آیا اکوسیستم استارتاپی ایران در منطقه حرفی برای گفتن دارد؟

به گزارش پیوست، آمارهای انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر نشان می‌دهد ارزش اسمی سرمایه‌گذاری خطرپذیر اعضای این انجمن که متشکل از بزرگترین VCهای ایران است،‌ در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال قبلش ۲۲ درصد افزایش یافته است.

۲۲ درصد، اما افزایش اسمی سرمایه‌گذاری است که در برابر تورم رنگ می‌بازد. طبق اعلام مرکز آمار، تورم در سال ۱۴۰۱ حدود ۴۶ درصد بوده است. به عبارت دیگر، ارزش واقعی سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر ۱۲۲۰ میلیارد تومان کاهش یافته است.

رئیس هیات مدیره انجمن VC: باید واقع‌بین شویم

محمدحسین سجادی نیری، رئیس هیات مدیره انجمن VC و مدیرعامل تکنوتجارت در گفت‌وگو با پیوست از دو عامل برای جذاب نبودن سرمایه‌گذاری وی‌سی‌ها در ایران نام می‌برد، نخست بازارهای کم‌ریسک و پر سود مانند طلا، مسکن و ارز و دوم سختی خروج (exit) سرمایه‌گذاران.

نیری در مورد اهمیت خروج توضیح می‌دهد: «برای سرمایه‌گذار خطرپذیر نقد شوندگی و امکان خروج سرمایه مهم است. نقدشوندگی یعنی هر زمان اراده کرد پولش را نقد کند. خروج یعنی سرمایه‌گذار بعد از مدتی مانند چهار پنج سال، انتظار دارد از سرمایه‌گذاری خارج شود و سودش را ببرد. هر دو اینها در اکوسیستم ما وجود ندارد که ریشه جفت موارد به دشواری بورسی شدن استارت‌آپ‌ها بازمی‌گردد.»

او ادامه می‌دهد: «مسأله سوم به نظر می‌رسد لااقل تا چند سال گذشته، نبود شناخت نسبت به این حوزه بوده که البته نسبت به دو مورد قبلی اهمیت کمتری دارد.»

به باور او کسب‌وکارهای این حوزه درگیر چالش‌های منفی دیگری نیز هستند: «کسب‌وکارهای استارت‌آپی نیازمند فضای تسهیلگرانه با پذیرش ریسک و مخاطره هستند. در ایران استارت‌آپ‌ها با چالش‌های جدی از جنس تنظیم‌گری و مسائل مربوط به نهادهای نظارتی روبه‌رو هستند. مدام نظارت‌هایی سلیقه‌ای روی آنها اعمال می‌شود. این موارد نیز از موانع پر ریسک شدن این کسب‌وکارهاست.»

البته وضعیت اکوسیستم همیشه هم اینطور نبوده است. محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات دولت دوازدهم در همان روزهای شروع کارش وعده داد تا سال ۱۴۰۰، ایران پنج یونیکورن خواهد داشت. او در فاصله چند ماه به پایان کارش در دولت گفت اگر نرخ ارز ثابت می‌ماند وعده‌اش محقق می‌شد اما جهش نرخ ارز در اقتصاد ایران اتفاق نادری نیست.

اردیبهشت ماه سال ۹۷، در آستانه یک سالگی وعده وزیر وقت ارتباطات، زمانی که دلار از مرز ۶ هزار تومان رد شده بود (یک نهم نرخ فعلی)، شهرام شاهکار، مدیرعامل وقت اسنپ در کنفرانس ایرانسل اعلام کرد این شرکت ارزشی بین ۱.۴ تا ۱.۷ میلیارد دلار دارد و تبدیل به اولین یونیکورن ایرانی شده است.

بزرگترین استارت‌آپ‌های ایرانی زمانی کار خود را آغاز کردند که هنوز بسیاری از کشورهای منطقه به فکر پیشروی در این زمینه نیز نبودند. اما همسایه‌ها حالا تا جایی جلو رفته‌اند که شاید آرزو صدها استارت‌آپ‌ ایرانی باشد.

از نیری می‌پرسم چرا در سال‌های میانه دهه ۹۰ که سرمایه‌گذاری رونق بیشتری در اکوسیستم ایران داشت مسائلی مانند خروج مطرح نمی‌شد. او پاسخ می‌دهد: «آن زمان، اوایل رشد اکوسیستم بود و هنوز کسی با این مسأله روبه‌رو نشده بود. مگر سرمایه‌گذاران دیجی‌کالا و کافه بازار فکر می‌کردند نمی‌توانند خروج کنند؟ خیر. آنها فکر می‌کردند بعد از چند سال می‌توانند بورسی شوند. در چند سال اخیر این مشکل بیش از قبل خود را نشان داده است.»

او می‌گوید حالا اکوسیستم ایران مسیری را تجربه کرده است که باعث شده واقع‌بین‌تر شود: «در این سال‌ها به تجربه اکوسیستم‌های بین‌المللی نگاه می‌کردیم و فکر می‌کردیم دیجی‌کالای ما بعد از مدتی یونیکورن می‌شود اما الان که واقعیت میدان را می‌بینیم، ترندیول کنار گوشمان در ترکیه دکاکورن است اما دیجی‌کالا یونیکورن هم نیست. به عبارتی ما مسیری را طی کرده‌ایم و تجربه‌ای اندوخته‌ایم. الان با این تجربه‌ها می‌بینیم مثلا سرمایه‌گذار دیجی‌کالا اگر هم بتواند با ارزشی که در نظر دارد سهامش را بفروشد می‌تواند همان قدر که دلار آورده ببرد.»

رئیس هیات مدیره انجمن VC اما دو نقطه امیدوارکننده نیز می‌بینید: «در خیلی از کشورهای دنیا در حوزه سرمایه‌گذاری خطرپذیر، حاکمیت مشوق‌هایی برای آوردن منابع به این عرصه در نظر می‌گیرد. مثلا به صندوق‌های بازنشستگی اجازه می‌دهد هزینه کنند. در کشور ما هم مطابق قانون جهش تولید دانش‌بنیان و موضوع اعتبار مالیاتی که در آن مطرح شده، امید است طی یکی دو سال آینده اتفاقاتی بیفتد. تابلوی نوآفرین فرابورس هم قرار است به تسهیل پذیرش استارت‌آپ‌ها کمک کند.با این دو اتفاق امیدوارم فضا جذاب‌تر شود و مجموعه‌ها با واقع‌بینی بیشتری سرمایه‌گذاری کنند.»

این فعال اکوسیستم با بیان اینکه سرمایه‌گذاری خارجی تقریبا وجود ندارد می‌گوید: «در این مورد به نظرم دولت باید کمک کند. مثلا معاونت اقتصادی وزارت امور خارجه پیگیری کند تا سرمایه‌گذاران کشورهایی که با آنها روابط بهتری داریم، مثل چین و روسیه وارد بازارمان شوند.»

نیری اضافه می‌کند: «در مجموع عدد سرمایه‌گذاری خارجی در این حوزه ناچیز و رو به صفر است.»

او در مورد نقش دولت به یک مورد خاص اشاره می‌کند: «دولت باید کمک کند. اولین کمک این است سرمایه‌گذاران خارجی شرکت‌هایی مثل دیجی‌کالا، کافه بازار، اسنپ و ..‌ بتوانند پولی را که سرمایه‌گذاری کرده‌اند بگیرند. این نشانه‌ای مثبت برای سرمایه‌گذار خارجی است اما در شرایط فعلی سرمایه‌گذار خارجی نباید وارد این بازار شود.»

ترکیه، رتبه نخست منطقه با یک اکوسیستم ۴۰ میلیارد دلاری

اکوسیستم استارت‌آپی ترکیه از سال ۲۰۱۸ تا به حال حدودا ۱۰ برابر شده و ارزش آن از ۴ میلیارد دلار به ۳۹ میلیارد دلار رسیده است تا با ارزش‌ترین اکوسیستم استارت‌آپی منطقه منا (شمال آفریفا و خاورمیانه) شود.

ترکیه ۲ دکاکورن و ۳ یونیکورن دارد و در سال ۲۰۲۲ با جذب ۱.۶ میلیارد دلار سرمایه از VCها، رتبه دوم جذب سرمایه‌گذاری خطرپذیر در منطقه منا را کسب کرده است.

ترندیول، مارکت‌پلیس خرده‌فروشی این کشور، دو سالی است ارزش ۱۰ میلیارد دلار را رد کرده و لقب دکاکورن را یدک می‌کشد. علی بابا، غول تجارت الکترونیکی چینی که پیش از این ۱.۴ میلیارد دلار در ترندیول سرمایه‌گذاری کرده بود، شهریور ماه امسال اعلام کرد ۲ میلیارد دلار دیگر در این مارکت‌پلیس سرمایه‌گذاری خواهد کرد تا به سهمی ۸۶.۵ درصدی از سهام آن برسد.

این هلدینگ چینی در راستای سیاست توسعه بازارهای بین‌المللی خود می‌خواهد یک دیتاسنتر در سطح جهانی و یک مرکز لجستیکی در آنکارا و همچنین یک مرکز عملیاتی صادرات در فرودگاه استانبول تاسیس کند.

مایکل ایوانز، مدیر تجارت بین‌الملل علی بابا این خبر را پس از ملاقات با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه اعلام کرد. او گفت: «علی بابا به بنیان‌های اقتصادی سالم ترکیه اعتماد دارد.»

ترکیه در ۲۰ سال اخیر توانسته است درآمد سرانه مردمش را ۳ برابر کند و در طول این مدت تنها یک سال را با رشد منفی پشت سر گذاشته است.

هر چند اوضاع اقتصادی طی سال‌های اخیر ایده‌آل نبوده است و در ماه اکتبر ۲۰۲۳ این کشور رکورد زد و تورم ۸۵ درصدی به ثبت رساند. البته اکنون تورم اندکی مهار شده و به ۶۱ درصد رسیده اما هنوز عدد نگران‌کننده‌ای را نشان می‌دهد.

اقتصاد ترکیه اکنون حدود ۹۰۰ میلیارد دلار ارزش دارد در حالی که ایران با رشدهای منفی مداوم حجمی ۳۸۸ میلیارد دلاری دارد. بانک جهانی در آخرین ارزیابی خود نسبت به آینده کوتاه‌مدت اقتصاد این کشور نگاه مثبتی نداشته و کوچک شدن آن را پیش‌بینی کرده است.

با وجود همه این‌ها اما اختلاف استارت‌آپ‌های ایرانی و ترکیه‌ای بیش از این‌هاست.

منا در مدار صعود

اکوسیستم استارت‌آپی منا با رهبری چند بازیگر اصلی (ترکیه، امارات، عربستان و مصر) طی چهار سال اخیر روند رو به رشدی را طی کرده است.

بر اساس گزارش‌های MAGNiTT در سال ۲۰۲۲ استارت‌آپ‌های خاورمیانه و شمال آفریقا موفق شدند حدود ۴ میلیارد دلار سرمایه جذب کنند که نسبت به سال ۲۰۲۱ رشدی ۲۴ درصدی را نشان می‌داد.

از این میزان، امارات با جذب یک میلیارد و ۸۵۰ میلیون دلار سرمایه در صدر ایستاد. پس از آن عربستان ۹۰۷ میلیون دلار و مصر ۷۳۶ میلیون دلار سرمایه جذب کردند.

این روند در نیمه اول سال ۲۰۲۳ استمرار نیافت. اکوسیستم منا در این مدت یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار سرمایه جذب کرد که افت ۴۱ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل را نشان می‌داد.

ماه‌های انتهایی سال ۲۰۲۳ اما جذب سرمایه باز هم شدت گرفت. چند روز مانده به سال نوی میلادی wamda گزارش داده بود استارت‌آپ‌های منا تنها در ماه نوامبر ۷۶۴ میلیون دلار سرمایه در ۴۲ راند جذب کرده‌اند که ۳۹۰ درصد نسبت به ماه پیش از آن بیشتر بود.

طبق این گزارش که ترکیه را جزو منطقه منا حساب نکرده است استارت‌آپ‌های حوزه فین‌تک به تنهایی ۴۸۵ میلیون دلار سرمایه جذب کرده‌اند و بعد از آن سوپر اپ‌ها ۱۳۱ میلیون دلار به دست آورده‌اند.

ریسک‌های سیستماتیک بالا رفته‌اند

پیمان پارسا، فعال اکوسیستم و تحلیلگر بازارهای مالی می‌گوید ترکیه جایی ایستاده است که دیگر حتی نمی‌توانیم خود را با آن مقایسه کنیم. او توضیح می‌دهد برای مقایسه دو اکوسیستم باید شاخص‌هایی مانند میزان سرمایه‌گذاری، تعداد یونیکورن‌ها و میزان جذب سرمایه خارجی را بسنجیم.

او در رابطه با مورد آخر توضیح می‌دهد: «وقتی سرمایه‌گذار خارجی می‌آید نوعی از exit اتفاق می‌افتد. یعنی سرمایه‌گذارهای بومی خروج می‌کنند و به سرمایه‌گذارهای خارجی می‌فروشند اما وقتی شما با دنیا تبادل مالی ندارید، سرمایه‌گذار خارجی نه تنها در اکوسیستم استارت‌آپی بلکه در تمام بخش‌های اقتصاد وارد نمی‌شود.»

پارسا به نبود فرهنگ تصاحب شرکت‌های کوچک توسط بزرگترها نیز اشاره می‌کند: «مهم‌ترین انگیزه کارآفرینان برای ایجاد استارت‌آپ این است که به یک بازیگر بزرگتر بفروشند. گوگل، آمازون، مایکروسافت به طور مداوم این کار را انجام می‌دهند. شرکت‌های بزرگ ما به این بلوغ نرسیده‌اند و گاهی این درک را هم ندارند. وقتی شرکت کوچک یک مقدار قیمت را بالا می‌برند شرکت‌های بزرگ منصرف می‌شوند و تصمیم می‌گیرند از ابتدا سرویس را توسعه دهند.»

این فعال اکوسیستم از ترس خروج سرمایه نیز می‌گوید: «ریسک سیستماتیک در ایران خیلی بالا رفته است. وقتی مانند دیجی‌کالا خیلی متمول شوید، دستگاه نظارتی بالا سرت می‌ایستند. الان اگر کسی بیاید به برادران محمدی یک میلیارد دلار برای دیجی‌کالا پیشنهاد بدهد، دستگاه نظارتی نمی‌گذارد چون می‌گوید اگر برادران محمدی این پول را بگیرند از کشور خارج می‌کنند که البته درست است.»

او می‌افزاید: «ریسک سیستماتیک و ترس حاکمیت از فرار سرمایه باعث شده اجازه گردش مالی در اکوسیستم داده نشود و یک بخشی از اگزیت‌‌ها هم صورت نگیرد. وی‌سی‌هایی که در راند یک سرمایه‌گذاری کرده‌اند هم نمی‌توانند خارج شوند. جهش‌های ارزی حتی باعث شده پول دلاری‌شان کم هم شود. ما محاسبه کردیم دیدیم سرمایه‌گذار سرآوا هم خیلی در سود نیست.»

از او در مورد شرکت‌های نوآوری که به عرضه اولیه نزدیک‌ترند نیز می‌پرسم. پارسا پاسخ می‌دهد: «احتمالا در سال آینده شاهد ورود داتین، دیجی‌کالا و علی بابا به بازار سرمایه خواهیم بود.«

پارسا می‌گوید: «اسنپ اکنون تنها مجموعه ایرانی است که یونیکورن شده است.»

کمبود جدی سرمایه در ایران

فرار و نبود سرمایه آینه‌ای است که نشان می‌دهد حال اقتصاد خوب است یا نه. منطق اقتصادی حکم می‌کند سرمایه وقتی به جریان بیفتد که بازدهی داشته باشد و اگر خبری از آن نبود زنگ خطر به صدا در آمده است. اوضاع سرمایه در اقتصاد کشور و اکوسیستم استارت‌آپی اما چندان جالب نیست.

چندی پیش بود که فرشاد مومنی، اقتصاددان و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی هشدار داده بود: «گزارش بانک مرکزی می‌گوید، فقط در بهار ۱۴۰۲، خروج سرمایه ثبت‌شده آشکار و علنی در کشور ما از مرز ۹ میلیارد دلار عبور کرده است.»

فرزانه صمدیان، پژوهشگر ارشد توسعه نیز اعلام کرده بود: «در ۱۰ سال گذشته، سرمایه‌گذاری خالص در کشور ۹۸ درصد کاهش یافته است. این نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از سرمایه‌گذاری‌هایی که در اقتصاد ما در حال انجام شدن است، صرف جبران استهلاک سرمایه می‌شود و در عمل تنها حفظ ظرفیت‌های موجود اقتصاد را دنبال می‌کند.»

اگر چه آمارهای جامع، رسمی و دقیقی از سرمایه‌گذاری استارت‌آپی در ایران منتشر نمی‌شود اما نگاهی به گزارش‌های سالانه انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر می‌تواند حال اکوسیستم را تا حدودی خوبی نشان دهد. اعضای این انجمن در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۲۲۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری کرده‌اند که در سال ۱۴۰۱ به ۲۷۱۳ میلیارد تومان رسیده است هرچند این رقم بسیار عقب‌تر از تورم این مدت حرکت کرده است.