اجرای طرح مدیریت هوشمند توزیع یارانه آرد و نان با اما و اگرها به مرحله نهایی نزدیک می‌شود؛ سفره تک‌نفره مهیا

پروژه توزیع هوشمند یارانه آرد و نان پروژه‌ای است که استارت اولیه آن تقریباً آبان سال گذشته زده شد زمانی که دولت از بانک مرکزی خواست توزیع یارانه آرد را هوشمند و کنترل‌پذیر کند. همان زمان طرحی از سوی بانک مرکزی با عنوان سایه ارائه شد.

قرار بود آن طرح با مدیریت بانک مرکزی و با هماهنگی تمامی شرکت‌های PSP نحوه توزیع آرد و مصرف آن را کنترل کند اما گویا آن طرح نتوانست در دوره‌ای که مد نظر دولت بود به نتیجه برسد، از همین رو بانک سپه به عنوان بازوی اجرایی توزیع آرد یارانه‌ای در کشور مسئولیت اجرای این طرح را بر عهده گرفت.

چرا سایان کارت یا امید پی؟

بانک سپه دی‌ماه گذشته با راه‌اندازی سامانه فروش آرد یارانه‌ای در کشور با همکاری شرکت بازرگانی داخلی اولین قدم در زمینه توزیع هوشمند یارانه نان را برداشت. در سامانه‌ای که از سوی بانک سپه طراحی شده بود نانوایی‌ها برای اینکه آرد مورد نیاز خود را دریافت کنند باید در سامانه ثبت‌نام و میزان مصرف و در نهایت تقاضای خود را اعلام می‌کردند اما اجرای این طرح نیز نتوانست دید کاملی در خصوص نحوه توزیع و مصرف نان در اختیار بانک سپه و در نهایت دولت قرار دهد.

در نهایت آغاز جنگ میان روسیه و اوکراین از طرفی و اعلام ممنوعیت صادرات گندم و آرد از سوی هند از طرف دیگر موجب شد نگرانی دولت نسبت به نحوه توزیع و مصرف آرد و حفظ امنیت غذایی مردم افزایش یابد از همین رو پیاده‌سازی طرح مدیریت هوشمند یارانه آرد و نان با تعجیل بیشتری در دستور کار قرار گرفت.

بانک سپه نیز برای تسریع در اجرای پروژه تصمیم گرفت با کمک PSP زیرمجموعه خودش فراپردازان آروند امید که نام تجاری‌اش را از سایان کارت به امیدپی تغییر داده اقدام به اجرای کامل طرح تا مشخص شدن مصرف‌کننده نهایی نان کند.

به نظر می‌رسد بانک سپه برای اینکه بتواند پروژه را به ساده‌ترین شکل ممکن کنترل و هدایت کند تصمیم گرفته به صورت مستقیم با PSP طرف قرارداد خود همکاری کند چراکه این پروسه بسیار ساده‌تر از همکاری با تمامی شرکت‌های PSP است.

هرچند مجریان طرح می‌گویند پیشنهاد همکاری به سایر شرکت‌های PSP نیز ارائه شد اما از آنجا که آنان علاقه‌ای به تغییر تجهیزات خود نداشتند و در اصل تغییر تجهیزات هزینه سربار زیادی برای آنها به همراه دارد از سویی تراکنش‌های خرید نان نیز جزو تراکنش‌های بی‌کیفیت و با کارمزد پایین است و در نهایت سودی برای شرکت‌های PSP ندارد، طبیعی است که علاقه‌ای به اجرایی شدن آن نداشتند.

آیا پروژه سودآور است؟

شرکت فراپردازان آروند امید یا امید پی جزو شرکت‌های PSP است که در گزارش شاپرک از نظر تعداد تراکنش‌ها تاکنون در انتهای جدول تعداد تراکنش‌های شرکت‌های PSP قرار داشت اما بررسی گزارش فروردین تا تیرماه شاپرک نشان می‌دهد تعداد تراکنش‌های این شرکت به ترتیب در ماه‌های مختلف افزایش یافته است.

سهم تعداد تراکنش‌های این شرکت از کل تراکنش‌های دستگاه‌های کارتخوان در فروردین‌ماه به۰.۹۷ درصد، در اردیبهشت‌ماه ۰.۹۹ درصد، در خردادماه ۱.۷۷ درصد و در تیرماه به ۵.۳۷ درصد می‌رسد که در مقایسه با ماه قبل از خود طبق گزارش شاپرک ۳.۶ درصد رشد در تعداد تراکنش‌ها را نشان می‌دهد. این در حالی است که تعداد تراکنش‌های سایر شرکت‌های پی‌اس‌پی کاهش یافته و تنها تعداد تراکنش‌های این شرکت است که به میزان قابل توجهی افزایش یافته است (جدول مقایسه تعداد تراکنش‌ها در چهار ماه فروردین، اردیبهشت، خرداد و تیر).

شاید یکی از دلایل کاهش تعداد تراکنش‌های انجام‌شده روی کارتخوان‌ PSP‌ها حذف تراکنش‌های نان از روی کارتخوان‌ها باشد.

با وجود این، مجریان طرح، اجرای انحصاری این پروژه در نانوایی‌های کشور را منجر به سودآوری این پروژه نمی‌دانند چراکه به عقیده آنان میانگین مبلغ تراکنش‌های نان ۱۰ هزار تومان است و از این میزان یک درصد آن هزینه تراکنش است که ۲۵ صدم درصد آن نیز سهم شاپرک از کارمزد است. در اصل امید پی به ازای هر تراکنش نان بین ۵۰ تا ۷۰ تومان درآمد خواهد داشت. این در حالی است که تراکنش‌های بالای ۲۵ هزار تومان درآمدی نزدیک به ۲۰۵ تومان برای شرکت ارائه‌دهنده خدمات خواهد داشت. از سویی هزینه بالای رول کاغذ دستگاه‌های کارتخوان یکی دیگر از دلایلی است که از نظر مجریان طرح جلوی سودآوری این طرح را می‌گیرد. در شرایط کنونی سالانه هزینه رول کاغذ مصرفی دستگاه‌های کارتخوان را ۶۰ میلیارد تومان تخمین زده‌اند.

یکی از خصوصیات‌های تراکنش‌های خرد که تراکنش‌های حمل‌ونقل عمومی و خریدهای روزمره به‌خصوص نان را شامل می‌شود تعداد بالای تراکنش‌ها و تقریباً دائمی بودن آنهاست. در اصل هرچند حاشیه سود یا کارمزد این تراکنش‌ها پایین است اما تعداد قابل توجه آنان می‌تواند در نهایت منجر به سودآوری طرح شود. در واقع شرکت فراپردازان آروند امید یک تعداد تراکنش نان را به صورت همیشگی برای خود ثبت کرده است.

از سویی اجرای پروژه پرداخت‌های خرد روی بسترهای آفلاین و کیف‌پول‌ها نیز به دلیل هزینه بالای تراکنش‌های آنلاین است که این موضوع در شرایط فعلی برای پروژه نان مد نظر قرار نگرفته است.

هزینه کاغذ و نیز هزینه نگهداری شبکه به صورت آنلاین بسیار بالاست در صورتی که اگر اجرای این پروژه روی بسترهای آفلاین امکان‌پذیر بود بخشی از هزینه‌ها کاهش می‌یافت. گرچه مجریان طرح می‌گویند استفاده و فراگیر شدن کیف ‌پول الکترونیکی برای خرید نان را نیز پیش‌بینی کرده‌اند تا افراد بتوانند از طریق کیف ‌پول و کیوآرکدهای تعریف‌شده اقدام به خرید نان کنند اما به دلیل فراگیر بودن استفاده از کارت در سراسر کشور و آشنایی بیشتر مردم با آن در مرحله اول اقدام به استفاده از شبکه کارت کرده‌اند.

یکی از انتقادات واردشده به این طرح استفاده انحصاری از امید پی در اجرای طرح است هرچند به ظاهر به دلیل همکاری نزدیک بانک سپه و امید پی این انتخاب طبیعی است اما به نظر می‌رسد گستردگی طرح به ‌حدی است که امکان استفاده از سایر شرکت‌های پرداخت الکترونیکی نیز وجود دارد.

البته مجری طرح اجرای انحصاری طرح را به صورت کامل رد می‌کند چراکه به عنوان پشتیبان PSPهای سداد، به‌پرداخت و ایران‌کیش قرار است با این پی‌اس‌پی همکاری کنند. قرار است پی‌اس‌پی‌های این شرکت‌ها به عنوان پشتیبان در نانوایی‌ها حضور داشته باشند و در صورت بروز مشکل در شبکه امکان سرویس‌دهی قطع نشود و خرید نان از طریق این دستگاه‌ها امکان‌پذیر باشد.

البته به نظر می‌رسد انتخاب این شرکت‌ها به عنوان پشتیبان بیشتر از نظر حفظ امنیت در خرید نان و ایجاد آرامش نسبی در این فرایند است چراکه به هر حال ممکن است شبکه شرکت فراپردازان آروند امید مانند هر شرکت PSP دیگر برای دقایق یا لحظاتی قطع یا با مشکل مواجه شود، طبیعی است که در آن دوره سرویس‌دهی از طریق این شرکت ممکن نخواهد بود و وجود شبکه موازی لازم است.

این پروژه چگونه عمل می‌کند؟

دستگاه‌های کارتخوان نصب‌شده در نانوایی‌ها درست مانند کنتور خرید نان عمل می‌کنند. هر کدام از دستگاه‌ها به صورت کامل میزان نان خریداری‌شده را ثبت می‌کنند و نانوا مابه‌ازای آن آرد دریافت می‌کند، از همین روست که از این پس امکان استفاده از پول نقد در نانوایی‌ها وجود ندارد و همه تراکنش‌ها باید روی POS اصلی کشیده شود مگر اینکه اختلالی پیش آمده بود.

کارتخوان‌های نصب‌شده در نانوایی‌ها موجب شناسایی و برآورد عملکرد نانوا می‌شود از سویی خریداران نان را نیز شناسایی می‌کند. از همین روست که مجری معتقد است تمامی فرادها و تقلب‌ها روی شبکه قابل شناسایی است و اگر در نانوایی تقلبی صورت گیرد، کاملاً قابل شناسایی است هرچند شاید در ابتدا از آن چشم‌پوشی کنند.

محمد جلال، مشاور وزیر اقتصاد، در خصوص عملکرد این طرح می‌گوید: «در سمت مردم اتفاق ویژه‌ای مشاهده نخواهیم کرد؛ یعنی نه افرایش قیمت نان و نه محدودیت خرید نان توسط مردم نخواهیم داشت و حتی ابزار خاصی تحت عنوان کارت نان یا چیزی شبیه این برای مردم وجود ندارد، به این معنی که مردم با کارت بانکی خودشان از هر بانکی که باشد، مثل سابق خرید نان را با همان نرخ سابق انجام می‌دهند. فقط از سمت کارتخوان‌های هوشمند، یا بستر پرداخت هوشمندی که به این سامانه متصل است، تغییر اتفاق می‌افتد و عملکرد نانوا سنجیده شده و قابل ارزیابی می‌شود، با این رویکرد بحث ما این است که دسترسی به آرد یارانه‌ای یا یارانه آرد، منوط به میزان عملکرد فروش نان به مردم است.»

طبق گفته او، قبلاً یک سهمیه آرد مشخص به نانوا داده می‌شد ولی دیگر بررسی نمی‌شد که آیا برای آن عملکردی وجود دارد یا خیر؛ یعنی آنها نمی‌توانستند خروجی را بسنجند، این زیرساخت در فاز نخست خود که بحث استقرار سامانه‌های پرداخت هوشمند است، سنجش عملکرد نانوایان را انجام می‌دهد.

از همین رو سهمیه آرد برای نانوایان متعهد در این طرح به تدریج برداشته می‌شود و هزینه بالای اجاره نانوایی که ناشی از سهمیه آرد بوده است، به آرامی کاهش پیدا می‌کند و همچنین هزینه مجوز به مرور کم می‌شود و به سمت صفر حرکت می‌کند.

به گفته جلال، این طرح با دو رویکرد در فاز دوم خود پیگیری خواهد شد؛ یا آرد یارانه‌ای مبتنی بر عملکرد اختصاص می‌یابد یا آرد و گندم به نرخ آزاد تغییر قیمت پیدا می‌کند و به ازای عملکرد، مابه‌التفاوت آن به نانوا پرداخت می‌شود، ولی از سمت مردم هیچ تغییری نداریم و هیچ جهش قیمتی یا هزینه‌ای به مردم وارد نمی‌شود. او تاکید می‌کند: «برای مردم اصولاً ما محدودیت یا مفهومی تحت عنوان سهمیه نان نداریم، وقتی می‌گوییم سهمیه، یعنی یک قیمت نان اصطلاحاً ترجیحی و یک قیمت آزاد نان داریم و کلاً رویکرد طرح، رویکرد مدیریت داده‌محور است.»

جلال می‌گوید: «ما از همان میانگین عملکرد نانوایان یا میانگین عملکرد خریداران، الگوی متوسط را استخراج می‌کنیم و فعالیت کردن حوالی این الگو را متعارف می‌دانیم؛ اما فاصله گرفتن از این الگو قاعدتاً متعارف نخواهد بود، یعنی نانوایی که احیاناً بخواهد تقلب کند و با یک کارت چند بار تراکنش خرید بزند یا بیش از حد تراکنش‌های غیرواقعی در کارتخوان انجام دهد، با یک تحلیل داده ساده، استخراج می‌شود و تراکنش‌های غیرمعمول از مابه‌التفاوتی که قرار است به او پرداخت شود یا آرد یارانه‌ای که قرار است مابه‌التفاوت آن به نانوا پرداخت شود، حذف خواهد شد.»

برآوردها نشان می‌دهد پیش از اجرای این طرح روزانه حدود هفت میلیون تراکنش خرید نان از طریق دستگاه‌های کارتخوان سراسر کشور ثبت می‌شد حال این رقم به حدود ۶ میلیون تراکنش در طول روز رسیده است هرچند در صورت نهایی شدن اجرای طرح احتمال افزایش این میزان وجود خواهد داشت.

شرکت تامین‌کننده کارتخوان چگونه انتخاب شد؟

اردیبهشت ۱۴۰۱ زمانی که واگذاری قطعی پروژه به امید پی نهایی شد، این شرکت طی نامه‌ای به شرکت‌های تولیدکننده و تامین‌کننده کارتخوان (توسن‌تکنو، فناپ‌تک و تندر نور) از آنها خواست نسبت به تامین POS مورد نیاز پروژه، در حدود ۱۰۰ هزار کارتخوان، در یک دوره زمانی دوماهه اقدام کنند. در این میان شرکت توسن‌تکنو آمادگی خود را برای تامین این تجهیزات در این دوره زمانی اعلام کرد.

طبق گفته محمد مظاهری مدیرعامل شرکت توسن‌تکنو، این شرکت حدود ۴۰ هزار دستگاه کارتخوان اندرویدی برای پروژه دیگری تولید کرده بود که با توجه به اهمیت این پروژه، این میزان تولید به صورت کامل در اختیار طرح هوشمندسازی یارانه نان قرار گرفت. همچنین برای تولید فوری مابقی کارتخوان‌های مورد نیاز این طرح برنامه‌ریزی تولید برای سه شیفت کاری انجام شد و همکاران سایت تولید این شرکت طی مدت محدود، موفق به تولید بخش دیگری از سخت‌افزارهای مورد نیاز طرح شدند.

او اضافه می‌کند در ابتدا در نظر داشتند کلیه نیازهای طرح را در داخل کشور تولید کنند، اما با توجه به محدودیت زمانی تعیین‌شده از طرف کارفرما، مجبور به واردات بخشی از تجهیزات شدند. این در حالی بود که واردات کارتخوان به‌ صورت کامل ممنوع و تامین آن از خارج کشور، نیازمند دریافت مجوز ویژه از وزارت صمت بود. آن‌گونه که مدیرعامل توسن‌تکنو می‌گوید، در ابتدا قرار بود واردات این میزان را خود مجری طرح انجام دهد، اما در نهایت مقرر شد توسن‌تکنو با همکاری شریک تجاری خارجی خود، تامین این بخش قرارداد را نیز با قید فوریت بر عهده بگیرد.

بنا بر گفته مظاهری، از جمله مزیت‌های این دستگاه کارتخوان، اتصال آن به پلتفرم TECHSTORE است. این پلتفرم این امکان را فراهم می‌کند که در عرض چند دقیقه، نرم‌افزار کارتخوان به‌روزرسانی شود یا اگر ماژولی از کارتخوان نیاز به فعال ‌شدن یا غیرفعال‌ شدن داشته باشد، از راه دور اعمال شود.

‌اکنون بستری در اختیار امید پی قرار گرفته است که از طریق آن می‌تواند به صورت کامل و لحظه‌ای شبکه سخت‌افزاری توزیع نان در سراسر کشور را کنترل کند و اگر برای سخت‎افزار هر کدام از نانوایی‌ها مشکلی پیش آمد، بتواند به سادگی و از راه دور آن مشکل را برطرف کند.

طبق گفته مجریان طرح، نرم‌افزار نصب‌شده روی کارتخوان‌ها تاکنون در پنج نوبت به‌روز شده است و قابلیت ایجادشده از طریق این پایانه‌های پرداخت الکترونیکی اندرویدی موجب شده در عرض چند دقیقه به سادگی بتوانند تمامی کارتخوان‌ها را به صورت همزمان بدون مراجعه حضوری، به‌روز کنند.

رقبا چه می‌گویند؟

هرچند مجری طرح می‌گوید در اردیبهشت‌ماه به صورت همزمان به تمامی شرکت‌های فعال در این زمینه اعلام نیاز کرده است اما شاهین جوانمردی، قائم‌مقام فناپ تک، می‌گوید امید پی باید به عنوان یک شرکت تقریباً دولتی این پروژه را در قالب یک مناقصه واگذار می‌کرد؛ در اصل وقتی امید پی اعلام نیاز کرد که شرکت رقیب ما تجهیزاتش در گمرک بود.

طبق گفته او، فرایند ثبت سفارش تا واردات تجهیزات یک فرایند زمان‌بر است و به سادگی قابلیت اجرا شدن ندارد. از سویی جوانمردی می‌گوید پیشتر یعنی تقریباً در دی‌ماه شرکت فراپردازان آروند امید مناقصه‌ای برای خرید پنج هزار دستگاه کارتخوان اندرویدی برگزار کرده بود که در آن مناقصه این شرکت برنده شده بود اما از آن زمان با وجود اینکه دستگاه‌های تولیدی را به این شرکت در موعد مقرر تحویل دادند هیچ اعلام نیازی برای اجرای این پروژه به آنها نشده بود.

او نوک پیکان انتقادش را به سمت شرکت فراپردازان آروند امید می‌گیرد چراکه این شرکت به عنوان یکی از شرکت‌های زیرمجموعه بانک دولتی باید برای واگذاری چنین طرح بزرگی مناقصه برگزار می‌کرد.

جایگاه‌ پلتفرم‌های آنلاین خرید نان کجاست؟

شاید تجهیز نانوایی‌ها به دستگاه‌های کارتخوان در یک دوره زمانی برای ساماندهی توزیع آرد مناسب باشد اما بسیاری از افراد مخصوصاً در شهرهای بزرگ اقدام به خرید نان از طریق پلتفرم‌های خرید نان مانند اسنپ‌فود می‌کنند، حال باید شرایطی مهیا کنند تا اتصال این پلتفرم‌ها نیز به این سامانه میسر شود؛ مجریان طرح می‌گویند اقدامات و جلسات اولیه برای اتصال این پلتفرم‌ها به سامانه مدیریت هوشمند توزیع آرد و نان یا مهیا انجام شده است و به زودی اجرایی می‌شود.

رئیس هیات مدیره اسنپ‌فود در این خصوص می‌گوید مذاکرات اولیه صورت گرفته است و آنها باید تغییراتی در پلتفرم خود ایجاد کنند.

مهرداد عبدالرزاق بیشترین چالش در اجرای طرح را شناسایی افرادی عنوان می‌داند که قرار است خرید نان انجام دهند. طبق گفته او، اتصال تامین‌کنندگان و فروشگاه‌ها و نانوایی‌ها به پلتفرم آسان است و فقط باید استانداردسازی میان چگونگی تعریف نانوایی‌ها در پلتفرم اسنپ با سامانه مهیا انجام شود. چراکه آنها با کد اتحادیه در سامانه ثبت شده‌اند در حالی که در سامانه اسنپ با یک کد سیستمی.

عبدالرزاق چالش اصلی را شناسایی کاربران یا خریداران نان می‌داند چراکه تاکنون این شناسایی با انجام تراکنش و از طریق شبکه بانکی صورت می‌گرفت حال برای اینکه بخواهند از نان یارانه‌ای استفاده کنند باید پلتفرم نیز به نوعی آنان را احراز هویت کند.

به گفته او ‌اکنون اسنپ‌فود در حال اعمال تغییرات روی پلتفرم خودش است تا امکان دسترسی به نان یارانه‌ای را برای مشتریانش فراهم کند. او اظهار امیدواری می‌کند که امکان اتصال به زودی فراهم شود.

آنچه از طرح هنوز مشخص نیست؟

اجرای طرح مدیریت هوشمند یارانه آرد و نان با نصب تقریباً ۸۰ هزار دستگاه کارتخوان در نانوایی‌هایی سراسر کشور تقریباً به مراحل پایانی خود رسیده است و به گفته مجریان طرح، طبق دستور رئیس‌جمهور، این دستگاه‌ها قرار است نه تنها در نانوایی‌های آزادپز بلکه در نان فانتزی‌فروشی‌ها نیز نصب شود تا بتوان به صورت کامل میزان مصرف آرد کشور را رصد کرد. با وجود این، هنوز مشخص نیست تکلیف پوزهای موجود در نانوایی‌ها چه خواهد شد.

اگرچه گفته شده ‌اکنون دستگاه‌های پوز سه پی‌اس‌پی به‌پرداخت، سداد و ایران‌کیش قرار است به عنوان پشتیبان در نانوایی‌ها حضور داشته باشند اما تکلیف دستگاه‌های کارتخوان سایر شرکت‌ها چه خواهد شد؟ و آیا سایر شرکت‌های PSP می‌توانند وارد اجرای این طرح شوند؟