برخورد سیاست‌زده با ماینینگ؛ روایت وارونه وزارت نیرو و توانیر از استخراج و ناترازی انرژی

به گزارش پیوست، در نخستین روزهای تابستان ۱۴۰۴، همزمان با اوج‌گیری مصرف برق و هشدارهای مکرر درباره احتمال خاموشی، بار دیگر موضوع استخراج رمزارزها مطرح شد. مسئولان وزارت نیرو و شرکت توانیر، در صحبت‌های رسمی و رسانه‌ای، از مصرف چند هزار مگاواتی برق توسط ماینرهای غیرقانونی سخن گفتند و آن را عامل مهمی در ناترازی برق کشور دانستند.

توانیر در اسفند ۱۴۰۳ ادعا کرد که استخراج غیرمجاز رمزارزها در ایران حدود ۳ هزار مگاوات برق مصرف می‌کند؛ عددی معادل مصرف کل سه نیروگاه اتمی بوشهر است. این در حالی بود توانیر در زمان‌های مختلف خبر از کشف تعداد قابل توجهی دستگاه ماینر می‌داد. در یکی از این خبرها محمداله داد، معاون انتقال و مجری طرح رمز ارز توانیر، از کشف ۳۰۰ هزار ماینر فعال غیرمجاز با مصرف هزار مگاوات خبر داده بود.

این اعداد، به سرعت در تیتر رسانه‌ها تکرار می‌شدند. اخباری با عنوان‌هایی چون «ماینرها متهم اصلی خاموشی» دست به دست شد و حتی منابع غیرتخصصی مانند پیچ باشگاه پرسپولیس هم از ماینینگ به عنوان «برق آشام منابع ملی» اسم برد که باعث خاموشی‌ها شده است.

اخیرا با افت نرخ هش شبکه بیت‌کوین همزمان با قطعی اینترنت موضوع سهم پنج درصدی ایران از شبکه دوباره مطرح شده است و مدیران دستگاه‌های اجرایی هم با استناد به همین موضوع آمار رسمی در مورد میزان ماینینگ در ایران ارائه می‌دهند. آماری که خیلی زود به دست کانال‌ها و برخی رسانه‌ها دچار بزرگ‌نمایی رسانه‌ای و حتی سهم ماینینگ ایران از شبکه بیت‌کوین را تا ۲۰ درصد هم اعلام کردند.

این تمرکز رسانه‌ها بر چهره‌ای «سیاه و پرمصرف» از ماینینگ، دقیقا همان چیزی‌ست که دستگاه اجرایی برای مدیریت افکار عمومی در میانه یک بحران ساختاری به آن نیاز دارد. اما داده‌ها روایت دیگری دارند. مسیح علوی پژوهشگر حوزه ماینینگ و بلاکچین در گزارشی به تحلیل داده‌های مرتبط با این اتفاقات پرداخته است.

روایت داده‌محور؛ چه چیزی واقعا اتفاق افتاد؟

علوی در این گزارش گفته: تحلیل‌ها نشان می‌دهد که قطعی‌های اینترنت در ایران، در حالی که تأثیر محلی قابل توجهی داشت، تنها با بخش کوچکی از کاهش هش‌ریت جهانی همزمان بود، که این امر به عوامل سیستمی گسترده‌تری اشاره دارد. عملیات استخراج در آمریکای شمالی به دلیل افزایش قیمت برق و الزامات کاهش مصرف در طول موج‌های گرما، با افزایش هزینه‌های عملیاتی مواجه شد. بحران انرژی داخلی ایران، که با نیروگاه‌های ناکارآمد، تلفات قابل توجه شبکه انتقال و توزیع، و کسری مزمن عرضه برق مشخص می‌شود، یک آسیب‌پذیری اساسی را نشان می‌دهد که استخراج غیرقانونی ارزهای دیجیتال، با وجود سهم نسبتاً کوچک خود، استخراج غیرقانونی ارزهای دیجیتال، با وجود سهم اندک خود، اغلب به‌طور نامتناسبی در کانون توجه قرار می‌گیرد و مسائل زیرساختی واقعی را به حاشیه می‌راند.

براساس داده‌های این گزارش که در اختیار پیوست قرار گرفته، کاهش قابل توجه هش‌ریت جهانی که از اواسط ژوئن ۲۰۲۵ مشاهده شد، صرفاً به درگیری ایران و رژیم تجاوزکار اسرائیل یا قطعی‌های اینترنت ایران قابل انتساب نیست. در حالی که این رویدادها با بخشی از کاهش هم‌زمان بودند و احتمالا بر ماینرهای ایرانی تأثیر گذاشتند، بخش قابل توجهی از کاهش قبلاً به دلیل سایر عوامل اقتصادی و محیطی جهانی در حال وقوع بود.

همچنین گفته شده: گزارش‌ها نشان می‌دهد که “تنها کمی کمتر از ۳ درصد از کل کاهش هش‌ریت دقیقاً با رویدادهای اخیر در ایران همزمان بوده است” و “هش‌ریت از ۱۵ ژوئن تا پنجشنبه، قبل از بمباران سایت‌های هسته‌ای ایران توسط ایالات متحده یا اعمال قطعی اینترنت، بیش از ۶.۲۵ درصد کاهش یافته بود”.

این گزارش نتیجه می‌گیرد: این امر ماهیت چندوجهی پویایی هش‌ریت جهانی بیت‌کوین را برجسته می‌کند، جایی که رویدادهای ژئوپلیتیکی ممکن است به عنوان کاتالیزور یا عوامل تشدید کننده عمل کنند تا علل ریشه‌ای منفرد. این وضعیت بر انعطاف‌پذیری شبکه در برابر شوک‌های بسیار محلی، اما همچنین آسیب‌پذیری آن در برابر فشارهای اقتصادی و محیطی سیستمی گسترده‌تر تأکید دارد.

جدول هش‌ریت استخرهای بزرگ استخراج مانند Antpool، ViaBTC و F2Pool نیز بخش دیگری از این گزارش را تشکیل می‌دهد که نشان‌دهنده افت نرخ هش به عنوان پدیده‌ای فراگیر است و محدود به یک منطقه یا استخر خاص نبوده.

آنچه گفته نمی‌شود

در حالی که روایت رسمی، استخراج رمزارز را متهم ردیف اول بحران برق معرفی می‌کند، واقعیت فنی و ساختاری صنعت برق ایران، روایت کاملاً متفاوتی را آشکار می‌سازد. بر اساس تحلیل ارائه‌شده در گزارش، اگرچه مصرف ماینینگ زیرزمینی قابل چشم‌پوشی نیست، اما نقش آن در ناترازی برق به‌شدت بزرگ‌نمایی شده است.

مطابق برآوردهای فنی فایل گزارش، ظرفیت کل استخراج زیرزمینی رمزارز در ایران حداکثر حدود ۱.۶ گیگاوات تخمین زده می‌شود. این عدد تقریبا معادل ۶ تا ۸ درصد از کسری برق ایران است که بین ۲۰ تا ۲۷ گیگاوات در تابستان تخمین زده می‌شود. تمرکز نامتناسب رسانه‌ها و مقامات بر استخراج غیرقانونی به نظر میرسد ابزاری روایی برای انحراف توجه از مسائل عمیق‌تر و ساختاری در بخش انرژی ایران است.

داده‌های گزارش نشان می‌دهد که منشا اصلی ناترازی برق ایران، ناکارآمدی‌های مزمن در تولید، انتقال و مصرف انرژی است. راندمان نیروگاه‌های حرارتی که بیشتر از ۹۰ درصد ظرفیت تولید را تشکیل می‌دهند کمتر از ۴۰ درصد است که باعث هدر رفت قابل توجه سوخت و تشدید کسری انرژی می‌شود.

تلفات شبکه انتقال و توزیع برق هم ۱۳ درصد عنوان شده است. عددی که معادل ۴۰ درصد مصرف خانگی است و عمده دلیل آن به تجهیزات قدیمی و نگهداری ناکافی برمی‌گردد.

سیاست‌زدگی، نه سیاست‌گذاری

در تحلیل بحران انرژی ایران، پرسشی کلیدی مطرح می‌شود: چرا نهادهای تصمیم‌گیر به‌جای اصلاح ساختار انرژی، بر ماینینگ غیرقانونی تمرکز افراطی کرده‌اند؟ پاسخ را باید نه در داده‌ها، بلکه در سیاست‌زدگی مزمن در حوزه انرژی جست‌وجو کرد.

طی سال‌های اخیر، هر زمان بحران برق یا خاموشی رخ داده، ماینرها به متهم ردیف اول تبدیل شده‌اند. این در حالی است که مصرف ماینینگ حتی در سناریوی حداکثری و اغراق شده هم نمی‌تواند کسری ۲۵ گیگاواتی برق را توضیح دهد.

حتی اگر تمام ماینرها فردا خاموش شوند، باز هم کشور دچار ناترازی برق خواهد بود. اما با نشانه رفتن انگشت اتهام به سوی یک «دشمن فنی قابل لمس»، توجه افکار عمومی از پرسش درباره بازده نیروگاه‌ها، پروژه‌های نیمه‌تمام، تلفات شبکه و فساد در قراردادهای انرژی منحرف می‌شود.

این در حالی است که بخش انرژی ایران به‌شدت گرفتار بازیگران قدرتمند شبه‌دولتی، شرکت‌های زیرمجموعه و نهادهای غیرپاسخگو است. گزارش نشان می‌دهد که علی‌رغم پتانسیل خورشیدی ایران و وجود بیش از ۳ هزار ساعت آفتاب در سال، تنها حدود ۱ درصد برق کشور از انرژی تجدیدپذیر تأمین می‌شود.

داده‌ها از مصرف ماینینگ چه می‌گویند؟

با استفاده از تخمین‌های داده‌محور، متوجه می‌شویم حجم ماینینگ در نسبت با روایت رسمی مسئولان کمتر است.

در این گزارش آمده است: ایران دارای صنعت استخراج بیت‌کوین قابل توجهی است، اما عمدتاً زیرزمینی. ظرفیت استخراج قانونی تنها ۵ مگاوات (MW) تخمین زده می‌شود، در حالی که استخراج غیرقانونی تقریباً هزار تا هزار و ۵۰۰ مگاوات است.

این امر استخراج غیرقانونی را ۳۰۰ برابر بزرگتر از عملیات قانونی می‌کند. تا سال ۲۰۲۳، تخمین زده می‌شود که ۱۸۰ هزار دستگاه استخراج ارز دیجیتال در حال استفاده بوده‌اند. مقامات ادعا می‌کنند که از اوایل سال ۲۰۲۲ بیش از ۲۵۲ هزار دستگاه استخراج غیرقانونی را توقیف کرده‌اند که در صورت عملیاتی بودن، حدود ۸۰۴ مگاوات برق مصرف می‌کردند.

تخمین‌ها نشان می‌دهد که حدود ۵۰۰ هزار دستگاه استخراج غیرقانونی همچنان در ایران فعال هستند.

همچنین گفته شده: بر اساس مصرف متوسط ۳.۲ کیلووات هر ماینر، و تخمین حدودی ۵۰۰ هزار ماینر غیرقانونی که احتمالا هنوز در حال فعالیت هستند، کل مصرف برق تخمینی برای استخراج غیرقانونی ۱.۶ گیگاوات خواهد بود. این محاسبه با تخمین ۲ برابر شدن تعداد ماینر‌های زیرزمینی در ایران برای استخراج زیرزمینی مطابقت نزدیکی دارد. این مصرف قابل توجه برق، فشار زیادی را که استخراج غیرقانونی بر شبکه برق ملی از پیش ناپایدار ایران وارد می‌کند، برجسته می‌سازد.

در این گزارش به بخش دیگری از ماینرها که برای شبکه برق قابل شناسایی نیستند هم اشاره شده که عملا نباید در آمارهای شبکه برق قرار می‌گرفتند. در بخش از این گزارش آمده: بخش قابل توجهی از استخراج غیرقانونی بیت‌کوین در ایران احتمالاً به طور جزئی یا کامل خارج از شبکه ملی برق فعالیت می‌کند و از ژنراتورهای گازی و دیزلی خصوصی استفاده می‌‌کنند.

همچنین در مورد دلیل این رویکرد ماینرها گفته شده:‌ این استراتژی ناشی از دو ضرورت اصلی است: فرار از شناسایی توسط دولت و حفظ عملیات استخراج مداوم در بحبوحه بی‌ثباتی شبکه، با بهره‌گیری از سودآوری بالای استخراج با انرژی یارانه‌ای یا برق تولید شده خصوصی. این شیوع استخراج خارج از شبکه تلاش‌های دولت برای کنترل و تنظیم مصرف انرژی مرتبط با استخراج را پیچیده می‌کند.

به این ترتیب گزارش نتیجه می‌گیرد: این امر محدودیت‌های ذاتی سیاست‌های مدیریت انرژی متمرکز بر شبکه را در مواجهه با یک صنعت بسیار غیرمتمرکز و غیرقانونی برجسته می‌سازد و همچنین وجود یک بازار سیاه برای سوخت برای تأمین انرژی این ژنراتورهای خصوصی را نشان می‌دهد.

از طرفی گزارش استفاده ماینرها از استارلینک را غیرعملی و با ریسک بیش‌از حد بالا برای استخراج در مقیاس بزرگ می‌داند و به همین دلیل معتقد است استفاده گسترده از آنها برای استخراج بیت‌کوین بعید است.