم شرایط نامطلوب فعلی باعث شد برخی به بازارهای بین‌المللی یا حداقل بازار منطقه فکر کنند.»
شبیری در ادامه با تایید اینکه سرمایهگذاری کاهش یافته است میگوید: «اگر پیش از این ما ماهانه ۲۰ تا ۳۰ طرح دریافت می‌کردیم، این تعداد در این ۵۰ روز به ۱۰ طرح رسیده است. اما نکته این است که برای من به عنوان سرمایه‌گذار، استارتآپی که بتواند این ۵۰، ۶۰ روز را بگذراند احتمالاً استارت‌آپ قوی‌تری است و می‌تواند زنده بماند و من می‌توانم با خیال راحت روی آن سرمایهگذاری کنم.»
او با اشاره به اینکه در مواردی برخی تیم‌ها به لحاظ روانی متاثر شده‌اند توضیح می‌دهد: «من استارتآپی داشتم که اینترنت هیچ تاثیری روی کار آنها نگذاشته اما از شرایط روانی کشور متاثر و ناامید شده است. خب مدل ذهنی هم‌بنیان‌گذاران این تیم، مدل اشتباهی است و من نمی‌توانم روی چنین استارتآپی سرمایهگذاری کنم.»
او ادامه می‌دهد: «ما چندین سال در جنگ بودیم و اگر بنا بر چنین رویکردی بود، همه باید کسب‌وکارشان را می‌بستند و می‌رفتند. ممکن است یک کسب‌وکار به واسطه مدل کاری که انجام می‌دهد واقعاً زیان دیده باشد اما اینکه استارتآپی تنها از جنبه روانی ماجرا تاثیر گرفته برای ما علامت مهمی است. یعنی اصلاً به خاطر همین می‌گویم اگر کسی بتواند این شرایط را بگذراند برای ما تیم بسیار جذاب‌تری است.»
این فعال حوزه سرمایهگذاری در ادامه با بیان اینکه برای ارائه راهکار باید دو سمت استارت‌آپ‌ها و حاکمیت را در نظر گرفت، به مفهوم پادشکنندگی اشاره می‌کند و میگوید: «این یعنی هر اتفاقی برای آنها رخ بدهد و هر چقدر فشار از بیرون متحمل شوند، به کسب‌وکارهای بهتری تبدیل می‌شوند. پیش از این برخی از تیم‌ها را می‌دیدم که تمایل داشتند بوت استرپی کار کنند و امروز که من با شما صحبت می‌کنم درآمد چند صد میلیونی آنها به پنج میلیون تومان در ماه رسیده و حالا متوجه می‌شوند چه اشتباهی کردهاند و اگر سرمایه‌گذار می‌گرفتند چقدر می‌توانست به آنها کمک کند تا به یک موجود پادشکننده‌تر تبدیل شوند.»
صندوق‌های سرمایهگذاری خطرپذیر کارشان سرمایهگذاری است و نمی‌توانند آن را متوقف کنند ولی شرایط فعلی باعث می‌شود کمی دست به عصاتر راه بروند
او ادامه می‌دهد: «بسیاری از کسب‌وکارها ورودی خود را از اینستاگرام می‌گرفتند. برای من سوال است که آیا فکر نمی‌کردند با توجه به تمام هشدارهایی که پیش از این داده شده بود، اینستاگرام در این کشور بسته خواهد شد؟ خب شما می‌توانستید روی کانال سئو و کانال‌های مشابه دیگری کار کنید. چرا فقط خودتان را بسته بودید روی شبکه‌های اجتماعی؟ بچه‌ها اشتباه می‌کنند و به جای اینکه سمت خودشان را ببینند انگشت را به سمت بیرون می‌‌برند.»
شبیری سپس به بیان نقش حاکمیت می‌پردازد و میگوید: «کار اشتباهی که حاکمیت اکنون انجام می‌دهد ارائه وام و تسهیلات مستقیم به استارت‌آپ‌هاست. وام گرفتن آن هم در شرایط فعلی که مشخص نیست چه اتفاقی خواهد افتاد، به معنای ایجاد بدهی برای استارت‌آپ‌هاست.»
او در پایان دریافت سرویس از استارت‌آپ‌ها و ارائه تسهیلات غیرمستقیم را روش بهتری برای حمایت می‌داند.
تلاش برای بقا
اگر از استارت‌آپ استودیوها و شتاب‌دهنده‌هایی که معمولاً استارت‌آپ‌ها در مراحل اولیه حیات خود با آنها سروکار دارند چند قدمی برداریم و به مجموعه‌هایی برسیم که استارت‌آپ‌های بالغ‌تر و شناخته‌شده‌تری را در پرتفوی خود دارند، شرایط ممکن است اندکی متفاوت باشد. ساختار چنین استارت‌آپ‌هایی دیگر ترد و شکننده نیست. تنومند‌ترند و در برابر توفان مقاوم‌تر اما خطر از آنها هم دور نیست. تلاش برای جان سالم به در بردن در میانه توفان باعث می‌شود شکوفه زدن، میوه دادن و رشد را فراموش کنی.
هلدینگ مکس در اکوسیستم استارتآپی ایران نام آشنایی است و استارت‌آپ‌هایی را در پرتفوی خود دارد که برخی از آنها مانند ازکی حالا یکه‌تاز حوزه فعالیت خود هستند. مکس علاوه بر اینشورتک در حوزه‌های فین‌تک، بلاک‌چین و کریپتوکارنسی، حمل‌ونقل، خریدوفروش خودرو، خدمات، نرم‌افزار و سلامت نیز حضور پررنگی دارد و درست اسفند ۱۴۰۰ بود که در نشستی با اصحاب رسانه از برنامه خود برای سرمایهگذاری روی استارت‌آپ‌ها در محدوده ۲۵۰ هزار تا یک میلیون دلار خبر داد.
حال مجتبی کیانی، معاون سرمایهگذاری این هلدینگ، در گفت‌وگو با پیوست در مورد تاثیر شرایط اخیر کشور روی استارت‌آپ‌های مکس میگوید: «برخی از کسب‌وکارهای ما مانند حوزه بیمه و سلامت که از بلوغ بیشتری برخوردارند، دچار افت کمتری شده‌اند؛ اما حوزه‌‌هایی مانند خرید خرد و وام‌دهی با افت جدی همراه بوده‌اند. عمدتاً کسب‌وکارهایی که به نیاز اصلی کاربران پاسخ می‌دهند و همچنین به یک سطح مشخصی از بلوغ رسیده‌اند، پایگاه کاربران قوی دارند و مشتریان نسبت به آنها وفادار شده‌اند با چالش‌های کمتری روبه‌رو شده‌اند با این حال اختلال اینترنت به آنها آسیب زده است.»
او ادامه می‌دهد: «این کسب‌وکارهای بزرگ‌تر و بالغ‌تر در منابع درآمدی خود دچار مشکل شده‌اند و بخش زیادی از آنها فعلاً برنامه‌های توسعه را متوقف کردهاند تا شرایط به حالت عادی برگردد و دیگر سرمایهگذاری روی سرویس‌های جدید یا محصولات جدید یا بهبود محصول فعلاً انجام نمی‌شود چون منابع درآمدی‌شان کم شده است و برخی از آنها به فکر تعدیل نیرو هستند و به بیانی ساده، در تلاش‌اند تا زنده بمانند.»
کیانی توضیح می‌دهد این هلدینگ نیز به عنوان شرکت سرمایهگذاری سعی کرده سرمایهگذاری خود را در این دو ماه محدود‌تر کند و بیشتر سمت استارت‌آپ‌هایی می‌رود که ریسک کمتری دارند؛ این یعنی ریسک‌پذیری در سرمایهگذاری خطرپذیر قطعاً کمتر شده است.
اما نکته اینجاست که تقریباً از زمان شروع اختلال اینترنت هیچ مسئول یا نهاد دولتی‌ای به طور مشخص خبری در رابطه با پایان این شرایط نابسامان منتشر نکرده است و در حدسی بدبینانه به نظر می‌رسد اختلال اینترنت، این مهمان ناخوانده، فعلاً قصد رفتن ندارد.
کیانی در پاسخ به این سوال که در صورت ثابت ماندن وضعیت، چه تغییری در فرایند کاری هلدینگ مکس ایجاد خواهد شد میگوید: «اگر وضعیت همین‌طور بماند ما امکان سرمایهگذاری نخواهیم داشت. ذات کسب‌وکارهایی که ما در آنها سرمایهگذاری کرده‌ایم وابستگی زیادی به کیفیت اینترنت دارد و بچه‌ها نمی‌توانند نه برنامه مارکتینگ داشته باشند و نه روابط عمومی. از سوی دیگر هم فضای جامعه پذیرای آن نیست و اگر شرکتی در این حوزه هزینه‌ای نیز انجام بدهد، بازخورد منفی خواهد گرفت. در صورتی که این شرایط تا چند ماه آینده ادامه پیدا کند قطعاً امکان سرمایهگذاری در این حوزه از بین خواهد رفت و همه تمرکز ما روی حفظ کسب‌وکارهای بزرگ‌تر پورتفولیو خواهد بود.»
او با اشاره به اینکه تامین مالی همیشه بخش بزرگی از مدل‌های کسب‌وکاری است تاکید می‌کند: «اگر این متوقف شود، عملاً شکل‌گیری مدل‌های کسب‌وکاری جدید و استارت‌آپ‌های جدید متوقف خواهد شد و برآورد من این است که در عرض پنج شش ماه شاهد شکست استارت‌آپ‌های خوب دیگری خواهیم بود.»
معاون سرمایهگذاری مکس در نهایت هشدار می‌دهد: «اگر فضای کشور اجازه ندهد که آنها در این حوزه فعالیت کنند، احتمالاً بخشی از بنیان‌گذاران شرکت‌های کوچک مهاجرت می‌کنند و دوباره شرکت خود را در خارج از ایران برپا خواهند کرد؛ اما در شرکت‌های بزرگ‌تر انتقال به این سادگی امکان‌پذیر نیست. حجم سرمایه‌گذاری‌ای که در این شرکت‌ها انجام شده است بسیار سنگین بوده و افراد سال‌های زیادی از عمر خود را در کارشان صرف کردهاند و هزینه انتقال به کشورهای دیگر هم بسیار بالاست و به سادگی رخ نخواهد داد و احتمالاً ریسک زیادی در سمت سرمایه‌گذار وجود دارد که بخش زیادی از سرمایه‌شان سوخت شود. در مجموع نیز سهم اکوسیستم از اقتصاد کشور کم خواهد شد، نوآوری‌های جدید متوقف می‌شود و ناامیدی برای آینده ایجاد خواهد شد.»
این مطلب در شماره ۱۰۷ پیوست منتشر شده است.
ماهنامه ۱۰۷ پیوست
ارسال دیدگاه