۶۵ درصد قراردادهای سرمایه‌گذاری و ۷۳ درصد سرمایه‌گذاران خطرپذیر در تهران متمرکز هستند

به گزارش پیوست، بر اساس داده‌های «گزارش تأمین مالی زیست‌بوم فناوری و نوآوری ایران»، تعداد اعضای انجمن نهادهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر تا پایان سال ۱۴۰۳ به ۱۶۴ عضو رسیده است. این اعضا در چند گروه اصلی طبقه‌بندی شده‌اند. طبق این طبقه‌بندی حدود یک‌سوم اعضا صندوق‌های پژوهش و فناوری، یک‌سوم شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر ثبت‌شده به‌صورت سهامی خاص و مابقی شامل سکوهای تأمین مالی جمعی، صندوق‌های جسورانه بورسی و نهادهای ارزش‌گذار (اعتبارافزارها) هستند. همچنین گروهی از اعضا در قالب عنوان شتابدهنده‌ها در گزارش شناسایی شده‌اند.

بررسی سرمایه ثبتی اعضای انجمن نشان می‌دهد مجموع سرمایه اعضا در سال گذشته از مرز ۱۷ هزار میلیارد تومان عبور کرده است (این عدد سال قبل ۱۰ همت بود) که حدود ۸۴ درصد آن متعلق به بخش غیردولتی است.

از نظر جغرافیایی، تمرکز اعضای انجمن سرمایه‌گذاری به‌طور محسوسی در استان تهران است و این استان رتبه نخست را از نظر تعداد نهادهای تخصصی فعال در زیست‌بوم نوآوری و فناوری در اختیار دارد. پس از تهران، استان‌های اصفهان و خراسان رضوی در رتبه‌های دوم و سوم قرار گرفته‌اند.

در بخش عملکرد مالی، داده‌های گزارش نشان می‌دهد میزان سرمایه‌گذاری اعضای انجمن در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال قبل رشد قابل‌توجهی داشته است. حجم سرمایه‌گذاری از ۳ هزار و ۲۰۲ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۲ با رشد ۴۰۵ درصدی به بیش از ۱۶ هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۳ رسیده است.

تفکیک نوع سرمایه‌گذاری اعضای انجمن نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۳ سه نوع اصلی از سرمایه‌گذاری در میان اعضا رایج بوده است. نخست، سرمایه‌گذاری مستقیم که بیشترین سهم را در میان انواع سرمایه‌گذاری‌ها به خود اختصاص داده است. در این روش، اعضای انجمن از طریق تزریق مستقیم منابع مالی و در ازای تملک سهام، در شرکت‌های فناور سرمایه‌گذاری کرده‌اند. حجم این نوع سرمایه‌گذاری در سال ۱۴۰۳ بالغ بر ۱۱ هزار و ۴۳۶ میلیارد تومان برآورد شده است.

نوع دوم، سرمایه‌گذاری در پروژه‌ها است؛ در این مدل، سرمایه‌گذاران بدون تملک سهام و صرفاً از طریق مشارکت در سود و زیان پروژه‌ها وارد می‌شوند. مجموع سرمایه‌گذاری در این بخش برابر با ۳ هزار و ۴۸۹ میلیارد تومان بوده است.

نوع سوم، سرمایه‌گذاری خطرپذیر غیرمستقیم سومین نوع از سرمایه‌گذاری اعضای انجمن به شمار می‌رود که از طریق ایجاد نهادهای تخصصی سرمایه‌گذاری و صندوق‌های مشترک انجام می‌شود. حجم سرمایه تخصیص‌یافته به این بخش در سال ۱۴۰۳ حدود ۱ هزار میلیارد تومان گزارش شده است.

پروژه برای صندوق‌ها، سهام برای سرمایه‌گذاران خطرپذیر

بررسی گرایش اعضای انجمن به انواع سرمایه‌گذاری نشان می‌دهد الگوی انتخاب روش سرمایه‌گذاری در میان گروه‌های مختلف متفاوت است. صندوق‌های پژوهش و فناوری عمدتاً سرمایه‌گذاری در پروژه‌ها را ترجیح داده‌اند، در حالی که شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر بیشترین تمرکز خود را بر سرمایه‌گذاری مستقیم در شرکت‌ها گذاشته‌اند.

یکی از نکات کلیدی گزارش، تغییر اولویت در سرمایه‌گذاری‌های غیرمستقیم طی سال‌های اخیر است. در سال ۱۴۰۳ اولویت اصلی سرمایه‌گذاری اعضای انجمن در گروه سرمایه‌گذاری غیرمستقیم ایجاد سکوهای تامین مالی جمعی بوده در صورتی که در سال‌های قبل صندوق‌های جسورانه بورسی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری شرکتی (CVC) قرار داشت. اما در سال ۱۴۰۳، برای نخستین بار سکوهای تأمین مالی جمعی به عنوان اولویت اصلی سرمایه‌گذاری غیرمستقیم اعضای انجمن معرفی شده‌اند؛ تغییری که نشان‌دهنده حرکت به سمت ابزارهای نوین و مردمی‌تر تأمین مالی در زیست‌بوم نوآوری کشور است.

با وجود رشد قابل‌توجه در حجم سرمایه‌گذاری‌ها و تنوع ابزارهای مالی، این گزارش تأکید می‌کند که چالش اصلی انجمن همچنان مسئله «خروج از سرمایه‌گذاری‌ها» است. زیرساخت‌های خروج و بازگشت سرمایه در اکوسیستم نوآوری کشور هنوز به بلوغ نرسیده و همین مسئله موجب شده است بازدهی سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر در ایران نسبت به میانگین جهانی پایین‌تر باقی بماند.

چالش خروج از سرمایه‌گذاری

بر اساس این گزارش، در سال ۱۴۰۳ هیچ خروجی از طریق «بازار سرمایه» برای اعضای انجمن ثبت نشده است. مجموع خروج‌های انجام‌شده در این سال ۲۲۱ میلیارد تومان بوده که با توجه به حجم کل سرمایه‌گذاری اعضا، رقم قابل‌توجهی محسوب نمی‌شود. گزارش تأکید می‌کند که نبود زیرساخت‌های لازم برای خروج از سرمایه‌گذاری و نبود نقش‌آفرینی مؤثر نهادهای دولتی و رگولاتورها در این زمینه، یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی توسعه بازار سرمایه خطرپذیر کشور است.

در حوزه تسهیلات، اعضای انجمن در سال ۱۴۰۳ رشد ۴۳ درصدی را تجربه کرده‌اند و میزان کل تسهیلات اعطایی به ۸ هزار و ۳۷۶ میلیارد تومان رسیده است.
به دلیل محدودیت‌های قانونی و دسترسی دشوار به منابع بانکی، اعضای انجمن برای پرداخت این تسهیلات ناچارند یا از منابع داخلی خود استفاده کنند، یا از طریق کارگزاری دستگاه‌های دولتی و شرکت‌های خصوصی منابع مورد نیاز را تأمین کنند. داده‌های گزارش نشان می‌دهد ۴۷ درصد از کل منابع پرداختی از محل منابع داخلی سهام‌داران اعضای انجمن تأمین شده است و تنها ۲۱ درصد از سوی نهادهای تخصصی همچون صندوق نوآوری و شکوفایی، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و پارک‌های علم و فناوری فراهم شده است.

در بخش نحوه اعطای تسهیلات نیز نکته قابل توجهی مطرح شده است. بر اساس گزارش، ۸۲ درصد از تسهیلات پرداختی توسط صندوق‌های پژوهش و فناوری صرفاً با اخذ چک یا سفته ارائه شده است. این موضوع نشان می‌دهد که تسهیلات‌دهی در میان اعضای انجمن با کمترین تشریفات و ساده‌ترین روش‌های ممکن انجام می‌شود تا روند حمایت از شرکت‌های فناور تسهیل شود.

 رشد صدور ضمانت‌نامه

در بخش ضمانت‌نامه‌ها، بر اساس داده‌ها، اعضای انجمن در این سال ۴۵ هزار میلیارد تومان ضمانت‌نامه صادر کرده‌اند که نسبت به سال قبل ۱۲۳ درصد رشد کرده است.
در این بخش مشابه با بخش تسهیلات، حدود ۹۰ درصد ضمانت‌نامه‌ها صرفاً با دریافت چک یا سفته صادر شده‌اند. بیشترین نوع ضمانت‌نامه صادرشده مربوط به تعهد پرداخت است که در میان انواع ضمانت‌نامه، کم‌ریسک‌ترین نوع محسوب می‌شود.

گزارش تأکید دارد که شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور هنوز از امکان صدور ضمانت‌نامه‌های گمرکی محروم هستند؛ در حالی که قانون «جهش تولید دانش‌بنیان» به‌صراحت این امکان را مجاز دانسته است.

از منظر ریسک، داده‌ها نشان می‌دهد که نرخ نکول ضمانت‌نامه‌های صادره بسیار پایین بوده و تنها ۰.۴۳ درصد از کل ضمانت‌نامه‌های صادرشده تاکنون منجر به نفوذ (یعنی پرداخت خسارت از سوی صندوق صادرکننده) شده‌اند.

 تأمین مالی جمعی؛ ابزار نوین رشد

در بخش جدیدی از گزارش، عملکرد سکوهای تأمین مالی جمعی مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس داده‌های گردآوری‌شده از تمامی سکوهای دارای مجوز، حجم تأمین مالی جمعی در سال ۱۴۰۳ بیش از سه برابر سال قبل رشد داشته و به ۱۲ هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان رسیده است.

برآورد انجمن نشان می‌دهد حدود ۲۵ درصد از کل تأمین مالی انجام‌شده (معادل ۳۲۰۰ میلیارد تومان) به طرح‌های متعلق به شرکت‌های دانش‌بنیان اختصاص داشته است.

توسعه مجوزدهی به سکوها نیز از نکات مهم گزارش است: در سال ۱۳۹۹ تنها ۴ مجوز برای سکوهای تأمین مالی جمعی صادر شده بود که از این میان فقط دو سکو فعال بودند؛ اما تا پایان سال ۱۴۰۳ تعداد مجوزها به ۴۳ مورد افزایش یافته است. از این میان، ۱۹ سکو عضو انجمن هستند و در حوزه نوآوری و فناوری فعالیت می‌کنند.

طبق داده‌های این گزارش، تعداد سرمایه‌گذاران فعال در سکوهای تأمین مالی جمعی در سال ۱۴۰۳ به ۱۳۵ هزار سرمایه‌گذار تامین مالی جمعی رسیده است؛ رقمی که نسبت به سال قبل رشد ۱۵۰ درصدی را نشان می‌دهد.

از منظر نسبت سرمایه‌گذار به طرح نیز رشد محسوسی دیده می‌شود؛ به‌طوری‌که تعداد سرمایه‌گذاران در هر طرح از میانگین ۱۵۲ نفر در سال ۱۴۰۲ به ۱۷۵ نفر در سال ۱۴۰۳ افزایش یافته است. این تغییر،نشان از مشارکت فعال‌تر سرمایه‌گذاران حقیقی در طرح‌های نوآورانه است.

ضمانت برای اصل سرمایه در طرح‌های جمع‌سپاری

گزارش همچنین به موضوع تضمین اصل سرمایه در طرح‌های تأمین مالی جمعی پرداخته است. بر اساس داده‌های ارائه‌شده، ۳۶ درصد از ضمانت‌نامه‌هایی که سکوهای تأمین مالی جمعی برای طرح‌های خود دریافت کرده‌اند توسط صندوق‌های پژوهش و فناوری صادر شده است. این امر بیانگر نوعی هم‌افزایی درون‌زیست‌بومی میان صندوق‌های پژوهش و فناوری و سکوهای تأمین مالی جمعی است.

همچنین ۴۰ درصد از ضمانت‌نامه‌ها توسط بانک‌ها صادر شده است؛ موضوعی که حکایت کننده ورود تدریجی نظام بانکی به حمایت از ابزارهای نوین تأمین مالی است.

در جمع‌بندی عملکرد سال ۱۴۰۳، داده‌های «گزارش تأمین مالی زیست‌بوم فناوری و نوآوری ایران» نشان می‌دهد که مجموع فعالیت اعضای انجمن و نهادهای تخصصی فعال در زیست‌بوم نوآوری در چند حوزه کلیدی به شرح زیر بوده است:

در حوزه سرمایه‌گذاری خطرپذیر و مستقیم، حجم سرمایه‌گذاری اعضا به حدود ۱۶ هزار و ۶۹۰ میلیارد تومان رسیده است.در حوزه تسهیلات اعطایی، اعضای انجمن در مجموع ۸ هزار و ۳۷۶ میلیارد تومان تسهیلات پرداخت کرده‌اند.در بخش ضمانت‌نامه‌ها، حجم صدور ضمانت‌نامه‌های اعضای انجمن در سال ۱۴۰۳ به ۴۵ هزار و ۱۵۳ میلیارد تومان رسیده.

در حوزه ارزش‌گذاری  بر اساس برآوردها، شرکت‌های تخصصی ارزش‌گذاری در سال ۱۴۰۳ روی پروژه‌های دانش‌بنیان و فناورانه در مجموع ۳۱ هزار میلیارد تومان ارزش‌گذاری انجام داده‌اند. این بخش یکی از حوزه‌های نوپای زیست‌بوم مالی نوآوری است که انتظار می‌رود در سال‌های آینده به‌صورت دقیق‌تر و گسترده‌تر مورد پایش قرار گیرد.

در بخش تأمین مالی جمعی مختص زیست‌بوم نوآوری، حجم کل تأمین مالی انجام‌شده ۶ هزار میلیارد تومان گزارش شده است.

دانلود گزارش تامین مالی زیست بوم فناوری و نوآوری ایران